�

佛山* Buddha Mountain * Ph�̣t Sơn

Calgary Alberta Canada

[中文|�ENGLISH]

[ TRANG CHỦ |�KINH ĐI�̉N�|�ĐẠI TẠNG KINH | TH�̀N CHÚ |HÌNH ẢNH�|�LI�N LẠC�]

ACARYA VASUBANDHU ABHIDHARMAKOŚABHĀṢYAM
阿毘達磨俱舍論本頌
A-T�-ĐẠT-MA C�U-X� LUẬN B�̉N TỤNG�
dịch theo bản Sanskrit
TUỆ SỸ

Ti�́t 3: Các đặc tính sai bi�̣t của pháp

1. Ki�́n � V� ki�́n

Lại nữa, trong 18 giới đ� được n�i, những giới n�o l� hữu kiến (sanidarśana)?[1] Những giới n�o l� v� kiến (anidarśana)?[2]

[29a-b] Ở đ�y, một hữu kiến l� sắc.[3]

Thật vậy, n� c� thể được chỉ cho thấy ở chỗ n�y hay chỗ kia. Những giới c�n lại được n�i l� v� kiến.

2. Hữu đ�́i � V� đ�́i

C� bao nhi�u giới l� hữu đối (sapratigha)?[4] Bao nhi�u l� v� đối (apratigha)?[5]

[29b-c] Hữu đối l� 10 (giới) c� sắc.[6]

Mười giới được bao h�m trong sắc uẩn được n�i l� hữu đối.

Đối (pratigha),[7] tức sự đối kh�ng (pratighata);[8] c� ba thứ. Đối kh�ng bằng sự ngăn che, đối kh�ng bởi hoạt trường, v� đối kh�ng bởi đối tượng.

a/ Đối kh�ng bằng sự ngăn che,[9] l� ngăn cản sự ph�t sinh của c�i kh�c trong m�i trường của m�nh.[10] Th� dụ, b�n tay bị ngăn nơi b�n tay kh�c, hay nơi h�n đ�. Hoặc h�n đ� đối với b�n tay hay h�n đ� kh�c.

b/ Đối kh�ng bởi cảnh vực,[11] như hoạt trường của con mắt đối với c�c cảnh vực kh�c thuộc sắc. Praj�apti[12] n�i: �C� loại mắt bị phản k�ch[13] trong nước chứ kh�ng bị tr�n đất liền, như c� chẳng hạn. C� loại mắt bị phản k�ch tr�n đất liến, nhưng kh�ng bị trong nước, như mắt người phổ th�ng chẳng hạn. Hoặc bị cả hai, như c� sấu,[14] ếch, quỷ t�-x�-x�,[15] thợ lặn bắt c�, v.v� Hoặc kh�ng bị cả hai, tức l� trừ c�c trường hợp kể tr�n. C� loại mắt bị phản k�ch ban đ�m, ban ng�y th� kh�ng; như dơi, c�. Hoặc ng�y, chứ ban đ�m th� kh�ng; như phổ th�ng lo�i người. Hoặc cả ng�y v� đ�m; như ch�, d� can, ngựa, beo, m�o. Hoặc cả hai đều kh�ng; trừ c�c trường hợp kể tr�n.

c/ Đối kh�ng bởi đối tượng,[16] l� t�m v� t�m sở trong c�c đối tượng c� biệt của ch�ng.

Lại nữa, sự kh�c biệt giữa cảnh vực (viṣaya) v� đối tượng (ālambana) l� g�? Cảnh vực, l� m�i trường trong đ� n� c� t�c dụng (kāritra). C�i g� được t�m v� t�m sở b�m v�o, c�i đ� l� đối tượng.

Tại sao, khi vận h�nh trong cảnh vực của m�nh, hay trong đối tượng, n� được n�i l� bị phản k�ch (pratihanyate)? Bởi v� vượt ra ngo�i phạm vi đ�, n� kh�ng hoạt động. Hoặc ở đ�y, đối kh�ng tức l� sự va chạm;[17] nghĩa l� n� hoạt động trong cảnh vực của ch�nh n�.

Ở đ�y, mười hữu đối, l� chỉ cho sự đối kh�ng bởi ngăn che (āvaraṇapratighāta), v� ch�ng ngăn che lẫn nhau.

Những ph�p n�o l� hữu đối v� c� sự đối kh�ng bởi cảnh vực, th� đồng thời cũng v� c� sự đối kh�ng bởi ngăn che? C� bốn trường hợp. Thứ nhất,[18] bảy t�m giới, một phần ph�p giới, tức những g� tương ưng với t�m. Thứ hai,[19] năm cảnh vực. Thứ ba,[20] năm căn. Thứ tư,[21] một phần ph�p giới, trừ c�c ph�p tương ưng với t�m.

Những ph�p n�o l� hữu đối, v� c� sự đối kh�ng bởi cảnh vực, v� bởi đối tượng? Đ� l� trường hợp sau. Những g� v� c� đối kh�ng bởi đối tượng th� cũng v� c� sự đối kh�ng bởi cảnh vực. Nhưng cũng c� trường hợp, v� c� sự đối kh�ng bởi cảnh vực m� kh�ng phải v� c� sự đối kh�ng bởi đối tượng; đ� l� năm căn.

Đại đức Kumāralāta n�i: �Ở nơi c�i n�o m� t�m � muốn khởi l�n, nhưng bị đối kh�ng bởi những c�i kh�c, c�i đ� được biết l� hữu đối. V� đối, được biết l� ngược lại.�

Đ� n�i xong hữu đối v� v� đối.

3. Thi�̣n � B�́t thi�̣n � V� ký

Trong 18 giới n�y, bao nhi�u giới thiện (kuśala)? Bao nhi�u giới bất thiện (akuśala)? Bao nhi�u giới v� k� (avyākṛta)?

a. Duy v� k�

avyākṛtā aṣṭau

ta evārūpaśabdakāḥ //29/

此除色聲八無記

[29c-d] V� k�, l� t�m giới n�y,

Ch�ng kh�ng c� sắc v� thanh.

T�m giới n�o? Tức l� 10 giới hữu đối, trừ đi sắc v� thanh. Tức c�c giới gồm năm căn, hương, vị, v� x�c. T�m giới n�y kh�ng x�c định được l� thiện hay bất thiện, n�n ch�ng l� v� k�. Thuyết kh�c n�i, đối với quả dị thục (vipāka), ch�ng kh�ng x�c định. Phản nạn n�i: thế th�, trong v� lậu cũng như vậy?[22]

b. Th�ng cả ba

tridhā�nye

餘三種

[30a] C�n lại, gồm cả ba.

Mười giới c�n lại gồm cả thiện, bất thiện, v� v� k�.

Trong đ�, bảy giới (t�m giới, cittadhātavaḥ) l� thiện khi li�n hệ với v� tham c�c thứ;[23] l� bất thiện khi li�n hệ với tham c�c thứ; ngo�i ra l� v� k�.

Ph�p giới, l� thiện, nếu nguy�n khởi li�n hệ với tự t�nh của v� tham c�c thứ, v� trạch diệt; l� bất thiện, nếu nguy�n khởi li�n hệ tham c�c thứ. Ngo�i ra, l� v� k�.

Hai giới sắc, l� thiện hay bất thiện, khi kết hợp với th�n biểu v� ngữ biểu, c� nguy�n khởi từ t�m thiện hay bất thiện. Ngo�i ra, ch�ng l� v� k�.

4. Giới h�̣

Trong 18 giới n�y, bao nhi�u giới hệ thuộc Dục giới (kāmadhātu)? Bao nhi�u giới trong Sắc giới (rūpadhātu)?

a. Dục giới

kāmadhātv āptāḥ sarve

欲界繫十八

[30a-b] Tất cả hệ thuộc Dục giới

Hệ thuộc, nghĩa l� kh�ng ph�n ly; ch�ng d�nh chặt v�o Dục giới.

b. Sắc giới

rūpe caturdaśa

色界繫十四

[30b] Mười bốn trong Sắc giới.

C� 14 giới trong Sắc giới (rūpadhātu).

vinā gandharasaghrāṇa-

jīhvāvij�ānadhātubhiḥ //30/

除香味二識

[30b-d] Trừ c�c giới hương, vị,

Thức của mũi v� thức của lưỡi.

Thật vậy, trong c�i n�y kh�ng c� hương v� vị. V� hai giới n�y thuộc loại đo�n thực,[24] v� v� th�c sinh l�n đ�y chỉ những ai ly dục đối với loại thực phẩm n�y. Do vậy, thức của mũi v� thức của lưỡi cũng kh�ng c�; v� đối tượng của ch�ng kh�ng tồn tại.

Phản nạn rằng, như vậy trong c�i n�y x�c giới (spraṣṭavyadhātu) cũng kh�ng tồn tại; v� n� cũng thuộc loại đo�n thực?

[Kh�ng phải vậy] X�c n�o m� tự t�nh kh�ng phải l� thực phẩm (āhārasvabhāva)[25], thức ấy c� ở c�i n�y.

Phản nạn rằng, nếu vậy, hương v� vị cũng như thế?[26]

[Kh�ng phải vậy] Hương v� vị, ngo�i t�nh c�ch l�m thức ăn, kh�ng c� c�ng dụng g�. Nhưng ở đ�y c� x�c, v� l� sở y của căn, l� sự duy tr�, l� y phục. V� vậy, với những ai đ� ly dục đối với thực phẩm th� hương v� vị ở đ�y v� dụng; nhưng x�c th� kh�ng phải vậy.

Vị kh�c[27] n�i, do y chỉ c�c thiền (dhyāna) v� định (samāpatti), m� c�c sắc được thấy, thanh được nghe; v� th�n được �ch lợi do x�c đặc biệt c�ng song h�nh với khinh an (praśrabdhi). Cho n�n, ba giới n�y ph�t sinh với sự sinh khởi của Thiền, m� hương v� vị th� kh�ng.

Phản nạn rằng, như vậy, căn của mũi v� lưỡi kh�ng tồn tại ở đ�y v� v� dụng.

[Kh�ng phải vậy][28] Ch�ng c� c�ng dụng. Thật vậy, nếu kh�ng c� hai giới n�y th� sẽ kh�ng c� ng�n ngữ v� vẻ đẹp của th�n.

Nếu v� mục đ�ch sắc đẹp v� ph�t ng�n, th� y xứ (adhiṣṭhāna) l� cần thiết; cần g� căn?

Kh�ng c� căn th� y xứ kh�ng xuất hiện; như y xứ của nam căn.[29] Lẽ đương nhi�n n� kh�ng xuất hiện, v� kh�ng c� c�ng dụng. Nhưng y xứ của mũi v� lưỡi c� c�ng dụng. Do đ�, lẽ đương nhi�n n� xuất hiện m� kh�ng c� căn.

Mặc d�[30] kh�ng c� c�ng dụng, căn vẫn sinh khởi; như đối với những c�i chết nhất định trong thai. C� thể c�.[31] Kh�ng c� c�ng dụng, nhưng kh�ng phải kh�ng c� nguy�n nh�n. Vậy, nguy�n nh�n g� cho sự ph�t sinh của căn? Nghiệp đặc biệt do kh�t �i li�n hệ đến căn n�y. Những ai dứt kh�t �i đối với cảnh, th� nhất định cũng dứt kh�t �i đối với căn. Với những ai đ� ly dục đối với cảnh, căn của mũi v� lưỡi nơi đ� kh�ng thể ph�t sinh.[32]

Hoặc, tại sao nam căn cũng kh�ng hiện sinh nơi đ�?[33] V� kh�ng đẹp.[34]

Sự ẩn k�n của m� �m t�ng[35] c� g� l� kh�ng đẹp?[36] Vả lại, sự sinh khởi của n� kh�ng chỉ v� c� c�ng dụng. V� sao? Đ� l� do năng lực của t�c nh�n (kāraṇa). Mặc d� kh�ng đẹp mắt, nhưng nếu c� nguy�n nh�n th� c� sự sinh khởi.

Ở đ�y, m�u thuẫn với Kinh.[37] Kinh n�i, �với căn kh�ng khuyết tật, kh�ng thiếu bớt.� Những căn n�o tồn tại ở đ�, c�c căn ấy kh�ng khiếm khuyết, kh�ng khuyết tật, th� c� g� l� m�u thuẫn?

Phản nạn rằng, nếu vậy, ở đ�y cũng tồn tại nam căn.[38]

Nhưng Kinh ấy n�i như vậy.[39] Mặc d� ở đ�y c� căn của mũi v� lưỡi, nhưng kh�ng c� hương v� vị. Thật vậy, do th�ng qua tự thể nội th�n (ātmabhāva), chứ kh�ng phải th�ng qua cảnh vực, m� kh�t �i ph�t sinh nơi s�u xứ (āyatana). Nhưng th�ng qua x�c d�m dục (maithunasparśa) m� �i ph�t sinh nơi nam căn. Do vậy, điều được chứng minh l� hệ thuộc trong Sắc giới c� mưới bốn giới.

c. V� sắc giới

ārūpyāptā manodharma-

manovij�ānadhātavaḥ/

無色繫後三

[31a-b] Hệ thuộc V� sắc giới, gồm �, ph�p

�v� � thức giới.

Những ai đ� ly dục đối với sắc sinh ở đ�y. Do đ�, ở c�i n�y, mười giới m� tự t�nh l� sắc, tức l� năm sở y v� c�c đối tượng của ch�ng, c�ng với năm thức giới, kh�ng sinh khởi.[40]

5. Hữu l�̣u � V� l�̣u

C� bao nhi�u giới l� hữu lậu (sāsrava)? C� bao nhi�u giới l� v� lậu (anāsrava)? � giới, ph�p giới v� � thức giới đ� n�i tr�n,

a. Cả hai

sāsravānāsravā ete trayaḥ

意法意識通

[31c-d] Ba giới n�y hoặc hữu lậu hoặc v� lậu.

Ch�ng l� v� lậu khi được liệt v�o đạo đế (mārgasatya) hay v� vi (asaṃskṛta). Ngo�i ra, l� hữu lậu.

b. Duy hữu lậu

śeṣās tu sāsravāḥ //31/

所餘唯有漏

[31d] C�n lại l� hữu lậu.

Mười lăm giới c�n lại duy chỉ hữu lậu.

6. T�̀m - Tứ

C� bao nhi�u giới l� hữu tầm (savitarka)[41] v� hữu tứ (savicāra)? Bao nhi�u chỉ c� tứ? Bao nhi�u giới kh�ng tầm kh�ng tứ?

a. Năm thức th�n

savitarkavicārā hi

pa�ca vij�ānadhātavaḥ/

五識唯尋伺

[32a-b] Hữu tầm tứ, thật vậy,

L� năm thức giới.

Ch�ng lu�n lu�n li�n hệ tầm v� tứ.[42] Từ thật vậy (hi)[43] c� mục đ�ch hạn chế.

b. Ba giới cuối

antyās trayas triprakārāḥ

後三三

[32c] Ba giới sau c�ng, cả ba trạng th�i.

Những giới sau c�ng, chỉ cho � giới, ph�p giới v� � thức giới. Ba giới n�y đủ cả ba trạng th�i (prakāra).[44]

1/ Ở đ�y, trong Dục giới v� Sơ thiền, c� t�nh chất tầm-tứ gồm c� � giới, � thức giới, phần ph�p giới tương ưng t�m (saṃprayukta), v� trừ bản th�n tầm v� tứ.

2/ Thiền trung gian (dhyānāntara), kh�ng c� tầm; duy chỉ c� tứ.

3/ Từ Nhị thiền trở l�n cho đến Hữu đỉnh (bhāvagra), kh�ng tầm v� kh�ng tứ. Hết cả ph�p giới kh�ng tương ưng t�m, v� tứ trong Thiền trung gian, cũng vậy.

4/ Nhưng, tầm th� lu�n lu�n kh�ng c� tầm m� chỉ c� tứ; v� kh�ng c� hai tầm đồng thời, v� v� chỉ c� li�n hệ với tứ.

Tứ trong Dục giới v� trong Sơ thiền kh�ng xuất hiện trong ba trạng th�i n�y. Trường hợp n�y được n�i như thế n�o? N�i l� kh�ng tứ duy tầm; v� kh�ng c� hai tứ đồng thời, v� v� chỉ li�n hệ với tầm.

Do đ� n�i rằng trong c�c địa vị (bhūmi) hữu tầm hữu tứ, c�c ph�p c� bốn trạng th�i: 1. Hữu tầm hữu tứ l� c�c ph�p tương ưng t�m trừ đi tầm v� tứ. 2. Kh�ng tầm duy tứ, l� tầm. 3. Kh�ng tầm kh�ng tứ, l� c�c ph�p kh�ng tương ưng t�m. 4. Kh�ng tứ duy tầm, l� tứ.

c. Mười giới sắc

śeṣā ubhayavarjiāḥ //32/

餘無

[32d] C�n lại, kh�ng cả hai.

Mười giới c� sắc (rūpin) c�n lại lu�n lu�n kh�ng tầm, kh�ng tứ, v� kh�ng tương ưng t�m.

Nếu năm thức th�n (vij�ānakāya) c� tầm, c� tứ, tại sao ch�ng được n�i l� kh�ng ph�n biệt (avikalpa)?

nirūpaṇānusmaraṇa-

vikalpenāvikalpakāḥ/

說五無分別����� 由計度隨念

[33a-b] Do [kh�ng c�] ph�n biệt bằng thẩm s�t v� ức niệm,

n�n ch�ng l� kh�ng ph�n biệt.

Truyền thuyết[45] n�i, ph�n biệt c� ba dạng. Ph�n biệt do tự t�nh (svabhāva)[46], bằng thẩm s�t (abhinirūpaṇa),[47] v� bằng hồi ức (anusmaraṇa).[48] Ch�ng chỉ c� ph�n biệt do tự t�nh, m� kh�ng hai dạng kia; do đ� n�i ch�ng l� kh�ng ph�n biệt. Cũng như con ngựa c� một ch�n được gọi l� kh�ng ch�n (apādaka). Ở đ�y, ph�n biệt do tự t�nh l� tầm (vitarka). Điều n�y sẽ được n�u r� trong chương về t�m sở (caitta)[49] ở sau.

d. � ph�n biệt

Vả lại, tự t�nh của hai c�i kia l� g�? N�i theo thứ tự,

tau praj�āmānasī vyagrā

smṛtaḥ sarvaiva mānasī //33/

以意地散慧������� 意諸念為體

[33c-d] Cả hai, l� tuệ với t�m � kh�ng tập trung;

tất cả niệm, đều l� t�m �.

Tuệ (pra�ā)[50] tương ưng � thức được gọi l� t�m � (mānasī).[51] Kh�ng tập trung (avyagra), tức l� kh�ng c� định t�m (asamāhita). Đ� l� ph�n biệt bằng thẩm s�t. Tất cả sự ức niệm của t�m �,[52] trong trạng th�i định hay kh�ng định, l� ph�n biệt bằng hồi ức.

7. Sở duy�n

C� bao nhi�u giới c� đối tượng?[53] C� bao nhi�u giới kh�ng đối tượng?

a. Bảy t�m giới

sapta sālambanāś citta-

dhātavaḥ

七心�[有所緣]

[34a-b] Bảy t�m giới c� đối tượng.

C�c thức giới của mắt, tai, mũi, lưỡi, th�n, � v� � giới; t�m t�m giới c� đối tượng v� ch�ng nắm bắt cảnh vực (viṣaya).

b. C�c giới kh�c

ardhaṃ ca dharmataḥ/

法界半有所緣[餘無[54]]

[34b] V� một phần ph�p giới, c� đối tượng.

C� đối tượng l� [những ph�p] m� tự t�nh l� t�m sở (caittasika). C�n lại mười giới kh�ng c� sắc v� một phần ph�p giới m� kh�ng tương ưng t�m, l� kh�ng đối tượng.

8. Ch�́p thọ

C� bao nhi�u giới l� được chấp thọ?[55] C� bao nhi�u giới kh�ng được chấp thọ?

a. Kh�ng chấp thọ

navānupāttāte

前八界及聲無執受

[34c-d] Ch�n kh�ng chấp thọ.

Những g� l� ch�n? Bảy giới c� đối tượng đ� n�i tr�n, v� to�n phần giới thứ t�m (ph�p giới),

cāṣṭau śabdaś ca

T�m giới ấy c�ng với thanh.

Ch�n giới n�y kh�ng được chấp thọ; đ� l� bảy t�m giới, ph�p giới v� thanh.

b. Cả hai

anye nava dvidhā //34/

餘二

[34d] Ch�n c�n lại, cả hai thứ.

Tức hoặc được chấp thọ hoặc kh�ng được chấp thọ. Ở đ�y, mắt tai, mũi, lưỡi, th�n, hiện tại l� chấp thọ; qu� khứ v� vị lai l� kh�ng được chấp thọ. C�c giới sắc, hương, vị, x�c, hiện tại kh�ng t�ch rời căn l� được chấp thọ; ngo�i ra l� kh�ng chấp thọ. Như c�c thứ, trừ đi gốc rễ của ch�ng, t�c, l�ng, m�ng, răng, ph�n, nước tiểu, đ�m, nước giải, m�u. [56]

Chấp thọ (upātta) nghĩa l� g�? Những thứ được t�m v� t�m sở nắm giữ l�m điểm sở y, v� hữu �ch hay tổn hại ch�ng đều phụ thuộc lẫn nhau. Tức l� điều m� thế gian gọi l� �c� cảm gi�c.�[57]

9. Đại chủng

C� bao nhi�u giới m� tự t�nh l� đại chủng (bhūtasvabhāva)? C� bao nhi�u giới l� đại chủng ph�i sinh (bhautika)?[58]

spraṣṭavyaṃ dvividhaṃ

觸界中有二

[35a] X�c c� hai thứ.

Đ� l� đại chủng v� đại chủng ph�i sinh. Trong đ�y, đại chủng c� bốn. Đại chủng ph�i sinh l� t�nh chất trơn l�ng, v.v� c� bảy thứ. Ph�i sinh, v� l� c�i tồn tại trong c�c đại chủng.[59]

śeṣā rūpiṇo nava bhautikāḥ/

餘九色所造

[35b] Ch�n giới c� sắc c�n lại l� ph�i sinh.

Năm căn giới v� bốn cảnh vực (viṣaya); ch�n giới n�y duy chỉ l� ph�i sinh.

dharmadhātvekadaśaś ca

法一分亦然

[35c] V� một phần ph�p giới.

C�i được biết l� v� biểu, l� ph�i sinh.

C�n lại bảy t�m giới v� ph�p giới trong đ� trừ v� biểu, kh�ng cả hai.

a/ Đại đức Buddhadeva n�i, �Mười xứ[60] duy chỉ đại chủng.� Điều nầy kh�ng đ�ng. V� theo trong Kinh, một c�ch x�c định, đại chủng l� bốn t�nh chất, cứng, v.v�[61] V� v� ch�ng[62] l� c�i được x�c.[63] Thật vậy, t�nh chất cứng v.v� kh�ng được nắm bắt bởi con mắt c�c thứ; v� th�n căn cũng kh�ng nắm bắt m�u sắc.

V� Kinh cũng n�i: �N�y Tỳ-kheo, con mắt l� nội xứ, tịnh thể của sắc ph�i sinh của bốn đại, l� c�i c� sắc, c� thể được thấy, c� đối kh�ng. Cho đến, th�n cũng vậy. Sắc, n�y Tỳ-kheo, l� ngoại xứ, ph�i sinh của bốn đại, l� c�i c� sắc, c� thể được thấy, c� đối kh�ng. Thanh, n�y Tỳ-kheo, l� c�i c� sắc, kh�ng thể được thấy, c� đối kh�ng. Cũng vậy, hương v� vị. X�c, n�y Tỳ-kheo, l� ngoại xứ, bốn đại chủng, ph�i sinh của bốn đại chủng, kh�ng thể thấy, c� đối kh�ng.�

Như vậy,[64] một phần của x�c bao h�m c�c đại chủng; phần c�n lại th� kh�ng.

b/ Nhưng, Kinh n�i, �Những g� nơi con mắt, nơi khối thịt, l� t�nh chất cứng (kakkhaṭa), thuộc thể rắn (kharagata).�[65] Kinh n�u r� t�nh chất ấy của khối thịt[66] kh�ng t�ch rời với [con mắt] ấy.

Nhưng, trong Kinh Garbhavikranta,[67] c� n�i, �S�u giới n�y, Tỳ-kheo, l� con người (puruṣa)�? � nghĩa l� n�u r� thực thể căn bản (maulasattvadravya)[68] của con người. Lại nữa, bởi v� Kinh cũng n�i, c� s�u x�c xứ.[69] V� bởi v� sẽ sai lầm nếu n�i t�m sở kh�ng tồn tại.[70] V� cũng kh�ng ch�nh x�c để thừa nhận rằng t�m sở ch�nh l� t�m. V� Kinh n�i, �Tưởng v� thọ l� c�c t�m sở. Ph�p ấy loại tợ t�m, y chỉ t�m.�[71] Cũng như Kinh n�i, t�m c� tham.[72] Sự sai biệt của đại chủng v� ph�i sinh trong mười giới cũng vậy.

10. Khả tích

C� bao nhi�u l� khả t�ch (saṃcita), v� c� bao nhi�u kh�ng khả t�ch (asaṃcita)?

saṃcitā daśa rūpiṇaḥ //35/

十色可積集

[35d] khả t�ch, mười c� sắc.

Năm căn giới, v� năm cảnh vực của ch�ng, l� những khả t�ch, v� l� hợp thể của cực vi (paramāṇusaṅghata)[73]. C�n lại l� kh�ng khả t�ch. � nghĩa l� như vậy.

Trong mười t�m giới, những giới n�o bị chẻ, những giới n�o chẻ?[74] Những giới n�o bị đốt, những giới n�o đốt?

11. Gián đoạn

chinatti chidyate caiva

bāhyaṃ dhātucatuṣṭayam/

謂唯外四界

能斫及所斫

[36a-b] Chẻ v� bị chẻ

Bốn giới b�n ngo�i.

Sắc, hương, vị v� x�c: hoặc l� b�a, hoặc l� c�y.

Ph�p ấy l� g� m� được gọi l� chẻ (cheda)[75]? Sự cắt đứt d�ng chảy hợp thể vốn hiện khởi li�n tục, tạo th�nh c�c phần đoạn. C�c căn, th�n chẳng hạn, kh�ng bị chẻ. Khi to�n chi thể bị chẻ, n� kh�ng tạo th�nh hai chi. Thật vậy, ch�ng kh�ng trở th�nh hai căn, v� chi bị cắt ra kh�ng c�n l� căn nữa. Ch�ng cũng kh�ng chẻ. V� trong suốt,[76] như �nh s�ng của minh ch�u.

12. Trọng lực

Cũng như chẻ v� bị chẻ, cũng vậy, bốn giới b�n ngo�i:

dahyate tulayaty evaṃ

vivādo dagdhṛtulyayoḥ//36/

亦所燒能稱

能燒所稱諍

[36c-d] Bị đốt v� c�n cũng vậy.

Đốt, bị c�n, c�n tranh luận.

N� bị đốt,[77] th� n� cũng c�n.[78] C�c căn kh�ng vậy, v� t�nh trong suốt, như �nh s�ng của minh ch�u. Thanh cũng kh�ng, v� n� kh�ng c� t�nh gi�n đoạn.

C�i đốt, ch�nh l� bốn giới. C�i đốt ấy cũng l� c�i được c�n.[79]

C� vị n�i rằng, chỉ c� hỏa giới l� c�i đốt. V� chỉ c�i c� trọng lực, l� c�i được c�n.

Bao nhi�u giới l� dị thục sinh? Bao nhi�u giới l� sở trưởng dưỡng? Bao nhi�u giới l� đẳng lưu t�nh? Bao nhi�u giới l� thật vật? Bao nhi�u c� t�nh s�t na?

13. H�̣u quả-phát tri�̉n

vipākajaupacayikāḥ

pa�cādhyātmaṃ�/

內五有熟養

[37a-b] Dị thục sinh, sở trưởng dưỡng,

Năm nội giới.

Năm nội giới, con mắt c�c thứ, l� dị thục sinh[80] v� sở trưởng dưỡng.[81] Ch�ng kh�ng l� đẳng lưu. Kh�ng c� đẳng lưu n�o t�ch rời dị thục v� sở trưởng dưỡng.

Ở đ�y, dị thục sinh l� c�i ph�t sinh từ dị thục nh�n.[82] Trong đ� lược bỏ từ trung gian. Như n�i �xe b�.�[83] Hoặc được n�i l� dị thục khi nghiệp đ� đi đến thời gian cho kết quả. Tức l�, nghiệp sau khi được nấu ch�n;[84] c�i ph�t sinh từ đ� được gọi l� dị thục. N�i c�ch kh�c, khi quả l� c�i đ� ch�n, n� được gọi l� dị thục sinh. Hoặc trong nh�n giả thuyết l� quả, cũng như trong quả giả thuyết l� nh�n. Kinh n�i, �S�u x�c xứ n�y l� nghiệp qu� khứ.�

Sở trưởng dưỡng[85] l� những c�i được t�ch lũy từ thực phẩm, từ sự trang sức, từ ngủ nghỉ, từ định. C� vị n�i,[86] do bởi phạm hạnh. Nhưng phạm hạnh chỉ l� sự kh�ng g�y tổn hại chứ kh�ng phải do bởi đ� m� c� sự t�ch lũy. T�nh li�n tục[87] của sở trưởng dưỡng bảo vệ t�nh li�n tục của dị thục, như sự bảo vệ của th�nh tr� ngoại vi.

Thanh l� sở trưởng dưỡng[88] v� cũng l� đẳng lưu.

�vipākajaḥ/

na śabdaḥ�

聲無異熟生

[37b] Thanh kh�ng l� dị thục sinh.

Tại sao? V� n� hoạt động do bởi � muốn.[89] Nhưng Praj�apti n�i, �Tướng đại nh�n được th�nh tựu từ sự tu tập ho�n thiện tr�nh xa lời th� �c.�[90] C�c vị kh�c n�i, thanh thuộc kh�u thứ ba:[91] từ c�c nghiệp m� c� c�c đại chủng; từ c�c đại chủng m� c� thanh. Hoặc c�c vị kh�c nữa n�i, thanh thuộc kh�u thứ năm: từ c�c nghiệp m� c� c�c đại chủng dị thục; từ đ�y m� c� c�c sở trưởng dưỡng; từ sở trưởng dưỡng l� đẳng lưu;[92] từ c�c đẳng lưu l� thanh. Nếu vậy, cảm thọ nơi th�n, vốn ph�t sinh từ đại chủng do nghiệp sinh, kh�ng thể l� dị thục? Nếu thọ cũng như thanh,[93] m�u thuẫn kh�ng ph� hợp.

14. Đẳng lưu

� apratighā aṣṭau

�naiḥṣyandika vipākajāḥ//37/

八無礙等流

亦異熟生性

[37cd] �T�m kh�ng đối kh�ng

L� đẳng lưu v� dị thục sinh/

Những g� l� t�m? Bảy t�m giới v� ph�p giới. Thuộc đẳng lưu[94] l� những g� được sinh từ nh�n đồng loại biến h�nh.[95] Những g� ph�t sinh từ nh�n dị thục[96] l� dị thục sinh. Ch�ng kh�ng phải l� sở trưởng dưỡng, v� kh�ng tồn tại sự t�ch tụ cho những g� kh�ng c� t�nh đối kh�ng.

tridhānye�

餘三

[38a] C�n lại, gồm cả ba.

Bốn giới kh�c c�n lại, đ� l� sắc, hương, vị, x�c. Ch�ng l� dị thục sinh, l� sở trưởng dưỡng, cũng l� đẳng lưu.

15. Thực ch�́t

� dravyavān ekaḥ

實唯法

[38a] C� thực chất, chỉ một.

C� thực chất[97] l� v� vi, v� chắc thật. V� v� vi tồn tại trong ph�p giới, do đ� n�i, chỉ một ph�p giới l� c� thực chất.

16. Sát-na

kṣaṇikāḥ paścimās trayaḥ/

剎那唯後三

[38b] Thuộc s�t na, ba giới cuối.

Những giới cuối, kể theo thứ tự văn mạch, l� � giới, ph�p giới v� � thức giới. Một s�t na trong phẩm loại v� lậu tối sơ[98] thuộc khổ ph�p tr� nhẫn (duḥkhe dharmaj�ānakṣānti), ch�ng kh�ng phải l� đẳng lưu[99] do đ� được n�i l� c� t�nh s�t na. Kh�ng c� ph�p hữu vi đ� sinh khởi n�o kh�c m� kh�ng phải l� đẳng lưu. Ở đ�y t�m tương ưng với khổ ph�p tr� nhẫn l� � giới v� � thức giới. C�n lại những g� tồn tại c�ng l�c với t�m n�y, l� ph�p giới.

17. Thành tựu

Điều n�y cần được nghiệm x�t: Trong khi thủ đắc nh�n giới m� vốn chưa th�nh tựu,[100] c� th�nh tựu giới của thức con mắt kh�ng? Hoặc khi th�nh tựu giới của thức con mắt, c� th�nh tựu giới của con mắt kh�ng? Tụng n�i:

cakṣuvij�ānadhātvoḥ syāt

pṛthak lābhaḥ sahāpi ca// 38/

眼與眼識界

獨俱得非等

[38cd] Nh�n giới v� nh�n thức giới

C� sở đắc ri�ng, v� c�ng l�c.

1/ Thủ đắc ri�ng biệt.[101] (a) Hoặc chỉ thủ đắc giới của con mắt m� kh�ng thủ đắc giới của thức con mắt. Đ� l� sở đắc một c�ch tiệm tiến căn con mắt trong Dục giới; v� khi chết ở V� sắc giới m� t�i sinh v�o c�i thiền thứ hai.[102] (b) Hoặc thủ đắc giới của thức con mắt chứ kh�ng giới của con mắt: khi t�i sinh c�c c�i thiền từ thứ hai trở l�n, nh�n thức hiện tiền; hoặc từ đ� chết t�i sinh c�c c�i thấp hơn.

2/ Thủ đắc c�ng l�c.[103] (a) Th�nh tựu cả hai khi sở đắc. Đ� l� chết ở V� sắc giới t�i sinh v�o Dục giới v� Phạm thế. (b) Kh�ng thủ đắc cả hai: trừ c�c trường hợp kể tr�n.

Khi th�nh tựu (samanvāgata) giới của con mắt, c� th�nh tựu lu�n giới của thức con mắt kh�ng? C� bốn phạm tr�:

Thứ nhất, t�i sinh trong c�c c�i thiền từ thứ hai trở l�n, thức con mắt kh�ng hiện tiền.

Thứ hai, sinh trong Dục giới, con mắt chưa sở đắc hoặc đ� mất.

Thứ ba, sinh trong Dục giới, con mắt đ� sở đắc v� chưa mất; sinh trong Sơ thiền; sinh trong c�c c�i thiền thứ hai trở l�n khi đang nh�n.

Thứ tư, trừ c�c trường hợp tr�n.

Cũng như vậy, sở đắc v� th�nh tựu của giới của con mắt v� giới của sắc; giới của thức con mắt v� giới của sắc, theo sự hợp l� m� suy diễn.

Từ v�, trong v� c�ng với,[104] c� mục đ�ch t�m lược điều được lập luận như vậy.

18. N�̣i nghoại

C� bao nhi�u giới thuộc nội tự th�n?[105] Bao nhi�u giới ngoại th�n?

dvādaśādhyātmikāḥ�

內十二眼等

[39a] Nội giới, c� mười hai.

Những g� l� mười hai?

� hitvā

rūpādīn�

[39ab] Trừ đi c�c giới c� sắc.

S�u thức v� s�u sở y của ch�ng; đ�y l� mười hai giới nội tự th�n. S�u giới thuộc cảnh vực, gồm sắc c�c thứ, l� c�c ngoại giới.

Trong khi kh�ng tồn tại tự ng�, do đ�u m� n�i nội tự th�n v� ngoại tại? V� l� điểm y chỉ cho quan niệm về c�i t�i chủ thể,[106] t�m được gọi l� tự ng�. Như Kinh n�i, �Do bởi tự ng� được kh�o chế ngự,[107] kẻ tr� đạt đến thi�n giới.� V� nơi kh�c, Thế T�n n�i đến sự chế ngự đối với t�m, �Tốt đẹp thay, sự chế ngự đối với t�m. T�m được chế ngự dẫn đến an lạc.� Do sự gần gũi với sở y của t�m vốn được cho l� tự ng�, c�c căn, kể từ con mắt, được n�i l� thuộc nội tự th�n. Sắc c�c thứ, v� l� cảnh vực, n�n được gọi l� ngoại tại.

Nếu vậy, s�u thức giới kh�ng thể được gọi l� thuộc nội tự th�n. Thật vậy, khi chưa trở th�nh trạng th�i � giới, ch�ng kh�ng l�m sở y cho t�m.[108] Nhưng khi ch�ng trở th�nh trạng th�i � giới, ch�ng kh�ng vượt ngo�i đặc t�nh của � giới. Nếu kh�ng như vậy, � giới chỉ l� qu� khứ chứ kh�ng l� vị lai, hiện tại. Nhưng mười t�m giới được thừa nhận[109] thuộc cả ba thời. Vả lại, nếu thức vị lai v� hiện tại kh�ng c� đặc t�nh của � giới, th� � giới trong thời qu� khứ cũng kh�ng được x�c nhận. Thật vậy, đặc t�nh[110] th� kh�ng biến đổi trong c�c thời.

19. Đ�̀ng ph�̀n-Bỉ đ�̀ng ph�̀n

Bao nhi�u giới l� đồng phần?[111] Bao nhi�u l� bỉ đồng phần?

a. Đồng phần

�dharmasaṃj�akaḥ/

sabhāgaḥ�

法同分�

[39b-c] Những g� được quan niệm l� ph�p

L� đồng phần.

Cảnh vực được hạn định[112] cho thức. Nếu ở trong cảnh vực ấy thức đ� hiện khởi, hay l� ph�p tất yếu hiện khởi (utpattidharmī);[113] cảnh vực đ� được gọi l� đồng phần. Kh�ng một ph�p giới n�o m� trong đ� kh�ng sinh khởi hay sẽ sinh khởi v� bi�n � thức.[114] Quả vậy, tất cả Th�nh nh�n một c�ch tất yếu ph�t khởi t�m n�y: �Tất cả ph�p l� v� ng�.� Đối với t�m ấy, trừ tự thể v� những g� cộng tồn, tất cả ph�p đều l� đối tượng của n�. Lại nữa, t�m s�t na n�y[115] lại l� đối tượng của t�m s�t na kh�c.[116] Như vậy, trong hai s�t na, tất cả ph�p đều l� đối tượng. Do d�, một c�ch x�c định, tất cả ph�p đều l� đồng phần.

b. Bỉ đồng phần

� tatsabhāgāś ca

śeṣāḥ�

�餘二

[39cd] v� bỉ đồng phần,

Những giới c�n lại.

Từ �v� (ca) chỉ cho đồng phần. C�i g� được gọi l� bỉ đồng phần?[117]

� yo na svakarmakṛt//39/

作不作自業

[39d] Những g� kh�ng thực hiện chức năng của n�.

Điều được n�i đ� c� nghĩa l� g�? C�i g� thực hiện chức năng của n� th� đ� l� đồng phần.[118] Ở đ�y, con mắt n�o đ� thấy sắc, sẽ v� đang thấy sắc, con mắt đ� được gọi l� đồng phần. Cũng vậy, cho đến �; mỗi giới được đề cập với hoạt động theo đối tượng c� biệt của n�.

Theo c�c nh� Kaśmira, con mắt bỉ đồng phần c� bốn trường hợp: con mắt sau khi thấy sắc,[119] đ� diệt, đang diệt, sẽ diệt, hay con mắt thuộc ph�p kh�ng sinh khởi.

Mặt kh�c, theo c�c nh� phương T�y (Pāścāttya), c� năm trường hợp: ph�p kh�ng sinh khởi gồm c� hai, tương ưng với thức v� kh�ng tương ưng với thức. Cho đến th�n, n�n biết, cũng vậy. Nhưng, � giới, nếu l� ph�p kh�ng sinh khởi, n� l� bỉ đồng phần.

C�c sắc đ�, đang v� sẽ được thấy bởi mắt đều l� đồng phần. Ch�ng l� bỉ đồng phần trong bốn trường hợp: những sắc sau khi được thấy, đ�, đang v� sẽ diệt, hay thuộc ph�p kh�ng sinh khởi. Cũng vậy, cho đến x�c; mỗi giới cần được biết với hoạt động c� biệt li�n hệ đến căn của n�. Con mắt n�o l� đồng phần đối với một người th� cũng đồng phần đối với tất cả. Bỉ đồng phần cũng vậy. Như vậy cho đến �.

Tuy nhi�n, sắc l� đồng phần đối với người nh�n thấy n�. Với người kh�ng nh�n thấy, sắc ấy l� bỉ đồng phần. Tại sao vậy? Quả thật, c� hiện tượng, sắc m� một người nh�n thấy th� cũng được nhiều người nh�n thấy, như trong sự nh�n ngắm mặt trăng, khi�u vũ, lực sĩ giao đấu. Nhưng kh�ng c� hiện tượng, hai người nh�n bằng một con mắt chung. Bởi v� con mắt kh�ng cộng th�ng, cho n�n đồng phần v� bỉ đồng phần được x�c định bằng mỗi c� thể. Nhưng, sắc c�c thứ vốn cộng th�ng n�n được x�c định bởi nhiều c� thể kh�c nhau. Cũng như sắc; c�c giới thanh, hương, vị, x�c, n�n biết, cũng vậy.

Thanh c� thể l� như vậy. Nhưng hương, vị, x�c được tiếp nhận bởi một c� thể n�y th� kh�ng được tiếp nhận bởi một c� thể kh�c v� kh�ng cộng th�ng, tức l�, v� tiếp nhận �p s�t.[120] Vậy, theo lẽ ch�ng cũng như con mắt c�c thứ? Điều đ� cũng đ�ng, nhưng vẫn c� hiện tượng cộng th�ng. Hiện tượng đ� l�, hương c�c thứ c� thể l�m ph�t sinh thức khứu gi�c của một c� thể n�y th� đối với c� thể kh�c cũng vậy; nhưng con mắt c�c thứ th� kh�ng như vậy. Do đ�, ch�ng được suy l� như sắc.

Vậy, sự đồng phần v� bỉ đồng phần của thức con mắt c�c thứ, v� l� ph�p sinh hay ph�p kh�ng sinh, cũng như � giới.

Đồng phần c� nghĩa l� g�? Phần,[121] l� sự giao thiệp hỗ tương[122] của căn, cảnh, thức. Hay phần l� sự tương giao t�c dụng.[123] C� chung phần ấy[124] n�n được gọi l� đồng phần. Hoặc do bởi t�c dụng cộng đồng của x�c.[125]

Những g� kh�ng phải l� đồng phần, nhưng l� đồng loại với đồng phần, n�n n�i l� bỉ đồng phần.

20. Đoạn trừ

C� bao nhi�u giới được đoạn trừ ở kiến đạo?[126] Bao nhi�u được đoạn trừ ở tu đạo?[127] Bao nhi�u phi sở đoạn?[128]

daśa bhāvanayā heyāḥ pa�ca ca...

十五唯修斷

[40a] Mười giới được đoạn trừ bởi tu, v� năm thức giới.

antyās trayas tridhā

後三界通三

[40b] Ba giới cuối thuộc cả ba.

� giới, ph�p giới, v� � thức giới, theo thứ tự liệt k�, ba giới n�y được kể l� ba giới cuối, gồm cả ba h�nh th�i.

Được đoạn trừ bởi kiến (darśanaheya) l� t�m mươi t�m t�y mi�n (anuśaya), c�ng với những cộng hữu của ch�ng (tatsahabhūva),[129] đắc (prapti)[130] của ch�ng, v� c�ng với c�c t�y h�nh.[131] Được đoạn trừ ở tu đạo (bhāvanaheya) l� c�c ph�p hữu lậu c�n lại. V� lậu thuộc phi đoạn (apraheya).

H� kh�ng phải c� một ph�p kh�c được đoạn trừ bởi kiến (darśnaprahātavyam), tức dị sinh t�nh (pṛthagjanatvat), v� nghiệp th�n, khẩu, � dẫn đọa �c th�; v� ph�p n�y ho�n to�n tương phản với Th�nh đạo?[132] Tuy vậy, ph�p ấy kh�ng phải được trừ bởi kiến. Điều n�y được n�i vắn tắt.

na dṛṣṭiheyam akliṣṭaṃ

na rūpaṃ nāpy aṣaṣṭam[133] //40

不染非六生������ 色定非見斷

[40cd]Kh�ng phải l� kiến đoạn, kh�ng phải phi nhiễm �,

kh�ng phải thứ s�u sinh, cũng kh�ng phải l� sắc.

Kh�ng c� ph�p kh�ng nhiễm �[134] n�o được đoạn trừ bởi kiến; sắc[135] cũng kh�ng. Dị sinh t�nh thuộc loại v� k� kh�ng nhiễm �, v� đ� th�nh tựu đoạn thiện căn,[136] hay ly nhiễm.[137] Nghiệp th�n v� ngữ l� sắc. Do đ�, ch�ng kh�ng được đoạn trừ bởi kiến.[138] V� sao?[139] V� kh�ng m�u thuẫn với c�c ch�n đế (satyeṣu),[140] v� v� kh�ng phải l� sở duy�n (anālambanatvāt),[141] v� v� sẽ vẫn l� dị sinh trong khổ ph�p tr� nhẫn (duḥkhe dharmakśṣātau).

Thứ s�u, chỉ cho � xứ. Bởi v� n� ph�t sinh từ chỗ kh�c, sinh từ năm căn,[142] n�n gọi l� phi thứ s�u sinh (aṣaṣṭa). C�i n�y cũng kh�ng được đoạn trừ bởi kiến.

21. Ki�́n - Phi ki�́n

Trong mười t�m giới, bao nhi�u giới l� sự thấy? Bao nhi�u l� phi thấy?

cakṣuś ca dharmadhātoś ca

pradeśo dṛṣṭiḥ...

眼法界一分 ... ( 說名見)

[41a-b] con mắt, v� một phần ph�p giới, l� sự thấy.

Một phần đ� l� g�?

...aṣṭadhā/

八種 (說名見)

[41b]... mười t�m thứ.

Năm kiến,[143] gồm hữu th�n kiến c�c thứ, l� những sự thấy (dṛṣṭi). Ch�nh kiến thuộc thế gian; sự thấy thuộc hữu học; sự thấy thuộc v� học. T�m h�nh th�i của ph�p giới n�y l� những sự thấy. C�n lại, kh�ng phải l� sự thấy.

Trong đ�y, hữu th�n kiến c�c thứ sẽ được diễn giải trong �Phẩm T�y mi�n� khi th�ch hợp.

Lại nữa, thế gian ch�nh kiến l� tuệ thuộc hữu lậu thiện tương ưng với � thức. Thuộc hữu học (ch�nh kiến), l� v� lậu (ch�nh kiến) của bậc hữu học. Thuộc v� học (ch�nh kiến) l� (ch�nh kiến) của bậc v� học.[144] Như sự thấy sắc khi c� m�y, khi kh�ng m�y, l�c ban đ�m, l�c ban ng�y; cũng vậy, sự thấy ph�p bởi c�i thấy (dṛṣṭi) nhiễm � hay kh�ng nhiễm �, thế gian hay hữu học, v� học.

Ở đ�y, v� sao thế gian ch�nh kiến (laukikī samyagdṛṣṭi) được n�i l� chỉ tương ưng với � thức? Bởi v�,

pa�cavij�ānasahajā dhīr

na dṛṣṭir atīraṇāt //41/

五識俱生慧������ 非見不度故

[41cd] Tuệ c�ng sinh với năm thức

Kh�ng phải l� sự thấy, v� kh�ng suy đạc.

Sự thấy l� khả năng ph�n đo�n (santīrika),[145] v� n� l�m ph�t khởi sự khảo s�t.[146] Tuệ (praj�ā) c�ng sinh với năm thức th� kh�ng như vậy,[147] n�n kh�ng phải l� sự thấy. Cũng như vậy, c�c ph�p kh�c, v� tuệ nhiễm � hay kh�ng nhiễm � đều kh�ng phải l� sự thấy.

Con mắt cũng kh�ng c� suy đạc, tại sao lại l� thấy? Thấy ở đ�y c� nghĩa l� qu�n chiếu sắc (rupālocana).[148] Bởi v�,

cakṣuḥ paśyati rūpāni

眼見色...

[42a] Mắt thấy c�c sắc.

Nếu con mắt c� thể thấy, tương ưng với thức kh�c[149] cũng c� thể thấy?[150] Kh�ng phải tất cả mắt đều thấy.[151] Vậy c�i g� thấy?

sabhāgaṃ...

... 同分

[42b] đồng phần.

Khi c� thức, n� thấy. Ngo�i ra, kh�ng thấy.

Nếu vậy, thức y nơi con mắt cũng thấy?[152]

...na tad āśritam/

vij�ānaṃ...

非彼能依識

[42a-b] Kh�ng phải thức y chỉ kia.

Thức kh�ng thể thấy. V� sao?

... dṛṣyate rūpaṃ

na kilāntaritaṃ yataḥ //42/

傳說不能觀������ 彼障諸色故

[42cd] Sắc kh�ng được nh�n thấy,

Truyền thuyết n�i, khi bị ngăn c�ch.

Truyền thuyết n�i, sắc kh�ng được nh�n thấy khi bị che khuất bởi v�ch tường c�c thứ. Nếu thức c� thể thấy, do t�nh kh�ng đối kh�ng của n�, n� kh�ng bị trở kh�ng qua v�ch tường c�c thứ, cho n�n n� c� thế thấy ngay cả sắc bị che khuất. Thật vậy, khi bị che khuất, thức con mắt kh�ng ph�t sinh. Đ� kh�ng ph�t sinh, l�m sao thấy? V� sao n� kh�ng sinh? Những vị[153] chủ trương con mắt thấy thừa nhận rằng, do t�nh chất c� đối kh�ng của n� con mắt kh�ng c� t�c dụng g� khi bị ngăn che, thức kh�ng sinh khởi v� n� hoạt động tr�n c�ng một cảnh vực với sở y.

Vậy,[154] tại sao mắt kh�ng thể thấy vật bị ngăn che, như th�n căn với đối tượng tiếp hợp (prāptaviṣaya)[155]? V� t�nh c�ch đối kh�ng của n�. Tại sao người ta c� thể thấy vật bị ngăn c�ch bởi pha l�, v�n mẫu, thuỷ tinh, nước? Do đ�, kh�ng phải v� t�nh c�ch đối kh�ng m� con mắt kh�ng nh�n thấy sắc bị ngăn che. Nghĩa l� thế n�o?[156] Nơi n�o sắc tuy bị khuất nhưng �nh s�ng kh�ng bị ngăn, ở đ� thức của mắt sinh khởi. Nhưng nơi n�o �nh s�ng bị ngăn, nơi đ� n� kh�ng khởi. V� kh�ng khởi n�n kh�ng thấy vật bị khuất.

Tuy thế, ở đ�y Kinh n�i: �C�c sắc được thấy bởi mắt.� Đ�y � muốn n�i, mắt được y chỉ bởi thức. Như n�i: �Sau khi nhận thức c�c ph�p bởi �.� Kh�ng phải rằng � nhận thức c�c ph�p, v� n� đ� qu� khứ.[157] C�i g� nhận thức? � thức. Hoặc h�nh vị của c�i y chỉ được �m chỉ bằng c�i được y chỉ.[158] Như người ta n�i, �C�i giường k�u.� Như Kinh n�i, �Sắc được nhận thức bởi mắt, khả �i.� Kh�ng phải rằng c�c sắc n�y được nhận thức bởi mắt. Kinh cũng n�i, �N�y B�-la-m�n, mắt l� cửa... cho đến, để nh�n thấy sắc.� Do đ� biết rằng, thức nh�n thấy ngang qua cửa l� con mắt. Ở đ�y, sự thấy (darśana) n�i l� cửa. Thật v� l� khi n�i, �Sự thấy để thấy c�c sắc.�

Nếu thức thấy (paśyati), c�i g� thức biệt (vijānāti)? Sự sai biệt của hai c�i n�y l� g�? C�i g� nhận thức sắc, c�i đ� thấy sắc. Cũng như một phần tuệ (kaścit praj�ā)[159] được n�i l� thấy (paśyati), v� cũng tuệ tri (prajānāti).[160] Cũng vậy, một phần thức (kaścid vij�ānaṃ)[161] được n�i l� thấy, v� cũng thức biệt.

Một số vị kh�c n�i, �Nếu mắt thấy, h�nh vi thấy c� g� kh�c với kẻ t�c nghiệp l� con mắt?�[162] Chất vấn n�y kh�ng ch�nh x�c. Nếu cho rằng, �thức nhận thức� (vij�ānaṃ vijānāti); ở đ�y cũng kh�ng c� sự ph�n biệt t�c giả với t�c nghiệp.

Quan điểm kh�c n�i,[163] �thức của mắt thấy,� nhưng do sở y của n� m� n�i �mắt thấy.� Cũng như do sở y của tiếng k�u m� n�i �Chu�ng k�u.� Nếu vậy, con mắt cũng c� khả năng thức biệt, v� n� l� sở y của thức? Kh�ng c� khả năng ấy. Thế gian c�ng nhận con mắt thấy. Khi n� ph�t khởi, người ta n�i, sắc được thấy, m� kh�ng n�i được thức biệt.

Điều n�y được n�i trong Vibhāṣā:[164] �Được thủ đắc bởi mắt, được tiếp nhận bởi thức của mắt, được n�i l� được thấy.� Do đ� n�i, mắt thấy, m� kh�ng n�i n� thức biệt. Thức chỉ khi n�o hiện diện mới thức biệt sắc. Như gọi mặt trời l� �kẻ tạo ng�y.�[165]

Ở đ�y, c�c nh� Kinh lượng bộ (Sautrāntika) n�i, �Sao lại v� �ch thế![166] Do duy�n con mắt v� sắc, thức của mắt khởi l�n. Ở đ�y, c�i g� thấy, c�i g� bị thấy? Kh�ng c� g� kh�c hơn l� ph�p, duy chỉ l� nh�n v� quả. Nhưng t�y thuận thế t�nh m� quy ước rằng �mắt thấy; thức thức biệt.� Kh�ng n�n ở đ� m� cố chấp. Thật vậy, Thế T�n n�i, �Kh�ng n�n cố chấp từ nghĩa địa phương[167] v� chạy theo kh�i niệm của người đời.

Nhưng c�c nh� Vaibhāṣika ở Kaśmira chủ trương như vầy: mắt thấy, tai nghe, mũi ngửi, lưỡi nếm vị, th�n x�c chạm, � thức biệt.

22. Phụ lu�̣n

i. Hai vị tr�

Nếu con mắt thấy, vậy n� thấy c�c sắc bởi một con mắt, hay bởi cả hai?

ubhāyām api cakṣurbhyā

paśyati vyaktdarśanāt/

或二眼俱時������ 見色分明故

[43ab] Cả hai mắt đều c�ng

thấy, v� sự thấy được r� r�ng.

C�c nh� Abhidharmika đều n�i, cả hai mắt c�ng thấy. Thật vậy, cả hai mắt đều mở th� sự thấy tỏ r� hơn. Khi một mắt mở, con kia hơi nhắm, người ta nh�n thấy hai mặt trăng. Kh�ng phải do sự đổi kh�c của một trong hai con.[168] Cũng kh�ng phải c� sự ph�n hai do sở y bị ph�n hai, v� kh�ng c� vị tr� cố định của thức, như sắc.[169]

ii. Cảnh tiếp hợp

Nếu mắt thấy, tai nghe, cho đến � thức biệt, trong ch�ng, c�i n�o tiếp hợp đối tượng? Hoặc kh�ng tiếp hợp?

cakṣuḥ śrotramano� prāptaviṣayaṃ...

眼耳意根境������ 不至...

[43cd] Mắt, tai, �, kh�ng tiếp hợp đối tượng.[170]

Thật vậy, mắt thấy sắc từ xa, nhưng kh�ng thấy thuốc trong con mắt. Tai nghe tiếng từ xa. Nếu đối tượng tiếp hợp, thi�n nh�n v� thi�n nhĩ kh�ng khởi l�n với những thiền giả trong c�i người, như căn của mũi.

Nếu con mắt c� đối tượng kh�ng tiếp hợp, tại sao n� kh�ng thấy tất cả đối tượng xa, v� bị che khuất?[171] Th� cũng như, tại sao nam ch�m kh�ng h�t hết thảy kim loại kh�ng đến gần? Đối tượng tiếp hợp cũng đồng như vậy. Cũng như, tại sao mắt kh�ng thấy tất cả vật tiếp hợp như thuốc trong mắt hay thẻ tre? Lại nữa, cũng như mũi c�c thứ vốn nhận đối tượng tiếp hợp nhưng kh�ng phải l� nhận tất cả, v� kh�ng thể nhận c�c thứ cộng hữu như m�i hương v.v... Cũng vậy, mắt chỉ c� thể c� đối tượng kh�ng tiếp hợp m� kh�ng phải l� tất cả.[172] � cũng vậy kh�ng c� khả năng tiếp cận, v� l� phi sắc.

Lại nữa, một số vị kh�c quan niệm tai c� đối tượng tiếp hợp v� cả kh�ng tiếp hợp; v� n� c� thể nghe �m thanh trong lỗ tai.

Nhưng, c�n lại mũi, lưỡi, th�n

... trayam anyathā //43/

三相違

[43d] Ba căn n�y kh�c biệt.

Nghĩa l� ch�ng c� đối tượng tiếp hợp. Mũi tại sao c� đối tượng tiếp hợp? V� ngưng thở th� kh�ng ngửi được m�i hương.

Tiếp hợp l� thế n�o? Sự sinh khởi kh�ng c� gi�n c�ch.[173]

Vậy th�, c�c cực vi (paramāṇa)[174] c� tiếp x�c nhau hay kh�ng?

Ph�i Kaśmīrika n�i, kh�ng tiếp x�c. Tại sao? Nếu ch�ng tiếp x�c to�n th�n, c�c vật thể trở th�nh hỗn hợp. Nếu tiếp x�c từng phần, cực vi c� c�c phần tử (sāvayava).[175] Nhưng cực vi th� kh�ng c� c�c phần tử (nirayava).

Nếu vậy, �m thanh xuất hiện như thế n�o?[176] Nếu ch�ng tiếp x�c, tay sẽ d�nh trong tay; đ� sẽ d�nh trong đ�.

Nhưng, vậy tại sao khối hợp chất khi k�ch nhau kh�ng bị ph�n r�? Do ch�ng được duy tr� bởi phong giới (vāyadhātu). C� loại gi� c� t�c dụng l�m ph�n t�n, như gi� thời kỳ kiếp hoại (saṃvarttanyām); v� c� loại c� t�c dụng kết hợp, như gi� thời kiếp th�nh (vivarttanyām). Nay bằng c�ch n�o ba căn n�y do sự tiếp hợp kh�ng gi�n c�ch m� được n�i l� c� đối tượng tiếp hợp? Sự tiếp hợp ch�nh l� trạng th�i kh�ng gi�n c�ch; ở trung gian kh�ng c� bất cứ vật g�. Vả lại, kh�ng c� g� sai lầm, v� do c� phần tử n�n c�c hợp thể (saṃghāta)[177] tiếp x�c nhau.

Vả lại, bằng l� luận như vậy, văn nghĩa của Vaibhāṣika được chứng minh: �Vật được x�c (spṛṣṭa) sinh khởi do nh�n l� vật được x�c, hay do nh�n l� vật kh�ng được x�c?�[178] Sau khi hỏi như vậy rồi, Vaibhāṣika trả lời, �Về nh�n, c� khi do nh�n l� x�c m� vật phi x�c ph�t sinh, như khi n� bị ph�n t�n.[179] C� khi do nh�n phi x�c m� vật bị x�c ph�t sinh, như khi n� được t�ch hợp.[180] C� khi nh�n x�c, vật được x�c ph�t sinh, khi vật đ� t�ch hợp c�ng được t�ch hợp.[181] C� khi nh�n phi x�c l�m ph�t sinh vật phi x�c, như bụi bay qua cửa sổ.[182]�

Đại đức Vasumitra n�i: Nếu c�c cực vi tiếp x�c, ch�ng tồn tại đến s�t na sau.

Đại Đức[183] n�i, ch�ng kh�ng tiếp x�c, nhưng do kh�ng gi�n c�ch m� quy ước l� ch�ng tiếp x�c. � kiến của Đại đức đ�ng được chấp nhận. Nếu kh�ng vậy, trong c�c trung gian trống của giữa cực vi kh�ng gi�n c�ch nhau, c�i g� cản trở sự đi qua, để thừa nhận ch�ng c� t�nh đối ngại? Vả lại, c�c hợp thể kh�ng g� kh�c hơn l� c�c cực vi. Ch�nh những cực vi hợp thể n�y được x�c chạm, cũng như ch�ng bị băng hoại (rūpyante).[184]

Lại nữa, nếu tưởng tượng rằng cực vi c� bộ vị ph�n biệt (digbhāgabheda),[185] d� được x�c hay kh�ng được x�c, ch�ng c� bộ phận (sāvayavatva).[186] Nếu kh�ng c� bộ phận, kh�ng chứng minh được ch�ng c� tiếp x�c.[187]

iii. H�nh lượng

a. Lượng của đối tượng

Phải chăng, c�c căn n�y, con mắt v.v� tiếp nhận đối tượng theo chiều k�ch v� trọng lượng của tự th�n với tốc độ rất nhanh, như n�i non,[188] v�ng lửa c�c thứ;[189] hay nhất thiết l� lượng tương xứng hay kh�ng tương xứng?[190] Đ�p: T�y theo đối tượng tiếp hợp hay kh�ng tiếp hợp như đ� n�i. Đ� l�,

tribhir ghrāṇādibhis tulya-

viṣayagrahaṇaṃ matas/

應知鼻等三������ 唯取等量境

[44ab] Ba (căn), mũi v.v� chỉ

tiếp nhận đối tượng tương xứng.

T�y theo mức độ cực vi của căn v� cực vi của đối tượng được kết hợp m� nhận thức được dẫn khởi. Nhưng quy luật n�y kh�ng �p dụng cho mắt v� tai. C� khi n� nh�n thấy đối tượng nhỏ hơn như đầu sợi t�c. C� khi n� nh�n thấy đối tượng ngang bằng như quả nho. C� khi nh�n đối tượng lớn hơn, như quả n�i, với một con mắt mở. Cũng vậy, với tai, khi nghe tiếng muỗi, hay tiếng sấm.

� kh�ng phải l� vật cố kết, h�nh lượng của n� kh�ng được x�c định.

b. Cực vi của căn

C�c cực vi của c�c căn n�y, mắt v.v� được t�ch hợp (sanniveśa)[191] như thế n�o? Cực vi của mắt được bố tr� t�y theo hạn lượng của đồng tử, như hoa th�-la (ajājīpuṣpa),[192] được tr�m l�n bằng một m�ng mỏng trong suốt khiến kh�ng bị ph�n t�n.

C� thuyết n�i, ch�ng được chồng th�nh lớp như vi�n bi (piṇḍavat). Ch�ng kh�ng che khuất nhau, như pha l�, v� trong suốt.

Cực vi của căn lỗ tai được bố tr� b�n trong như l� bối (bhūrja).[193]

Cực vi của căn của mũi ở b�n trong xoang mũi (ghāṭābhyantare) c� h�nh que (śalākāvat).[194]

Ba căn đầu n�y được bố tr� như tr�ng hoa (mālāvat).[195]

Cực vi của căn lưỡi như h�nh b�n nguyệt. Truyền thuyết n�i,[196] ch�ng chỉ bằng đầu sợi t�c, ở phần giữa của lưỡi, kh�ng được tr�m khắp bởi cực vi của căn của lưỡi.

Cực vi th�n căn bố tr� theo h�nh của th�n.

Cực vi của nữ căn như h�nh c�i trống cơm.

Cực vi của nam căn h�nh như ng�n tay c�i.

Ở đ�y, c�c cực vi của căn của mắt c� khi to�n thể l� đồng phần (sabhāga); c� khi l� bỉ đồng phần (tatsabhāga). C� khi một số đồng phần, một số bỉ đồng phần. Cũng vậy, cho đến c�c cực vi của căn của lưỡi. Nhưng c�c cực vi của th�n căn th� kh�ng to�n thể đồng phần. Đối với c�c ch�ng sinh bị giam cầm trong địa ngục thi�u đốt, v� lượng cực vi của th�n căn l� bỉ đồng phần. Truyền thuyết n�i,[197] với tất cả cực vi ấy,[198] khi thức khởi, th�n thể (āśraya: sở y) bị vỡ vụn. Kh�ng c� một cực vi của căn hay một cực vi của cảnh duy nhất l�m ph�t sinh thức. V� năm thức th�n lấy hợp thể (saṃcita) l�m sở y v� đối tượng. Do đ�, cực vi được n�i l� kh�ng biểu hiện (anidarśana), v� kh�ng được nh�n thấy.

iv. Thời gian t�nh của thức

C� s�u thức giới đ� được n�i, thức con mắt cho đến � thức. Đối tượng của năm thức duy hiện tại; của thức cuối c�ng th�ng cả ba thời. Sở y của ch�ng cũng như vậy chăng? Kh�ng phải như vậy. Tại sao?

caramasyāśrayo� tītaḥ

pa�cānāṃ sahajaś ca taiḥ //44/

後依唯過去五識依或俱

[44cd] Sở y của thức cuối l� qu� khứ;

Của năm thức, v� đồng thời.

Sở y của � thức giới l� � v� gi�n diệt (samanantaraniruddhaṃ manas)[199]

Từ v� (ca) chỉ cho qu� khứ. Mắt l� sở y đồng thời (sahaja) của thức con mắt. Cũng vậy, cho đến th�n l� sở y đồng thời của th�n thức. Sở y qu� khứ của ch�ng l� �. Như vậy, năm thức th�n n�y l� hai căn sở y.[200] Do đ� n�i rằng, �C�i l� sở y cho thức con mắt, c�i đ� c� l� điều kiện kh�ng gi�n c�ch (samanantara)[201] cho thức con mắt kh�ng?

C� bốn trường hợp. Thứ nhất, con mắt.[202] Thứ hai, ph�p giới, t�m sở ph�p qu� khứ kh�ng gi�n c�ch.[203] Thứ ba, � qu� khứ kh�ng gi�n c�ch.[204] Thứ tư, c�c ph�p trừ ph�p đ� n�i. Cũng vậy, cho đến căn tự th�n của th�n thức.

� thức, thuộc trường hợp đầu.[205] C�i n�o l�m sở y th� cũng l� điều kiện kh�ng gi�n c�ch. C� c�i c� thể l�m điều kiện kh�ng gi�n c�ch, nhưng kh�ng phải l� sở y, đ� l� ph�p giới t�m sở thuộc qu� khứ kh�ng gi�n c�ch.

v. Định danh sở y v� thức

a. Sở y

Thức khi sinh khởi y th�c cả hai, tại sao chỉ c� mắt v.v� chứ kh�ng phải l� sắc v.v� được n�i l� sở y?

tadvikāravikāritvād

āśrayāś ca cakṣurādayaḥ/

隨根變識異������ 故眼等名依

[44ab] V� (thức) biến dị theo sự biến dị của n�

N�n (n�i) mắt v.v... l� sở y.

C�i được y th�c (adhīna) l� c�c giới. Do sự biến dị của mắt v.v... m� thức ấy cũng biến dị. V� do sự l�nh mạnh hay tổn thương (của mắt) m� (thức) trở n�n hoặc b�n nhạy hoặc chậm lụt. Nhưng n� kh�ng biến đổi với sự biến đổi của sắc v.v� Do đ�, chỗ y th�c của n� kh�ng phải l� mắt v.v� C�i g� l�m chỗ y th�c, c�i đ� l� sở y.

b. Thức

Lại nữa, tại sao c�i m� bởi đ� sắc v.v... được nhận thức được gọi l� thức của mắt, cho đến � thức, chứ kh�ng gọi l� thức của sắc, cho đến thức của ph�p? C�i g� c� những c�i n�y, mắt v.v� l� sở y; th� đối với ch�ng,[206]

ato� sādhāraṇatvāc ca

vij�ānaṃ tair nirucyate //45/

彼及不共因������ 故隨根說識

[45cd] V� do bởi t�nh c�ch c� biệt,

Bởi c�i đ� n� được định danh l� thức.

T�nh c�ch c� biệt (asādhāraṇatva)[207] l� g�? Mắt của người kh�c kh�ng thể l�m sở y cho thức (của người n�y). Nhưng, sắc l� đối tượng (ālambana) của � thức, v� cũng l� đối tượng cho thức con mắt của người kh�c. Cho đến th�n thức, n�n biết, cũng vậy. V� vậy, do t�nh chất sở y, v� do t�nh c�ch c� biệt, thức được định danh bởi c�c (căn) ấy, chứ kh�ng phải bởi sắc c�c thứ. Cũng như n�i �tiếng trống�, �mầm l�a.�[208]

c. Giới địa của nhận thức

Một người tồn tại trong th�n nh�n thấy c�c sắc bằng con mắt; khi ấy th�n, con mắt, sắc, thức c� c�ng ở tr�n một giới địa kh�ng? Ch�ng ở kh�c giới địa?

Đ�p: tất cả c� sự kh�c biệt.

1/ Một người sinh trong Dục giới (kāmadhātu):

- Nh�n sắc của giới địa đ� bằng con mắt ở đ�; tất cả đều trong c�ng một giới địa n�y (svabhūmi).

- Nh�n c�c sắc trong giới địa của bản th�n[209] bằng con mắt của Sơ thiền, bấy giờ th�n v� sắc c�ng ở giới địa n�y, nhưng thức v� mắt ở giới địa kh�c.[210]

- Nh�n c�c sắc trong giới địa của Sơ thiền, ba thứ kia[211] thuộc giới địa kh�c.

- Nh�n c�c sắc ở Dục giới bằng con mắt của Nhị thiền, khi ấy th�n v� sắc ở Dục giới, [212] con mắt ở giới địa kia (tadbhūmikaṃ),[213] thức ở giới địa Sơ thiền.

- Nh�n sắc trong sơ thiền, thức v� sắc thuộc địa giới ấy; th�n thuộc Dục giới; mắt thuộc địa giới Nhị thiền.

- Nh�n sắc trong giới địa Nhị thiền, sắc v� mắt thuộc giới địa ấy; th�n thuộc Dục giới; thức thuộc Sơ thiền.

- Cũng vậy, với con mắt thuộc thiền thứ ba v� thứ tư m� nh�n sắc trong giới địa của bản th�n hay trong giới địa thấp hơn, theo sự th�ch hợp m� suy.

2/ Một người sinh trong giới địa Sơ thiền:

- Bằng con mắt trong địa giới n�y nh�n c�c sắc ở đ�y, tất cả đều c�ng giới địa của bản th�n. Nếu nh�n sắc trong giới địa thấp hơn, ba thuộc giới địa của bản th�n.[214]

- Bằng con mắt Nhị thiền nh�n (sắc) trong giới địa của bản th�n;[215] ba thuộc giới địa bản th�n, mắt thuộc giới địa kia.[216] Khi nh�n c�c sắc ở Dục giới, th�n v� thức thuộc giới địa bản th�n, sắc thuộc hạ giới, mắt thuộc giới địa kia.[217] Khi nh�n (sắc) thuộc Nhị thiền, mắt v� sắc thuộc giới địa ấy; c�n lại, thuộc giới địa bản th�n.[218]

- Cũng vậy, bằng con mắt của Tam thiền,[219] theo sự hợp l� m� suy.

3/ Một người sinh ở Nhị thiền,[220] bằng con mắt thuộc giới địa bản th�n hay giới địa kh�c, nh�n sắc thuộc giới địa bản th�n hay giới địa kh�c, cũng vậy, t�y theo sự hợp l� m� suy.

Nhưng, theo nguy�n l� (niyama)[221] sau đ�y:

na kāyasyādharaṃ cakṣuḥ

眼不下於身

[46a] Mắt kh�ng thấp hơn th�n.

Th�n, mắt v� sắc thuộc cả năm giới địa: Dục giới, cho đến giới địa Tứ thiền. Mắt v� sắc thuộc hai: Dục giới v� Sơ thiền. Trong đ�y, th�n thuộc giới địa n�o, mắt thuộc giới địa ấy; hoặc mắt ở giới địa cao hơn chứ kh�ng thấp hơn. Cảnh vực sắc c�ng giới địa với mắt hay thấp hơn.

urdhvaṃ rūpaṃ na cakṣuṣaḥ/

色(識)非上眼

[46b] Sắc kh�ng cao hơn mắt.

Thật vậy, kh�ng bao giờ sắc thuộc giới địa cao hơn c� thể được thấy bởi mắt thuộc giới địa thấp hơn.

vij�ānaṃ ca...

...識 ...

[43c] ... v� thức...

Cũng như sắc, thức kh�ng cao hơn mắt.

... asya rūpaṃ tu

kāyasyobhe ca sarvataḥ// 46/

色於識一切������ 二於身亦然

[46cd] Nhưng sắc đối với n�, v� cả hai đối với th�n, từ tất cả.

Đối với n� (asya), chỉ thức con mắt vừa được n�i, c� đối tượng sắc từ tất cả: cao cả: cao hơn, thấp hơn, v� giới địa bản th�n.

Th�n c� hai, sắc v� thức, từ tất cả.

Cũng như mắt, được n�i, được n�i chi tiết, n�n biết,

tathā srotraṃ...

如眼耳亦然

[47a] Tai cũng vậy...

�Tai kh�ng thấp hơn th�n, thanh kh�ng cao hơn tai. Thức, v� thanh đối với n�; v� th�n, cả hai: từ tất cả.[222]� Đ� gọi l� n�i chi tiết.

... trayāṇāṃ tu

sarvam eva svabhūmikam /

次三皆自地

[47b] Với ba,

Tất cả thuộc tự địa.

Ba giới: mũi, lưỡi, th�n, c� th�n, đối tượng, thức, đều thuộc giới địa bản th�n. Sau khi n�u tổng qu�t như vậy, sau đ�y sẽ n�u chi tiết sai biệt.

kāyavij�ānam adharasvabhūmi

身識自下地

[47cd] Th�n thức, thấp hơn bản địa.

Th�n, th�n giới, x�c, lu�n lu�n tại bản địa. Nhưng, th�n thức, c� khi tại bản địa,[223] như người sinh Dục giới v� Sơ thiền. C� khi ở giới địa thấp hơn, như người sinh Nhị thiền.[224]

aniyataṃ manaḥ // 47/

意不定應知

[47d] � bất định.

C� khi � đồng giới địa với th�n, �, thức v� ph�p; c� khi cao hơn hay thấp hơn. Trong th�n thuộc năm giới địa, � v.v�[225] ở tất cả giới địa, khi thọ sinh v� khi nhập định. Tuỳ theo sự hợp l�, như sẽ được n�i chi tiết trong phẩm �Ph�n biệt định.� V� mục đ�ch lược bỏ sự rườm r� m� ở đ�y kh�ng n�i th�m nữa, v� kết quả �t m� c�ng sức lớn.

Đ� n�i xong phụ luận.[226]

23. Sở thức

Nay sẽ nghi�n cứu vấn đề n�y: Trong mười t�m giới, v� trong s�u thức, c�i g� được nhận thức bởi c�i g�?[227]

�p:

pa�ca bāhyā dvivij�eyāḥ

五外二所識

[48a] Năm ngoại, hai sở thức.

C�c giới sắc thanh, hương, vị, x�c, theo thứ tự, được l�nh thọ (anubhūta) bởi c�c thức mắt, tai, mũi, lưỡi, v� được thức biệt (vij�āyante) bởi � (manas). Mỗi giới n�y như vậy được nhận thức bởi hai thức.

Mười ba giới c�n lại, v� kh�ng phải l� cảnh vực của năm thức th�n, chỉ được nhận thức bởi một � thức.

24. Thường tính

Trong mười t�m giới n�y, bao nhi�u giới l� thường?

nityā dharmā asaṃskṛtāḥ

常法界無為

[48b] Thường hằng l� c�c ph�p v� vi.

Theo đ�, một phần của ph�p giới l� thường hằng. C�n lại đều l� v� thường.

25. Căn-Phi căn

Bao nhi�u l� căn? Bao nhi�u phi căn?

dharmādha indriyaṃ ye ca

dvādaśādhyātmikāḥ smṛtā// 48/

法一分是根������ 并內界十二

[48cd] Ph�n nửa ph�p giới l� căn.

V� mười hai nội giới được ghi nhớ.

Trong Kinh,[228] hai mươi hai căn được n�i đến: căn mắt (cakṣurindriya), căn tai (srotrendriya), căn mũi (ghāṇendriya), căn lưỡi (jīhvendriya), căn th�n (kāyendriya), căn � (manaindriya), căn nữ (strīndriya), căn nam (puruṣendriya), căn sinh mạng (jīvitendriya), căn lạc (sukhendriya), căn khổ (duḥkhendriya), căn hoan hỷ (saumanasyendriya), căn ưu phiền (daumanasyendriya), căn bu�ng xả (upekṣendriya), căn t�n (śraddhendriya), căn tinh tấn (vīryendriya), căn ức niệm (smṛtīndriya), căn định (samādhīndrya), căn tuệ (praj�endriyam), căn sẽ biết điều chưa biết (anāj�ātamāj�āsyāmīndriya), căn biết (āj�endriya), căn đ� biết r� (āj�āvīndriya).

Nhưng c�c nh� Abhidharmika kh�ng theo thứ tự của s�u xứ, m� đặt � căn ngay sau mạng căn, v� t�nh c�ch c� đối tượng của n� (sālambanatvāt).

Trong đ�y, ph�n nửa ph�p giới l� mười một căn kể từ mạng, v� ba căn sau, v� l� một phần của ph�p giới.

Mười hai giới nội tự th�n (adhyātmika),[229] gồm năm giới kể từ mắt theo như t�n gọi, � căn bao gồm bảy t�m giới. Căn nam v� nữ l� một phần th�n giới, sau n�y sẽ n�i. Năm giới c�n lại, v� một phần ph�p giới được lập th�nh phi căn.

�

�

________________________________________

[1] Skt. sanidarśana, (c� t�nh chất) được chỉ cho thấy, thuộc hữu h�nh. Sphut., yena viśeṣeṇa yogāt tad vastu tathā nidarśayituṃ śakyate sa nidarśanam ity ucyate, �vật thể n�o c� thể được chỉ cho thấy một c�ch th�ch đ�ng với sự đặc th�, c�i ấy được n�i l� c�i được chỉ cho thấy (nidarśaṇa).� Ht. hữu kiến 有見; Cđ. hữu hiển 有顯.

[2] Skt. anidarśana, (c� t�nh chất) kh�ng được chỉ cho thấy, v� h�nh. Ht. v� kiến 無見; Cđ. v� hiển 無顯.

[3] sanidarśana eko� tra rūpaṃ.

[4] sapratigha, (c� t�nh) phương hại, g�y trở ngại. Ht. hữu đối 有對; Cđ. hữu ngại 有礙.

[5] apratigha, Ht. v� đối 有對; Cđ. v� ngại 無礙.

[6] sapratighā daśa/ rūpiṇaḥ. Sphut., rūpaṇaṃ rūpam, tad eṣām astī�ti rūpiṇaḥ, sắc c� t�nh biến hoại; c�i n�o c� t�nh chất n�y, đ� l� c�i c� sắc (rūpiṇa). HT., Cđ. hữu sắc 有色.

[7] Skt. pratigha, sự g�y trở ngại, sự đề kh�ng (→ s�n, n�o hại). Ht. đối 對; Cđ. ngại 礙.

[8] pratighāta, Ht. ngại 礙; Cđ. tương chướng 相障.

[9] āvaraṇa-pratighāta, Ht. chướng ngại hữu đối 障礙有對; Cđ. chướng ngại 障礙.

[10] Sphut., yatraikaṃ sapratighaṃ vastu tatra dvitīyasyotpattir na bhavati, nơi n�o c� một vật thể hữu đối, nơi đ� kh�ng tồn tại vật thể thứ hai.

[11] viṣayapratighāta; HT. cảnh giới hữu đối 境界有對; Cđ. trần ngại 塵礙.

[12] Cf. Thi thiết luận (T26n1538 p524a2): � Hỏi: Do nguy�n nh�n g� m� c� ở trong nước th� thấy, nhưng tr�n đất liền th� kh�ng thấy?��

[13] pratihanyate, dạng động từ của pratigha & pratighāta, ở đ�y được hiểu �tấn c�ng.� Sphut., jale pratihanyata iti jale svaviṣaye pravartata, �n� bị tấn c�ng trong nước, nghĩa l� n� hoạt động trong nước l� cảnh vực của n�.� Cf. Samyutta iv. 201: evameva kho bhikkhave assutavā putthọjano cakkhusmiṃ ha��ati manāpāmapehi rūpehi, �Cũng vậy, n�y c�c T�-kheo, ph�m phu v� văn ở nơi con mắt bị tấn c�ng (bị bức hại) bởi c�c sắc khả �i hay kh�ng khả �i.� Ht., Cđ. hữu ngại 有礙.

[14] śiśumāra, Ht. phi�n �m: thất-th�-ma-la 室獸摩羅; Cđ. ngạc 鼉.

[15] piśāca, một loại quỷ ăn thịt người. Ht. tất-x�-gi� 畢舍遮; Cđ. quỷ 鬼.

[16] ālambanapratighāta. Ht. sở duy�n hữu đối 所緣有對. Cđ. duy�n duy�n ngại 緣緣礙.

[17] nipāta, sự rơi xuống, sự x�ng v�o (tấn c�ng). Ht. h�a hội 和會; Cđ. dĩđ�o 以到.

[18] Trường hợp, cảnh giới hữu đối (viṣaya-pratighāta), m� kh�ng phải l� chứng ngại hữu đối (āvaraṇa-pratighāta).

[19] Trường hợp, chướng ngại, m� kh�ng phải l� cảnh giới.

[20] Vừa cả hai.

[21] Kh�ng phải cả hai.

[22] Ht., �Nếu vậy, v� lậu duy chỉ l� v� k�?�

[23] Chỉ ba thiện căn: v� tham, v� s�n, v� si; trīṇi kuśalamūlāni: alobhaḥ, adveṣaḥ, amohaḥ.

[24] kavaḍīkārāhāra, thức ăn được vo th�nh miếng, H�n: đoạn thực 段食; đo�n thực 摶食.

[25] Ht.: �Trong c�i n�y, c� loại x�c m� tự t�nh kh�ng phải l� đo�n thực.�

[26] Sphut., �Hai giới n�y, m� tự t�nh kh�ng phải l� thực phẩm, cũng tồn tại trong c�i n�y.�

[27] Sphut., �vị kh�c� ở đ�y chỉ Đại đức Śrīlāta.

[28] Sphut., vaibhāṣīyaḥ kaścit, trả lời của một vị T�-b�-sa sư n�o đ�.

[29] Ht., �Cũng như kh�ng c� nam căn th� cũng kh�ng c� y xứ (của nam căn).�

[30] Th�m một giải th�ch kh�c của Vaibhāṣika.

[31] Sphut., ācārya āha, đ�y l� lời của Luận chủ, tức Thế Th�n.

[32] Sphut., �trong Sắc giới, hai căn mũi v� lưỡi kh�ng tồn tại, v� kh�ng c� nguy�n nh�n.�

[33] Sphut., Luận chủ n�u vấn đề.

[34] Sphut., trả lời của Vaibhāṣika.

[35] kośagatavastiguhya; Ht. �m t�ng ẩn mật 陰藏隱密; Cđ. tượng vương �m 象王陰.

[36] ibid., � kiến của Luận chủ.

[37] ibid., Vaibhāṣika dẫn chứng Kinh.

[38] Kh�ng tồn tại quan năng sinh dục trong Sắc giới. Cf. T�-b�-sa 145, T27n1545 p746a4.

[39] ibid., kết luận của Vaibhāṣika.

[40] Ht.: �Do đ�, chỉ c� ba giới sau c�ng hệ thuộc V� sắc giới.�

[41] Ht. hữu tầm hữu tứ 有尋有伺. Cđ. hữu gi�c hữu qu�n 有覺有觀. Về � nghĩa, cf. bản luận, Ch.ii, K.28, 33.

[42] Ht., �V� h�nh tướng của ch�ng th�, hoạt động hướng ra ngoại giới.�

[43] Skt. hi, Ht. duy 唯; Cđ. định 定.

[44] triprakāra, tam phẩm 三品. Ba trường hợp được n�u th�nh ba vấn đề tr�n.

[45] Sphut., từ kila (Ht. truyền thuyết 傳說, Cđ., bỉ thuyết 彼說) n�u r� đ�y l� � kiến của người kh�c. � của Luận chủ được n�i đoạn sau.

[46] svabhāva-vikalp; Ht., Cđ. tự t�nh ph�n biệt 自性分別.

[47] abhinirūpaṇa-vikalpa; Ht. kế đạc ph�n biệt 計度分別; Cđ. nhị hiển thị ph�n biệt 二顯示分別.

[48] anusmaraṇa-vikalpa; Ht. t�y niệm ph�n biệt 隨念分別; Cđ. ức niệm ph�n biệt 憶念分別.

[49] Bản luận, Ch.ii, K.33.

[50] Ht. tuệ 慧; Cđ. tr� 智.

[51] Ht. � địa 意地; Cđ. t�m địa 心地.

[52] Ht., �Tất cả sự ức niệm đều c� tự thể l� � địa.�

[53] sālambana, h�nh dung từ, chỉ t�nh chất sở hữu đối tượng, tồn tại trong liện hệ đối tượng; Ht. hữu sở duy�n 有所緣; Cđ. hữu duy�n duy�n 有緣緣.

[54] Trong bản Ht. Bản Sanskrit v� Cđ. kh�ng c�.

[55] upātta, được tiếp thu (nhận), t�nh chất gần với kh�i niệm vật chất hữu cơ. Định nghĩa của bản luận đoạn sau. Ht. chấp thọ 執受; Cđ. hữu chấp 有執.

[56] HT. �C�c thứ trong th�n, trừ phần kết hợp với gốc� V� c�c thứ ngo�i th�n, như sắc, hương, vị, x�c trong đất, nước��

[57] sacetana, c� t�nh nhạy cảm; Ht. hữu gi�c x�c 有覺觸; Cđ. hữu gi�c 有覺.

[58] H�n: (đại) sở tạo 大所造.

[59] Định nghĩa bhautika: bhūteṣu bhavatvāt.

[60] Ht., 10 sắc xứ.

[61] Cf. bản luận, i. k 12 tr�n.

[62] Chỉ bốn t�nh chất cứng, ẩm, n�ng, động. Xem i. K 12 tr�n.

[63] Xem, i. k 10d.

[64] Ht., �Như vậy, theo trong Kinh�� Kết luận của Luận chủ.

[65] Sphut., dẫn Kinh để lập lu�n, tự thể của nh�n căn l� t�nh chất cứng, v.v� tức bốn đại chủng.

[66] Skt. tenāvinirbhāgavarttino māṃsapiṇḍasyaiṣa, Ht., �Kh�ng t�ch rời khối thịt nh�n căn m� c� t�nh chất cứng (địa đại) c�c thứ.� Cđ. �Khối thịt v� nh�n căn kh�ng t�ch rời nhau.� Giải th�ch của Sphut., tena cakṣurindriyeṇāvinirbhāgavarttino� adhiṣṭānasyaitad, �c�i đ� (chỉ t�nh cứng v.v�) của y xứ (chỉ con mắt thịt) kh�ng ph�n ly với căn con mắt.� Theo đ� eṣa (etad), đại từ, Ht. hiểu l� �ki�n t�nh.�

[67] Ht. Cđ. Nhập thai kinh 入胎經. Dẫn Kinh để chứng minh bốn đại chủng cũng l� tự thể của nh�n căn v.v� Cf. Pāli, M. iii. 239 (Dhātuvibhaṅga): chadhāturo ayaṃ, bhikkhu, puriso chaphassāyatano aṭṭhārasamanovicāro caturādiṭṭhāna, �S�u giới, Tỳ-kheo, l� con người n�y; l� s�u x�c xứ, 18 � cận h�nh, bốn thắng xứ.�

[68] Ht. bản sự 本事. Cđ. ch�ng sinh căn bản 眾生根本. Sphut., n�u hai giải th�ch: �hoặc, bốn giới đầu (bốn đại) l� thực thể căn bản (mūlasattva), v� năm x�c xứ (sparśāyatana), của con mắt v.v� từ đ� m� ph�t sinh. � giới (manodhātu) cũng l� thực thể căn bản, v� � x�c xứ (manaḥsparśāyatana) từ đ� m� sinh khởi. Hoặc, bốn giới đầu, v� l� sở y của sắc ph�i sinh; v� � giới, v� l� sở y của t�m sở; n�n ch�ng ch�nh l� thực thể căn bản.� Nghĩa l�, theo � Kinh, thực thể căn bản, chứ kh�ng phải l� tự thể.

[69] T�-b�-sa 74 (T27n1545 p381c16): �S�u xứ (con mắt...) khi l�m sở y cho x�c được gọi l� s�u x�c xứ.� Nghĩa l�, ngo�i x�c c�n c� thọ tức c�c t�m sở kh�c nữa.

[70] Quang k� 2: �Kinh tuy n�i s�u x�c xứ, m� ngo�i ra cũng c�n c� c�c t�m sở kh�c.� (Bởi v� c�c t�m sở kh�c kh�ng được bao gồm trong s�u x�c xứ.)

[71] Quang k� 2: �Kinh n�i, tưởng c�c thứ y chỉ t�m. Đ�u c� phải n�i tự thể của t�m trở lại y chỉ ch�nh n�.�

[72] Sphut., sarāgaṃ cittam iti cittarāgayoḥ parasparato� arthāntaratvam, t�m c� tham, t�m v� tham l� hai � nghĩa kh�c nhau.

[73] Ht. cực vi tụ 極微聚.

74 Cf. T�-b�-sa 133 (T27n1545 p689c8): �Bao nhi�u xứ h�a hiệp n�i l� năng đoạn? Bao nhi�u xứ h�a hiệp n�i l� sở đoạn?�

[75] Động từ căn: chid, cắt, chặt, chẻ, l�m gi�n đoạn. Năng động: chinatti, chintte, n� chặt; H�n: năng chước 能斫; thụ động: chidyte, n� bị chặt; H�n: sở chước 所斫.

[76] accha. Ht: tịnh diệu 淨妙. Cđ. thanh tịnh 清淨.

[77] Động từ căn: dah, thi�u, đốt ch�y. Năng động: dahati/dahate, n� đốt; danh từ t�c nh�n: dagdhṛ: người đốt, dāhaka, c�i đốt, sự đốt; Ht. năng thi�u 能燒. Thụ động: dahyte, n� bị đốt 所燒.

[78] Động từ căn: tul, c�n. Năng động: tolayati/tulayati, n� c�n 能稱. Thụ động: tolyate, n� bị c�n; danh từ thụ động: tulya, c�i bị c�n, sự c�n bằng; Ht. sở xứng 所稱.

[79] Ht.: �C�i năng thi�u cũng l� c�i sở xứng. Tự thể như trước�

[80] Vipākaja, được sinh ra như l� sự ch�n muồi của nghiệp qu� khứ. Cđ. quả b�o sinh 果報生.

[81] Aupcayika, c�i được t�ch lũy l�n, được ph�t triển th�m l�n. Cđ. tăng trưởng sinh 增長生.

[82] vipākahetor jātāḥ vipākajāḥ.

[83] Sphut., yathā gobhir yukto ratho goratha iti, �cũng như xe được k�o bởi những con b� được gọi l� xe b�.�

[84] Động từ căn; pac; pacati, n� nấu; pacyate, n� được nấu, →vi-pacyate, n� được nấu ch�n.

[85] Skt. aupacayika < upa-caya: dồn chứa l�n → sự ph�t triển. Ht. sở trưởng dưỡng 所長養. Cđ. tăng trưởng 增長.

[86] Cf. Tạp A-t�-đ�m t�m luận 1 (T28n1552 p879a7): �V� được trưởng dưỡng bởi phạm hạnh, ch�nh thọ.�

[87] Skt. santāna: sự nối kết th�nh một qu� tr�nh li�n tục. H�n: tương tục 相續.

[88] Sphut., anupacitakāyasya śabdasauṣṭhavādarśanāt, �bởi v�, đối với th�n kh�ng khỏe mạnh (=kh�ng được ph�t triển) th� thanh kh�ng tỏ ra vi diệu.�

[89] Sphut., yat tu vipākajaṃ na tasyecchayā pravṛttiḥ, �C�i g� như l� kết quả của qu� khứ, c�i đ� kh�ng hoạt động theo � muốn.�

[90] Tức khẳng định thanh cũng l� dị thục sinh.

[91] Qu� tr�nh ba đoạn của thanh: karma (nghiệp) - bhūtāni (c�c đại chủng) - śabda (thanh).

[92] Xem cht. dưới.

[93] Thanh hoạt động do � muốn. Thọ kh�ng do � muốn.

[94] Skt. naiṣyandika < ni-syad: tu�n chảy xuống.

[95] Skt. sabhāgasarvatraga-hetu: nh�n phổ biến (sabhāgahetu, Ht. biến h�nh nh�n) v� đồng loại (sarvatraga-hetu, Ht. đồng loại nh�n). Hai nh�n n�y cho quả lưu loại (niṣyanda-phala, đẳng lưu quả), kết quả tương tự v� c�ng loại với nh�n. (ii.56)

[96] Vipākahetu, ii. 54.

[97] Skt. dravyavant [有實事. Cđ. hữu thật vật 有實物.

[98] Skt. prathamānāsrave, v� lậu tối sơ, chỉ s�t na đầu ti�n chứng Dự lưu hướng.

[99] V� ba giới ấy trong một s�t-na n�y kh�ng do nh�n đồng loại n�n kh�ng phải l� quả đẳng lưu. Sphut., pūrvakṣaṇāsravābhāvāt, �v� v� lậu chưa c� trong s�t na trước đ�.�

[100] K. ii. 36, đạt được c�i trước đ� chưa c�, gọi l� thủ đắc (pratilambha, Ht. hoạch 獲　). C�i đ� c� m� chưa mất, gọi l� th�nh tựu (samānvagata).

[101] Skt. pṛthak lābhaḥ. Ht. độc đắc.

[102] Trong hai trường hợp, nh�n căn trước đ� chưa tồn tại (chưa th�nh tựu).

[103] Skt. saha. Ht. c�u đắc.

[104] ca: sahāpi ca.

[105] Nội tư th�n, hay nội tại; Skt. ādhyātmiaka: adhi (tăng thượng) + ātma (tự ng�). Cđ. ng� y 我依, nội 內. Ht. nội 內. Xem định nghĩa dưới.

[106] Skt. ahaṃkāra < ahaṃ (đại từ nh�n xưng, chủ c�ch) + kāra (sự t�c th�nh). H�n: ng� chấp 我執.

[107] Skt. ātmanā hi sudāntena, �do bởi kh�o tự chế ngự� (= do bởi tự ng� được kh�o chế ngự, ātman, danh từ, được d�ng như phản th�n đại từ).

[108] Xem K.i.17a-b.

[109] Quan điểm Hữu bộ: tam thế thực hữu.

[110] Đặc t�nh hay yếu t�nh, l� t�nh c�ch kh�ng xả bỏ tự thể (Sphut., na hi svabhāvaparityāgo �sti).

[111] Skt. sabhāga, rất kh� dịch: sa (=saha, cộng đồng, cộng hữu) + bhāga (bộ phận, bộ loại). Trong li�n hệ ở đ�y, Ht. đồng phần 同分; Cđ. đẳng phần 等分. Nơi kh�c, li�n hệ nh�n quả, sabhāga-hetu, Ht., Cđ. đồng loại nh�n 同類因.

[112] Skt. niyataḥ. Ht. định 定. Quang k� 2: �định, h�m nghĩa bất cộng. V� mỗi cảnh l� đối tương ri�ng biệt cho mỗi thức tương ứng.�

[113] Ht., sinh ph�p 生法. Cđ., định sinh vi ph�p 定生為法.

[114] T�-b�-sa 71 (T27n1545 p370c7): �Hỏi: Ph�p giới c� khi n�o l� bỉ đồng phần kh�ng? Đ�p: Kh�ng. Kh�ng một ph�p n�o m� kh�ng được nhận thức bởi v� lượng � thức, qu� khứ, hiện tại v� vị lai.�

[115] Ht. �Những thứ đ� được trừ như vậy...�

[116] Skt. anyasya cittakṣaṇasya, s�t-na của t�m. Ht. đệ nhị niệm t�m 第二念心. Cđ. đệ nhị s�t-na t�m 第二剎那心.

[117] Skt. tat-sabhāga: tat (đại từ, c�i đ�) + sabhāga (xem cht. 319 tr�n). Ht. bỉ đồng phần 彼同分 Cđ. phi đẳng phần 非等分.

[118] Quang k� 2: �Phần, h�m nghĩa l� loại 分是類義. Nghĩa l� n� th�u nhận một c�ch phổ biến những g� l� đồng loại.�

[119] Ht.: �...kh�ng nh�n sắc.�

[120] Skt. prāptagrahaṇa, sự nhận thức khi tự th�n đối tượng đi thẳng đến trong căn; giữa căn sở y của thức v� tự th�n đối tượng kh�ng c� gi�n c�ch. Ht. ch� (căn) phương thủ 至根方取. Cđ. ch� đ�o căn 至到根. Xem K.i.43.

[121] Skt. bhāga; động từ căn bhaj: ph�n chia, chia phần hay nhận phần.

[122] Skt. anyonyabhajanam, sự chia phần cho nhau. Ht. c�nh tương giao thiệp 更相交涉. Cđ. c�nh hỗ tương ưng 更互相應.

[123] Skt. kātribhajanam, sự ph�n chia c�ng t�c. Ht. kỷ t�c dụng 己作用. Cđ. cộng t�c nhất c�ng năng 共作一切能.

[124] Định nghĩa tiền tố sa- (trong sabhāga): sa eṣām asti (ch�ng c� c�i đ�). Sa: ngữ cơ của tad, đại từ nh�n xưng ng�i thứ ba số �t; d�ng l�m tiền tố trong phức hợp từ.

[125] Skt. sparśasamānakāryatva, trạng th�i c�ng phần chung l� tiếp x�c. Ht. sở sinh x�c 所生觸. Cđ. đồng dĩ nhất x�c vi sự 同以一觸為事.

[126] darśanaheya, Ht. kiến sở đoạn 見所斷; Cđ. kiến đế sở diệt 見諦所滅.

[127] bhāvanaheya. Ht. tu sở đoạn 修所斷; Cđ. tu đạo sở diệt 修道所滅.

[128] aheya. Ht. phi sở đoạn 非所斷; Cđ. phi sở diệt 非所滅.

[129]Sphut., tatsahabhuva, c�c ph�p đồng thời sinh khởi với c�c t�y mi�n, l� c�c ph�p tương ưng (samprayukta) của ch�ng: thức, thọ, v.v� v� c�c ph�p kh�ng tương ưng (asamprayukta): bốn tướng sinh, trụ, dị, diệt v� c�c tướng t�y phụ (tallakṣaṇānulakṣaṇāni: c�c tướng v� t�y tướng của n�).

[130] tatprapti: tat (n�), chỉ t�y mi�n

[131] Thuận ch�nh l� 6: �88 t�y mi�n, c�ng với t�m v� t�m sở ph�p tương ưng với ch�ng, v� c�c ph�p c�u hữu l� c�c đắc của ch�ng v� c�c tướng (sinh, trụ, dị, diệt) của ch�ng, đều l� kiến sở đoạn.�

[132] Quang k�: � kiến của Kinh bộ (Sautrāntika), �Dị sinh t�nh, kh�ng khởi khi đắc Th�nh; v� tương phản với Th�nh, n�n đ�ng l� thuộc kiến đoạn.� Sphut, quan điểm của Vātsīputriya (Độc tử bộ): �V� tương phản với Th�nh đạo,... do đ�, như hữu th�n kiến c�c thứ, cả hai được đoạn trừ bởi kiến.�

[133] Kệ tụng theo Sphut.

[134] Hiển t�ng: �Bất nhiễm, đ�y chỉ thiện hữu lậu, v� v� ph� v� k�.�

[135] Hiển t�ng: �Sắc hữu lậu, nhiễm hay kh�ng nhiễm.�

[136] Sphut., �Đoạn thiện căn tức kh�ng th�nh tựu c�c thiện ph�p nhưng vẫn th�nh tựu dị sinh t�nh.�

[137] Ch�nh l�: �Dị sinh t�nh thuộc t�nh chất v� k� kh�ng nhiễm �. Nếu n� l� nhiễm �, hạng dị sinh ở Dục giới sau khi đ� ly dục tham (chứng Sơ thiền) kh�ng c�n l� định sinh nữa.�

[138] Hiển t�ng: �Ph�p bất nhiễm v� c�c sắc ph�p kh�ng thuộc kiến đoạn. V� chỉ khi n�o ho�n to�n đoạn trừ c�c phiền n�o lấy ch�ng l�m đối tượng, bấy giờ mới n�i l� đoạn trừ.�

[139] Kiṃ punaḥ kāraṇam, theo Sphut v� bản Cđ.; nhảy s�t trong bản Huyền Trang v� Thakur.

[140] Cđ. vi tứ đế l� 違四諦理, tr�i với l� bốn Th�nh đế. Kh�ng c� c�u n�y trong bản Ht. Sphut., dị sinh t�nh, v� l� �c t�nh phi phiền n�o (akleśaduṣṭatvāt), n�n kh�ng m�u thuẫn với Th�nh đế.

[141] Sphut., nghiệp th�n v� ngữ kh�ng phải l� sở duy�n.

[142] Ht., tức năm thức.

[143] Ht., năm nhiễm � kiến 五染污見.

[144] Cđ., � C�c v� lậu kiến trong th�n của bậc v� học.�

[145] Santīrika, H�n: quyết đạc 決度. Sphut., �santīraṇa, khả năng ph�n đo�n, l� khả năng dẫn khởi sự quyết định trước khi khảo s�t đối tượng.�

[146] upadhyāna = upanidhyāna, Ht. thẩm lự 審慮 . Cđ. giản trạch 簡擇 .

[147] Ht., Cđ. �V� l� v� ph�n biệt.�

[148] Bảo sớ: Thế Hữu chủ trương con mắt thấy. Ph�p Cứu, thứ con mắt thấy. Diệu �m, tuệ tương ưng với thức con mắt thấy. Th� dụ bộ, thức con mắt đồng thời h�a hiệp với t�m, t�m sở thấy. Độc tử bộ, t�m-t�m sở h�a hiệp thấy.

[149] anyavij�ānasamaṅgino. Cđ. dư thức tương ưng 餘識相應. Ht. dư thức h�nh thời 餘識行時, khi thức kh�c đang hoạt động

[150] Ch�nh l�: �Nếu con mắt c� thể thấy, tại sao kh�ng thể trong c�ng một l�c nắm bắt tất cả đối tượng?� Bảo sớ: �Nếu con mắt c� thể thấy, th� khi thức của tai đang hiện khởi, mắt cũng c� thể thấy.�

[151] Ch�nh l�: �chỉ một phần �t con mắt l� thấy sắc; đ� l� con mắt khi đồng phần... Khi n�o c� thức tr� tr�, khi đ� con mắt l� đồng phần.�

[152] Quang k�: Tiền đề của thức kiến gia (vij�ānavādin).

[153] Sphut., chỉ những vị chủ trương mắt thấy trong Vaibhāṣika.

336 Sphut., Luận chủ chấp nhận quan điểm thức kiến, đặt vấn đề v� giải th�ch.

[155] Ht. cảnh hiệp 境合; Cđ. ch� cảnh 至境. Th�n căn chỉ c� thể nhận thức khi đối tượng đến �p s�t n� (prāpta-viṣaya), nhưng với con mắt th� kh�ng; xem i. 43cd.

[156] Cđ.: �Nếu vậy, tại sao n� kh�ng thấy?� Ht.: �Nếu vậy, chủ trương nh�n thức l� thế n�o?� Chất vấn của nh�n kiến gia.

[157] Xem i. 17.

[158] Sphut., �H�nh động của thức y chỉ được �m chỉ bằng con mắt được y chỉ... Như những người ngồi tr�n giường k�u, được n�i l� c�i giư�ng k�u.�

[159] Ht. thiểu phần tuệ 少分慧. Quang k�: �C� tuệ kh�ng phải l� kiến, n�n n�i l� một phần (thiểu phần).� Cđ. �V� như c� giải tho�t được gọi l� kiến hoặc được gọi l� tr�.�

[160] Ht. giản trạch 簡擇. Cđ. tr� 智.

[161] Sphut., n�i l� kaścit (một phần n�o đ�), v� kh�ng phải tất cả thức đều thấy.

[162] Bảo sớ: theo Th�i Ph�p sư, đ�y l� chất vấn của Độc tử bộ (Vātsīputriya).

[163] Bảo sớ: theo Th�i Ph�p sư, quan điểm của Đ�m-ma-đa-la bộ.

[164] Cf. T�-b�-sa, quyển 95.

[165] divasakara; Ht. năng t�c tr� 能作晝.

[166] Skt. kim idam ākāśaṃ khādyate, �tại sao nhai nghiến hư kh�ng?� Ht., như h� cộng tụ tra xế hư kh�ng 如何共聚楂掣虛空?

[167] Janapadanirukti. Ht. Phương vực ng�n từ方域言詞; Cđ. Phương ng�n 方言. Cf. M.iii. 230: janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya sama��aṃ nātidhāvanti; S.iv. 230: yaṃ ca sāmaṃ �ātaṃ taṃ ca atidhāvanti, yaṃ ca loke saccaṃmataṃ taṃ ca atidhāvanti.

[168] naikatarānyathbhāvāt; Sphut.: Nếu cả hai con, một mở v� một hơi nhắm, hoặc nhắm lại cả hoặc mở cả, bấy giờ kh�ng thấy hai mặt trăng. Ht. �(Mở một con v� x�c chạm một con th� thấy hai mặt trăng). Nhắm một con v� x�c chạm một con th� sự kiện ấy kh�ng c�.� Cđ. �do một trong hai con biến dị sẽ thấy kh�ng r�.�

[169] Ht. �Kh�ng giống như ngại sắc.�

[170] (a) prāptaviṣaya, đối tượng vươn đến để kết hợp với chủ thể ph�t sinh nhận thức. Ht. ch� cảnh 至境. Cđ. ch� trần至塵.

[171] Quang k�: nạn vấn của Thắng luận sư (Vaiśeṣika), chủ trương cả s�u căn đều nhận đối tượng tiếp hợp.

[172] Ht., th�m: �Tai cũng vậy.�

[173] nirantarotpattiḥ, kh�ng c� khoảng c�ch giữa căn v� cảnh. Ch�nh l�: �Căn v� cảnh tiếp cận nhau để sinh khởi, mới c� thể tiếp nhận.�

[174] Cđ. l�n hư 鄰虛.

[175] Ht. hữu phần 有分. Cđ. hữu phương phần 有方分.

[176] Sphut., �Nếu ch�ng kh�ng tiếp x�c, khi kh�ng c� sự đ�nh g�, �m thanh kh�ng thể ph�t ra.� Ht. �(�m thanh ph�t ra) Do cực vi v� gi�n sinh. Nếu ch�ng x�c nhau, khi đ� chọi đ�, tay vỗ tay, ch�ng sẽ d�nh lại.�

[177] Ht. h�a hiệp sắc 和合色. Cđ. vi tụ vật 微聚物.

[178] �Đối với c�c vật phi x�c, cũng được hỏi như vậy� (Ht.)

[179] viśīryate, Ht. �khi vật h�a hiệp bị ly t�n.� Sphut., tadyathā śuṣkā mṛccūrṇīkriyamāṇā, như bột cục bị sấy kh�. Quang k�: �Như đ�m bột rải trong kh�ng.�

[180] cayaṃ gacchati, Ht. �Vật ly t�n l�c đang h�a hiệp.�

[181] cayavattāṃ cayaḥ; Cđ. �Tụ kết hợp với tụ.� Ht. �Vật đ� h�a hiệp lại được h�a hiệp.�

[182] vātāyanaraja; Ht. �hướng du trần đồng loại tương tục.� Quang k�: �Tụ vi tế sinh tụ vi tế; hoặc sinh đồng loại.�

[183] Quang k�: tức Đại đức Ph�p Cứu (Dharmatrata).

[184] Xem cht.102, tr.19 tr�n (i. 13).

[185] Ht.: phương phần 方分.

[186] Ht.: hữu phương phần有分.

[187] Ht.: �Nếu kh�ng c� phương phần, d� thừa nhận c� tiếp x�c, cũng kh�ng c� lỗi ấy.�

[188] Sphut., �Tại sao sự tiếp nhận c�c đối tượng lớn, như n�i non, được đặc trưng bởi một lần, m� kh�ng phải theo thứ tự?�

[189] Sphut., �...Với tốc độ rất nhanh... như sự tiếp thu v�ng lửa đang quay diễn theo thứ tự, nhưng được đặc trưng như l� một lần.�

[190] Sphut., �Con mắt c� đối tượng tương xứng khi nh�n quả nho; kh�ng tương xứng khi nh�n đầu sợi t�c hay nh�n ngọn n�i.�

[191] Ht. an bố sai biệt 安布差別.�

[192] Cđ. Th�-la hoa 時羅花. Ht. hương tuy hoa 香荾花.

[193] Ht. �Xo�y tr�n như vỏ c�y hoa cuốn lại 卷樺皮.� Cđ. �Như vỏ c�y ph�-hưu-x� 浮休闍皮.�

[194] Ht. �Tr�n dưới �p nhau như hai m�ng tay.�

[195] Ht. �Được bố tr� nằm ngang, kh�ng c� cao thấp.�

[196] Quang k�: �Theo sự tương truyền của c�c cổ đức phương T�y, y phương gia cho rằng trong thiệt căn c� một điểm nhỏ bằng đầu sợi l�ng. Chỗ kh�ng c� thiệt căn, l� điểm mạt-ma (marman, tử huyệt). Lấy kim ch�ch v�o đ�, người kia chết ngay.� Sphut.: āgamasūcinārthaḥ kilaśabdaḥ, �Từ kila chỉ cho sự truyền đạt của Thanh gi�o.�

[197] Quang k�: chỉ quan điểm truyền thống của Hữu bộ.

[198] Ht.: �To�n thể th�n căn l�m thức ph�t khởi.� Cđ.: �Nếu tất cả đều l�m ph�t sinh th�n thức.� Bản Thakur đọc l� sarvaiḥ kila. Sphut. đọc sa kila.

[199] Xem i. k. 17a-b.

[200] Ht., th�m: �Năm căn, mắt v.v� l� biệt sở y. � căn l� l� sở y th�ng cho cả năm.� Sphut.: sở y l� nh�n căn v� sở y l� � căn.�

[201] Ht. đẳng v� gi�n duy�n 等無間緣. Cđ. thứ đệ duy�n 次第緣. Xem k.i. 62.

[202] Ht.: nh�n căn c�u sinh. Sphut.: Mắt, l� sở y cho nh�n thức, chứ kh�ng l� đẳng v� gi�n duy�n.

[203] Sphut.: C� t�nh chất đẳng v� gi�n chứ kh�ng c� t�nh chất sở y. S�u sở y của thức l� mắt v.v� cho đến �.

[204] Sphut.: Cả hai, l� sở y v� l� đẳng v� gi�n.

[205] Ht.: �Tức l�, n� l�m sở y cho � thức chứ kh�ng l�m đẳng v� gi�n duy�n cho � thức v.v...� Cđ.: �� thức kh�ng c� trường hợp đầu; v� ph�p n�o l�m sở y th� cũng l�m thứ đệ duy�n.� Sphut.: �C�i g� l�m sở y cho � thức th� cũng l� đẳng v� gi�n duy�n.�

[206] eṣām, trong bản Ht., bỉ 彼, thuộc tụng văn theo sau. Do đ�, phần trường h�ng c� th�m giải th�ch: �bỉ, chỉ sở y được gọi l� mắt v.v� đ� n�i tr�n.�

[207] Ht. Cđ. bất cộng (nh�n) 不共因.

[208] Sphut.: �Cũng như trong đời người ta n�i tiếng trống, mầm l�a, chứ kh�ng n�i tiếng d�i, mầm ruộng.�

[209] Ht., sắc thuộc Dục giới.

[210] Cđ., mắt v� thức thuộc sơ định.

[211] Ht., th�n ở Dục giới; ba thứ kia thuộc sơ định.

[212] Ht., tự địa sắc 自地色.

[213] Ht., mắt thuộc nhị định.

[214] Ht., ba thuộc sơ định, sắc thuộc Dục giới.

[215] Ht., nh�n sắc thuộc sơ định.

[216] Ht., ba thuộc sơ định; mắt thuộc nhị định.

[217] Ht., th�n thức thuộc sơ định, sắc thuộc Dục giới, mắt thuộc nhị định.

[218] Ht., th�n v� thức thuộc sơ định, sắc v� mắt thuộc nhị định.

[219] Ht., (...) v� Tứ thiền, nh�n sắc tự địa, hay hạ hoặc thượng địa.

[220] Ht., sinh ở tĩnh lự thứ hai, thứ ba hay thứ tư.

[221] Ht., quyết định tướng 決定相. Cđ. quyết ph�n 決判.

[222] Lặp lại tụng văn tr�n; thay mắt bằng tai, sắc bằng thanh.

[223] Ht., thức đối với th�n v� x�c, hoặc tại tự địa, hoặc thấp hơn.

[224] Ht., sinh v�o ba định tr�n.

[225] Ht., ba thứ. Tức �, thức v� ph�p.

[226] ānuṣaṅgikaḥ; Sphut.: phụ luận của tụng i. 41, cakṣuś ca dharmatoś ca dṛṣṭiḥ.

[227] Ht.: c�i g� l� thức? C�i g� l� sở thức?

[228] Sphut., Kinh được Phật n�i cho Jātiśroṇa brahmaṇa (Sinh Văn b�-la-m�n). Cf. Pāli, Vbh 122 sq; Vism 491 sq.

[229] Cđ. ng� y 我依.

� �� � � � Nguy�n Văn Phạ̣n và Hán

�