�

佛山* Buddha Mountain * Ph�̣t Sơn

Calgary Alberta Canada

[中文|�ENGLISH]

[ TRANG CHỦ |�KINH ĐI�̉N�|�ĐẠI TẠNG KINH | TH�̀N CHÚ | HÌNH ẢNH�|�LI�N LẠC�]

LUẬN C�U-X�
Nguy�n t�c Phạn ngữ Abhidharmakośa của Thế Th�n
H�n dịch Huyền Trang

Việt dịch: Đạo Sinh

--o0o--

Chương 6 : Ph�n biệt hiền th�nh

Phần 21

Trước đ�y đ� b�n về vấn đề tại sao sự đoạn trừ c�c phiền n�o (prahāṇa) lại c� t�n l� biến tri (parij�ā). Tiếp theo sẽ n�i về c�c t�nh chất của đạo lực trong sự đoạn trừ n�y:

已說煩惱斷　　��������������� 由見諦修故
　���� 見道唯無漏　　��������������� 修道通二種.

[Đ� n�i đến sự đoạn trừ phiền n�o

L� do kiến đế v� Tu đạo.

Kiến đạo chỉ c� v� lậu;

Tu đạo c� cả hai loại.]

Luận:�� Trước đ�y đ� giải th�ch chi tiết sự đoạn trừ phiền n�o l� do kiến đế đạo (Kiến đạo) v� Tu đạo.

(Hỏi) Kiến đạo v� Tu đạo l� v� lậu (anāsrava) hay hữu lậu (sāsrava)?

(Đ�p) Tu đạo c� loại l� đạo thế tục (laukika) hoặc hữu lậu v� đạo xuất thế (lokottara) hoặc v� lậu.

Kiến đạo đối trị phiền n�o ở cả ba giới; Kiến đạo đốn đoạn to�n bộ ch�n nh�m (cửu phẩm) phiền n�o thuộc kiến đế đoạn; v� thế Kiến đạo chỉ c� một loại xuất thế. Khả năng đoạn trừ kh�ng thuộc về thế tục đạo.

(Hỏi) Ở tr�n c� n�i �do kiến đế�; như vậy �đế� c� nghĩa l� g�? �

諦四先已說　　��������������� 謂苦集滅道
　���� 彼自體亦然　　��������������� 次第隨現觀.

[Bốn dế đ� được n�i trước đ�y

L� khổ, tập, diệt, đạo, tự thể của ch�ng cũng như vậy.

Thứ tự n�y theo hiện qu�n.] �

Luận:�� Đế c� bốn loại v� đ� được n�i đến từ trước.

(Hỏi) Được n�i đến ở đ�u?

(Đ�p) Ở chương đầu ti�n c� n�i: �C�c ph�p v� lậu l� đạo đế�� v� đặt t�n cho sự thật về th�nh đạo n�y l� đạo đế; �trạch diệt (pratisaṃkhyānirodha) l� ly hệ� v� đặt t�n cho sự thật về diệt ph�p n�y l� diệt đế; cho đến �khổ, tập, thế gian�.� V� đặt t�n cho c�c sự thật n�y l� khổ đế, tập đế.

(Hỏi) C� phải đ� l� thứ tự của c�c đế?

(Đ�p) Kh�ng phải. Thứ tự của c�c đế l� khổ, tập, diệt v� đạo. Khi n�i �l�� (tathā; vị) l� để chỉ cho thể t�nh của c�c đế cũng giống như thể t�nh đ� được n�i đến ở chương đầu ti�n.

Thứ tự của ch�ng ch�nh l� thứ tự m� theo đ� ch�ng được �qu�n s�t� (hiện qu�n); loại đế n�o được qu�n s�t trước th� được n�i đến trước. Nếu kh�ng phải như vậy th� lẽ ra phải n�i đến nh�n trước (tập đế, đạo đế) rồi sau đ� mới n�i đến quả (khổ, diệt).

C� khi c�c ph�p n�y được sắp xếp theo thứ tự sinh khởi; như trong trường hợp c�c niệm trụ (smṛtyupasthānas), c�c loại thiền định (dhyānas).

C� khi lại được sắp xếp theo thứ tự thuận tiện cho sự giảng dạy (pratirūpaṇa = pradarśana); đ�y l� trường hợp của c�c loại ch�nh thắng (samyakprahānas) - tức c�c ph�p đ� sinh khởi v� c�c ph�p đen th� dễ qu�n s�t hơn c�c ph�p bất sinh v� c�c ph�p trắng - bởi v� kh�ng c� nguy�n tắc nhất định n�o bắt buộc người tu nỗ lực đoạn trừ c�c ph�p đ� sinh trước khi nỗ lực ngăn chặn c�c ph�p chưa sinh.

Đối với c�c đế th� ch�ng được kể t�n t�y theo thứ tự ch�ng được qu�n x�t (abhisamaya).

(Hỏi) tại sao ch�ng được qu�n x�t theo thứ tự n�y?

(Đ�p) Bởi v� trong giai đoạn chuẩn bị cho th�nh đạo căn bổn, tức l� giai đoạn của sự khảo s�t (gia h�nh vị), th� h�nh giả trước ti�n phải khởi tưởng đối với ph�p m�nh đang chấp trước, đối với ph�p đang l�m cho m�nh phiền n�o, đối với ph�p m� m�nh đang t�m c�ch xả bỏ, tức l� đối với khổ. Tiếp đ� h�nh giả t�m hiểu nguy�n nh�n của khổ l� g� v� lại khởi tưởng về nguy�n nh�n n�y (tập đế). Rồi h�nh giả tự hỏi sự diệt trừ ph�p n�y l� g� v� lại khởi tưởng về sự diệt trừ (diệt đế). Rồi h�nh giả lại tự hỏi con đường diệt trừ (diệt đạo) l� g� v� lại khởi tưởng về con đường n�y (đạo đế). (Vibhāṣā, 78, 13).

Cũng giống như trường hợp sau khi đ� ph�t hiện ra bệnh th� t�m hiểu nguy�n nh�n g�y bệnh, sự chữa bệnh v� thuốc chữa bệnh. Tỷ dụ n�y về c�c đế cũng đ� được kinh n�i đến.

(Hỏi) Đ� l� kinh n�o?

(Đ�p) Kinh lương dược: �Người thầy thuốc c� đủ bốn đức t�nh th� c� khả năng nhổ mũi t�n độc ra. Bốn đức t�nh l� (1) biết r� bệnh trạng, (2) biết r� nguy�n nh�n g�y bệnh, (3) biết r� c�ch chữa l�nh bệnh, (4) biết r� thuốc chữa l�nh bệnh.�

Ở giai đoạn gia h�nh, h�nh giả khởi tưởng về c�c đế theo thứ tự n�y, v� ở giai đoạn hiện qu�n (abhisamaya), h�nh giả cũng qu�n s�t c�c đế theo thứ tự như vậy; v� sự qu�n s�t n�y do lực của gia h�nh (pūrvāvedhsāt, pūrvākṣepāt) dẫn khởi, cũng giống như một con ngựa c� thể chạy nhanh kh�ng ch�t d� dặt l� nhờ qu� quen thuộc một v�ng n�o đ�.

(Đ�p) � nghĩa của từ �hiện qu�n� (abhisamaya) l� g�?

(Đ�p) Từ n�y c� nghĩa l� hiện đẳng gi�c (abhisaṃbodha). Ngữ căn I c� nghĩa l� �gi�c�

(Hỏi) Tại sao hiện qu�n chỉ thuộc về v� lậu?

(Đ�p) Bởi v� đ� ch�nh l� sự hiểu biết (aya, gi�c) hướng đến (abhi) Niết-b�n v� đ�ng đắn (sam, saṃyak, ch�nh). N�i �ch�nh� l� v� ph� hợp với thực tại.

Khi l�m quả th� năm thủ uẩn (upādānaskandhas) ch�nh l� sự thật về khổ - tức l� những g� phải thực sự qu�n s�t về khổ. Khi l�m nh�n th� năm thủ uẩn ch�nh l� sự thực về tập bởi v� khổ ph�t sinh từ c�c uẩn n�y. Như vậy khổ v� tập kh�c nhau về danh nhưng lại kh�ng kh�c nhau về sự bởi v� ch�ng đều l� c�c thủ uẩn được xem như l� quả hoặc nh�n. Đối với diệt đế v� đạo đế th� cả hai đều kh�c nhau về danh cũng như sự.

(Hỏi) Kinh gọi c�c sự thật n�y l� th�nh đế (āryasatya); vậy th�nh đế c� nghĩa l� g�?

(Đ�p) C�c sự thật n�y c� t�n gọi như vậy v� ch�ng l� những sự thật đối với th�nh giả, l� những sự thật của th�nh giả.�

(Hỏi) Nếu n�i như vậy c� phải ch�ng l� giả dối đối với những người kh�ng phải l� th�nh?

(Đ�p) Ch�ng l� những sự thật đối với tất cả mọi người bởi v� ch�ng kh�ng sai lầm (v� đi�n đảo). Tuy nhi�n chỉ c� th�nh giả mới nh�n thấy ch�ng đ�ng như ch�ng l� (thực kiến), c� nghĩa l� nh�n ch�ng dưới mười s�u h�nh tướng. Th�nh giả nh�n thấy khổ (tức l� c�c thủ uẩn) l� khổ, v� thường, v.v.; trong khi những người kh�c lại kh�ng nh�n thấy như vậy. V� thế những sự thật n�y được gọi l� �sự thật của th�nh giả� chứ kh�ng phải l� sự thật của những người kh�c bởi v� c�i nh�n của những người n�y kh�ng ch�nh x�c. Thật vậy, họ thường nh�n khổ đau như l� những g� kh�ng phải l� khổ đau. C� b�i tụng viết: �Điều m� th�nh giả gọi l� lạc (Niết-b�n) th� những người kh�c lại gọi l� khổ; điều m� những người kh�c gọi l� lạc th� th�nh giả gọi l� khổ�. (Saṃyutta, iv, 127)

C� luận sư cho rằng c� hai đế thuộc ri�ng về th�nh giả v� hai đế vừa thuộc về th�nh giả vừa thuộc về những người kh�c (phi th�nh).

(Hỏi) Chỉ một phần của thọ (vedanā) c� tự t�nh khổ; như vậy l�m thế n�o c� thể n�i rằng tất cả c�c ph�p hữu vi (saṃskṛta) hữu lậu (sāsrava) đều l� khổ?

Tụng đ�p:

苦由三苦合　　��������������� 如所應一切
　���� 可意非可意　　��������������� 餘有漏行法.

[Khổ do ba loại khổ hợp th�nh;

T�y theo điều kiện tương ưng,�

đ� l� tất cả c�c h�nh ph�p hữu lậu khả � phi khả �,�

v� c�c h�nh ph�p hữu lậu kh�c.] �

Luận:� C� ba nguy�n tắc về khổ: (1) Khổ v� n� l� khổ (duḥkhaduḥkhatā, khổ khổ); (2) khổ v� l� ph�p hữu vi (saṃkāraduḥkhatā, h�nh khổ); (3) khổ v� biến đổi (pariṇāmaduḥkhatā, hoại khổ).

V� ba nguy�n tắc tr�n m� tất cả c�c ph�p h�nh hữu lậu đều l� khổ: C�c ph�p vừa � (khả �) l� khổ v� phải chịu sự biến đổi (hoại khổ); c�c ph�p kh�ng vừa � (phi khả �) l� khổ v� tự th�n ch�ng l� khổ (khổ khổ); c�c ph�p kh�ng phải vừa � cũng kh�ng phải kh�ng vừa � (phi khả � phi phi khả �) l� khổ v� ch�ng l� h�nh ph�p (h�nh khổ).

(Hỏi) C�c ph�p khả �, phi khả � v� phi khả phi phi khả � l� g�?

(Đ�p) Theo thứ tự tr�n, c�c ph�p n�y ch�nh l� ba thọ; v� v� do ba thọ n�y m� tất cả c�c ph�p hữu vi vốn dẫn khởi lạc thọ, v.v. (thuận lạc thọ đẳng) c� t�n l� khả �, v.v..

Lạc thọ l� khổ v� bị biến đổi (vipariṇāmaduḥkhatā), như kinh n�i: �Lạc thọ l� lạc khi sinh, lạc khi trụ, l� khổ khi biến đổi (pariṇāme, hoại).�

Khổ thọ c� tự thể vốn l� khổ (duḥkhaduḥkhatā) như kinh n�i: �Khổ thọ l� khổ khi sinh, l� khổ khi trụ (upādaduḥkhā sthitiduḥkhatā)�.

Bất khổ bất lạc thọ l� khổ v� vốn tạo th�nh bởi c�c duy�n (pratyayābhisaṃskaraṇāt) như kinh n�i: �C�i g� v� thường l� khổ�.

V� thế ph�p hữu vi n�o dẫn khởi c�c loại thọ n�y (thuận thọ chư h�nh) cũng đều giống như c�c loại thọ n�y.

C� luận sư cho rằng sở dĩ gọi l� khổ khổ bởi v� khổ ch�nh l� t�nh chất của khổ, gọi l� hoại khổ bởi v� sự biến đổi ch�nh l� t�nh chất của khổ, v� gọi l� h�nh khổ bởi v� h�nh ch�nh l� t�nh chất của khổ. � nghĩa của giải th�ch n�y kh�ng kh�c với giải th�ch tr�n.

C�c ph�p khả � kh�ng can dự v�o loại khổ khổ; v� c�c ph�p bất khả � kh�ng can dự v�o loại hoại khổ: C� nghĩa l� t�nh chất thứ hai của khổ (hoại khổ) chỉ thuộc về c�c ph�p khả �; v� t�nh chất khổ thứ nhất (khổ khổ) chỉ thuộc về c�c ph�p bất khả �. Tuy nhi�n tất cả c�c ph�p hữu vi đều l� khổ bởi v� đều c� t�nh chất h�nh khổ (saṃkāraduḥkhatā), v� chỉ c� h�ng th�nh giả mới qu�n chiếu được ch�ng dưới loại h�nh tướng n�y.

C� b�i tụng viết (Madhyamakavṛtti, tr. 467): �Người ta kh�ng c� cảm gi�c về một sợi l�ng mi (ūrṇapakṣman) được đặt trong l�ng b�n tay, nhưng sợi l�ng mi n�y nếu nằm tr�n con mặt th� sẽ l�m khổ v� l�m tổn thương. Cũng như vậy, những người ngu, giống như b�n tay, đều kh�ng c� cảm gi�c về sợi l�ng mi �h�nh khổ; nhưng th�nh giả giống như con mắt, lại rất khổ sở v� n�.�

Th�nh giả khi nghĩ đến cuộc sống ở nơi cao nhất trong c�i trời (bhavāgra, hữu đảnh) c�n cảm thấy khổ t�m hơn cả những người ngu khi nghĩ về cuộc sống ở địa ngục v� gi�n.

Tuy nhi�n người ta sẽ n�i rằng đạo được tạo th�nh bởi c�c duy�n (h�nh, saṃskṛta); v� như vậy đạo cũng l� khổ v� c� t�nh h�nh khổ (saṃkāraduḥkhatā).

Thật ra dạo kh�ng phải l� khổ. Bởi v� khổ vốn được định nghĩa l� c�i khả ố (vi th�nh t�m) (pratikūlam hi duḥkham iti lakṣaṇāt); trong khi đạo lại kh�ng phải l� c�i khả ố đối với th�nh giả v� đạo ph�t khởi sự hủy diệt tất cả c�c nỗi khổ của ch�ng sinh: Khi th�nh giả qu�n s�t Niết-b�n l� tịch tĩnh (śānta) th� c�i m� th�nh giả xem như l� tịch tĩnh ch�nh l� sự hủy diệt c�i m� th�nh giả đ� xem như l� khổ [tức l� c�c ph�p hữu vi hữu lậu chứ kh�ng phải l� sự hủy diệt của đạo].

(Hỏi) Nếu thừa nhận vẫn c� lạc (sukha), tại sao lại chỉ c� một m�nh khổ l� sự thật của c�c th�nh giả (th�nh đế)?

(Đ�p) (1) C� giải th�ch cho rằng v� sự �t ỏi của lạc. Cũng giống như trong một đống đậu đen mặc d� c� lẫn những hạt đậu xanh nhưng vẫn gọi l� đống �đậu đen�; v� cũng kh�ng c� ai c� hiểu biết m� lại xem một c�i nhọt bị lở lo�t l� lạc chỉ v� đ� cảm nhận được một lạc thọ nhỏ nhoi n�o đ� khi người ta rửa r�y c�i nhọt n�y.

(2) Lại c� b�i tụng giải th�ch: �V� l� nh�n của khổ, v� được sinh khởi do nhiều nổi khổ, v� l� đều được mong muốn khi bị khổ cho n�n mới n�i rằng lạc cũng ch�nh l� khổ�.

(3) Thật ra, cho d� c� lạc k�m theo th� to�n thể sự hiện hữu (bhava) vẫn c� c�ng một vị của h�nh khổ cho n�n th�nh giả vẫn xem n� như l� khổ. Đ�y ch�nh l� l� do tại sao khổ l� một sự thật của th�nh giả m� kh�ng phải lạc.

(Hỏi) L�m thế n�o th�nh giả c� thể qu�n s�t tự t�nh của c�c lạc thọ l� khổ?

(Đ�p) V� c�c lạc thọ đi ngược lại th�nh t�m do t�nh chất v� thường của ch�ng. Cũng giống như khi th�nh giả qu�n s�t sắc (rūpa), tưởng (saṃj�ās), v.v., l� khổ cho d� c�c sắc, tưởng, v.v., n�y kh�ng phải l� khổ giống như trường hợp của khổ thọ.

C� giải th�ch cho rằng �lạc l� khổ v� lạc l� nh�n của khổ�. Tuy nhi�n giải th�ch n�y kh�ng đ�ng bởi v� (1) nếu l� nh�n của khổ th� đ� ch�nh l� h�nh tướng (ākāra) của tập, tức l� xem c�c sự vật như l� nguy�n nh�n của khổ chứ kh�ng phải xem ch�ng l� khổ; (2) c�c th�nh giả sinh v�o Sắc giới v� V� sắc giới l�m thế n�o c� thể c� được � tưởng về khổ? Bởi v� c�c uẩn ở c�c giới n�y kh�ng phải l� nguy�n nh�n của khổ; (3) tại sao kinh c�n n�i đến t�nh chất h�nh khổ? Nếu th�nh giả đ� xem lạc l� khổ v� đ� l� nh�n của khổ th� t�nh chất h�nh khổ (c� nghĩa l� �những g� v� thường đều l� khổ�) được n�i đến để l�m g�.

(Hỏi) Nếu v� v� thường m� th�nh giả qu�n lạc l� khổ th� c� g� kh�c nhau giữa h�nh tướng của khổ v� v� thường? Một mặt th� qu�n s�t sự vật l� khổ; mặt kh�c lại �qu�n s�t sự vật l� v� thường�: Như vậy sẽ c� sự tạp loạn.

(Đ�p) Qu�n s�t sự vật l� v� thường bởi v� thể t�nh của ch�ng l� sinh v� diệt; qu�n s�t sự vật l� khổ bởi v� ch�ng đi ngược lại th�nh t�m. Khi đ� qu�n s�t được sự vật l� v� thường th� ch�ng sẽ trở th�nh loại đi ngược lại th�nh t�m. T�nh chất v� thường bao h�m t�nh chất khổ nhưng kh�ng tạp loạn với t�nh chất n�y.

C� luận sư (Vibhāṣā, 78, 6) cho rằng thật ra kh�ng c� lạc thọ m� tất cả đều l� khổ; v� họ đ� đưa ra c�c gi�o chứng cũng như l� chứng để chứng minh điều n�y.

Gi�o chứng: Kinh n�i �hễ c� thọ l� khổ�, �lạc thọ phải được xem l� khổ�, �thật đi�n đảo khi xem khổ l� lạc�. (Saṃyutta, iv, 216)

L� chứng: (1) Bởi v� c�c nh�n của lạc kh�ng phải l�c n�o cũng l� nh�n của lạc (sukhahetvavyavasthānāt). Những sự vật m� ch�ng ta tưởng l� nh�n của lạc như đồ ăn, đồ uống, c�i lạnh, c�i n�ng, v.v., nếu được thọ dụng qu� độ hoặc kh�ng đ�ng l�c cũng sẽ trở th�nh nh�n của khổ. V� thế kh�ng thể chấp nhận rằng chỉ v� tăng trưởng hoặc v� xuất hiện ở một thời điểm kh�c (phi thời) d� vẫn giữ nguy�n như vậy (b�nh đẳng) m� một nh�n của lạc lại tạo ra khổ. Như vậy những g� lầm tưởng l� nh�n của lạc, ngay từ nguồn gốc, đ� l� nh�n của khổ chứ kh�ng phải lạc: C�ng về sau khổ c�ng tăng thạnh v� trở th�nh c�i được cảm nhận; cũng giống như trường hợp của bốn uy nghi (iryāpatha) nằm, ngồi, v.v..

(2) bởi v� � tưởng về lạc c� cảnh sở duy�n kh�ng phải l� một loại thực lạc m� c� khi chỉ l� một loại l�m giảm khổ (duḥkhapraikāra, trị khổ), c� khi chỉ l� một sự biến đổi của khổ (duḥkhavikalpa, khổ dịch tho�t). Chừng n�o con người chưa bị h�nh hạ bởi nỗi khổ do đ�i, kh�t, lạnh, n�ng, mệt mỏi, ham muốn g�y ra th� chừng đ� con người sẽ kh�ng c� bất kỳ một cảm thọ n�o để cảm nhận đ� l� lạc (sukham iti). V� thế khi những người ngu c� một � tưởng về lạc th� đ� kh�ng phải l� một loại thực lạc m� chỉ l� một sự l�m giảm bớt khổ. Những người ngu cũng c� một � tưởng về lạc khi l�m cho khổ đau thay đổi; giống như trường hợp đưa g�nh nặng tr�n vai cho người kh�c. V� thế lạc kh�ng thực hữu.

C�c luận sư Đối ph�p n�i rằng lạc vẫn thực hữu v� ch�ng ta c� thể thấy r� được điều n�y:

(1)������������������������������� Ch�ng ta h�y xem những người b�c bỏ lạc thọ (b�c v� lạc giả) xem khổ l� g�. Nếu họ trả lời: �Đ� l� những g� g�y ra khổ đau�, th� ch�ng ta sẽ hỏi tiếp: �G�y ra khổ đau như thế n�o?� Nếu họ trả lời: �Bởi v� ch�ng tạo t�c điều �c� th� ch�ng ta sẽ n�i rằng: �Những g� tạo t�c điều thiện� ch�nh l� lạc. Nếu họ trả lời �bởi v� ch�ng kh�ng được mong cầu�, th� ch�ng ta sẽ n�i rằng �những g� được mong cầu� ch�nh l� lạc.

(2)������������������������������� Nhưng người ta sẽ n�i rằng ch�nh điều �được mong cầu n�y cũng kh�ng c�n l� điều đ�ng mong cầu đối với th�nh giả đ� đắc được sự xả ly (vairāgyakāle); cho n�n vẫn kh�ng thể lập th�nh t�nh chất của lạc. Tuy nhi�n lập luận n�y kh�ng c� gi� trị bởi v� khi một th�nh giả kh�ng c�n mong cầu v� đ� đắc được sự xả ly th� đ� chỉ v� điều n�y kh�ng c�n đ�ng mong cầu đối với th�nh giả nữa.

Một cảm thọ nếu tự th�n của n� l� c�i được mong cầu (khả �i) th� kh�ng bao giờ trở th�nh c�i kh�ng được mong cầu (phi khả �i). Do đ� khi th�nh giả kh�ng c�n ham th�ch lạc thọ nữa th� đ� kh�ng phải v� tự t�nh của lạc thọ n�y m� chỉ v� một l� do kh�c: Th�nh giả ch�n gh�t lạc thọ v� những khuyết điểm của n�; v� lạc thọ ch�nh l� cơ hội l�m thối thất thiện ph�p (pramādapada), v� phải mất nhiều c�ng sức để đắc được lạc thọ, v� lạc thọ sẽ trở th�nh khổ thọ, v� v� lạc thọ vốn v� thường. Nếu như loại thọ n�y vốn l� c�i kh�ng được mong cầu th� c� những ai kh�ng ham muốn n�? Chỉ v� muốn xả ly n�n th�nh giả mới qu�n s�t lạc thọ qua c�c khuyết điểm của n� (dư h�nh tướng) chứ kh�ng phải dựa v�o tự t�nh (khả �i) của n�; v� thế tự th�n lạc thọ vẫn thực hữu.

(3)������������������������������� Về lời dạy của đức Phật: �Hễ c� thọ l� c� khổ� th� ch�nh ng�i đ� x�c định � nghĩa của c�u n�i n�y qua đoạn kinh (Saṃyutta, iv, 216): �N�y A-nan, ch�nh v� để chỉ cho sự v� thường, ch�nh v� để chỉ cho sự biến đổi của c�c ph�p hữu vi m� ta đ� n�i rằng: Hễ c� lạc l� c� khổ�. V� thế c� thể x�c định rằng lời đạy tr�n đ�y kh�ng c� � chỉ cho t�nh chất khổ khổ (duḥkhaduḥkhatā).

Nếu tự thể của tất cả c�c cảm thọ đều l� khổ th� lẽ ra th�nh giả A-nan (Ārya Ānanda) kh�ng n�n đưa ra c�u hỏi: �Thế t�n đ� dạy rằng c� ba loại cảm thọ l� lạc, khổ v� khổ lạc kh�ng khổ. Thế t�n đ� đạy rằng hễ c� thọ l� c� khổ. Như vậy Thế t�n c� chủ � g� khi dạy rằng hễ c� thọ l� c� khổ?�. Lẽ ra A-nan phải hỏi: �V� sao Thế t�n lại dạy rằng c� ba loại cảm thọ?�. V� Thế t�n lẽ ra phải trả lời: �Ch�nh v� c� dụng � ri�ng m� ta dạy rằng c� ba loại cảm thọ�. Như vậy, nếu Thế t�n đ� n�i: �Ta c� ẩn � khi n�i rằng hễ c� thọ l� c� khổ�, th� đ� chỉ v� tự thể của thọ vốn c� ba loại.

(4)������������������������������� Về lời dạy: �Phải xem lạc thọ l� khổ� (sukhā vedanā duḥkhato draṣtavyā), th� lạc thọ vốn vẫn l� lạc bởi v� c� khả năng mang lại niềm vui (manapā), nhưng theo c�ch nh�n n�o đ� th� lạc thọ lại l� khổ (paryāyeṇa duḥkhā) v� vẫn bị biến đổi v� kh�ng thường hằng. Nếu xem lạc thọ l� lạc th� những người chưa ly dục (rāgin) sẽ bị tr�i buộc bởi v� họ vẫn c�n thọ hưởng hương vị của n�. Nếu xem lạc thọ l� khổ th� th�nh giả sẽ được giải tho�t bởi v� họ đ� xả ly sự ham muốn đối với lạc thọ. Đ�y l� l� do tại sao Thế t�n dạy rằng h�y qu�n s�t lạc thọ theo c�ch n�o đ� thuận lợi cho sự đắc được giải tho�t.

(Hỏi) Tại sao biết được tự thể của lạc thọ l� lạc?

(Đ�p) C� b�i tụng (Saṃyukt, 17, 17) n�i: �Đức Phật, đấng ch�nh biến tri, v� biết được sự v� thường v� biến đổi của c�c ph�p hữu vi n�n n�i rằng thọ l� khổ�.

(5) Về lời dạy: �Thật đi�n đảo khi chấp khổ l� lạc�, th� lời dạy n�y cũng h�m chứa một ẩn � n�o đ�. Thế gian khởi lạc tưởng đối với lạc thọ, đối với c�c sự vật tạo ra kho�i lạc (kāmaguṇa), đối với sự hiện hữu (upapatti). Như vậy, theo một c�ch n�o đ� (paryāyeṇa) lạc thọ vẫn l� khổ v� nếu xem n� l� ho�n to�n (ekāntena) lạc th� đ� ch�nh l� sự đi�n đảo. Những sự vật g�y kho�i lạc chứa đựng nhiều đau khổ (bahuduḥkha) nhưng lại �t niềm vui (alpasukha); v� nếu xem ch�ng l� sự an lạc tuyệt đối th� đ� cũng ch�nh l� sự đi�n đảo; quan niệm về sự hiện hữu cũng giống như vậy. V� thế bản kinh n�y kh�ng c� � n�i rằng lạc kh�ng hiện hữu.

(6) Nếu tự t�nh của thọ l� khổ th� l�m thế n�o để giải th�ch lời dạy của đức Phật về sự hiện hữu của ba loại thọ? Nếu cho rằng khi dạy như vậy c� lẽ đức Phật đ� thuận theo c�i nh�n của thế gian (lokānuvṛttyā) th� điều n�y kh�ng thể chấp nhận được bởi v� (1) đức Phật c� n�i: �Nếu ta n�i rằng tất cả cảm thọ đều l� khổ th� đ� l� lời n�i c� ẩn � (mật thuyết)�; (2) Khi giảng về ba loại thọ, đức Phật đ� sử dụng nh�m từ: �Ph� hợp với thực tại� (yathābhūtam, như thực). Thật vậy, sau khi n�i: �Lạc căn (sukhendriya), hỷ căn (saumanasyendriya) l� lạc thọ (sukhāvedana)�, đức Phật đ� n�i tiếp: �Người n�o, nhờ v�o sự ph�n biệt ch�nh x�c (samyakpraj�ā, ch�nh tuệ), m� thấy được năm căn (hoặc thọ) như vậy, ph� hợp với thực tại (), th� sẽ đoạn trừ được ba hệ phược��; (3) hơn nữa, nếu như thọ chỉ l� khổ th� l�m thế n�o thế gian c� thể đi đến kết luận rằng (vyavasyet) thọ c� ba loại? C� phải c�c �ng sẽ n�i rằng người ta c� thể c� � tưởng hoặc cảm gi�c về lạc thọ đối với loại khổ thọ yếu ớt, c� � tưởng về loại cảm thọ trung h�a đối với loại khổ thọ trung b�nh, v� c� � tưởng về khổ thọ đối với loại khổ thọ mạnh mẽ? Nếu như vậy, lạc cũng c� ba mức độ v� lẽ ra cũng sẽ c� ba trường hợp khởi lạc tưởng lớn đối với loại khổ thọ yếu ớt, khởi lạc tưởng trung b�nh đối với loại khổ thọ trung b�nh v� khởi lạc tưởng �t ỏi đối với loại khổ thọ mạnh mẽ.

Ngo�i ra, trong trường hợp cảm nhận lạc thọ ph�t sinh từ một hương, vị hoặc vật được x�c chạm đặc biệt n�o đ� th� l�c đ� sẽ c� loại khổ yếu ớt g� l�m nền tảng cho sự sinh khởi của lạc tưởng?

[V� nếu c�c �ng cho rằng lạc tưởng sinh khởi c� li�n quan đến một loại khổ yếu ớt] th� khi loại khổ yếu ớt n�y chưa sinh hoặc khi n� đ� diệt th� l�c đ� lẽ ra phải c� lạc tưởng mạnh mẽ hơn nữa (cực lạc gi�c) bởi v� l�c đ� khổ đ� ho�n to�n biến mất. Đối với trường hợp của hương, vị, v.v., v� của dục lạc cũng như vậy (kāmasukhasaṃmukhībhāva).

Hơn nữa, theo chủ trương của c�c �ng th� một �cảm gi�c� yếu ớt (vedita), một nỗi khổ nhỏ được biểu hiện bởi một cảm thọ r� r�ng v� mạnh mẽ (lạc tưởng); v� một �cảm gi�c� c� lực trung b�nh được biểu hiện bởi một cảm thọ kh�ng r� r�ng (phi khả � phi bất khả �); tuy nhi�n chủ trương c� vẽ kh�ng được chặt chẽ cho lắm. Bởi v� kinh c� dạy rằng ba tầng thiền đầu ti�n đều c� lạc (sukha) đi k�m theo; v� như vậy, nếu theo c�c �ng, cũng sẽ c� một loại khổ thọ yếu ớt (ở đ�). Kinh cũng dạy rằng trong tầng thiền thứ tư c� loại thọ phi khả � phi bất khả � (xả thọ); v� như vậy, theo c�c �ng, cũng sẽ c� một loại khổ trung b�nh (ở đ�). Như vậy chủ trương �lạc thọ, v.v., tương ưng với một khổ thọ yếu ớt, v.v.,� sẽ kh�ng thể chấp nhận được.

Cuối c�ng, Thế t�n c� n�i: �N�y Đại danh (Mahānāman) nếu sắc chỉ l� khổ m� kh�ng phải lạc, kh�ng c� lạc đi k�m theo,� th� sẽ kh�ng c� l� do n�o để người ta phải tham đắm sắc�� (Saṃyutta, ii. 173).

Kết quả l� c�c lập luận dựa v�o kinh điển được dẫn chứng tr�n đ�y kh�ng c� gi� trị.

(7) Lập luận đầu ti�n về một thứ tự hợp l� m� những người chủ trương tr�i ngược với ch�ng t�i đưa ra cũng kh�ng c� gi� trị; bởi v� khi n�i �c�c nh�n của lạc kh�ng phải l�c n�o cũng l� nh�n của lạc� th� họ đ� kh�ng giải th�ch r� r�ng c�i g� l� nh�n của lạc.

Một cảnh sở duy�n n�o đ� l�m nh�n của lạc hoặc khổ t�y thuộc v�o trường hợp của người cảm thọ (sở y phần vị); n� kh�ng phải l� nh�n của lạc hoặc khổ một c�ch tuyệt đối. Nếu một cảnh sở duy�n n�o đ� đ� l� nh�n của lạc khi n� c� li�n hệ với một th�n đang ở v�o một trạng th�i n�o đ�, th� cảnh sở duy�n n�y cũng sẽ lu�n lu�n l� nh�n của lạc khi tiếp tục li�n hệ đến th�n n�y trong c�ng một trạng th�i như vậy. V� thế nh�n của lạc vẫn lu�n lu�n l� nh�n của lạc.

Tỷ dụ như c�ng một ngọn lửa sẽ cho ra c�c kết quả nấu ch�n kh�c nhau t�y theo t�nh trạng của loại gạo được nấu ch�n (pākyabhūtāvasthā) v� sẽ c� trường hợp thức ăn c� thể ăn được () hoặc kh�ng ăn được; nhưng t�c dụng của lửa vẫn kh�ng thay đổ cho d� gạo đang ở v�o t�nh trạng n�o đi nữa.

Mặt kh�c, ở c�c tầng thiền l�m sao c� thể kh�ng thừa nhận rằng c�c nh�n của lạc lu�n lu�n l� nh�n của lạc?

(8) Về lập luận �lạc tưởng c� sở duy�n kh�ng phải l� một loại thực lạc m� chỉ l� một sự l�m giảm khổ hoặc một sự biến đổi của khổ�, th� ch�ng t�i xin n�i rằng:

(i) Trong trường hợp cảm nhận lạc thọ ph�t sinh từ hương, vị, v.v., th� sở duy�n của lạc tưởng sẽ l� sự giảm bớt của loại khổ g�? Trước khi loại khổ n�y sinh khởi hoặc v�o khi n� đ� diệt, tức khi kh�ng c�n một sự giảm khổ n�o cả th� lẽ ra phải c� sự cảm nhận lạc thọ mạnh mẽ hơn. Hơn nữa, ở c�c tầng thiền, lạc thọ chắc chắn kh�ng thể bao h�m sự giảm khổ bởi v� ở những nơi n�y vốn kh�ng c� khổ.

(ii) Khi một người chuyển một g�nh nặng sang vai người kh�c th� thật sự sẽ c� một loại lạc ph�t sinh từ một trạng th�i mới của th�n (th�n phần vị) v� loại lạc n�y sẽ tiếp tục sinh cho đến khi trạng th�i mới n�y của th�n biến mất. Nếu kh�ng phải như vậy th� � tưởng hoặc cảm gi�c về lạc n�y lẽ ra phải trở n�n c�ng ng�y c�ng mạnh hơn. Đối với cảm gi�c về loại lạc ph�t sinh do sự thay đổi c�c tư thế (tứ uy nghi) đ� mệt mỏi cũng được giải th�ch giống như vậy.

(9) Nếu c�c �ng hỏi: �Nếu khổ kh�ng bắt đầu ngay từ đầu th� về sau l�m sao c� thể c� cảm gi�c về khổ?�, ch�ng t�i xin trả lời: �V� do sự biến đổi n�o đ� của th�n [tiếp theo sau việc hấp thụ thức ăn, v.v., cho n�n khổ sẽ kh�ng xuất hiện chừng n�o m� t�nh trạng thuận hợp với lạc n�y của th�n c�n k�o d�i]; cũng giống như sự nối tiếp nhau của c�c loại vị ngọt v� chua trong trường hợp của rượu, v.v..

V� thế vẫn c� thể lập th�nh lạc thọ, v� tất cả c�c ph�p hữu vi hữu lậu đều được gọi l� khổ l� do ba t�nh chất của khổ.

A-tỳ-đạt-ma khi chủ trương khổ đế ch�nh l� tập đế - c� nghĩa l� c�c thủ uẩn vốn l� khổ nhưng đồng thời cũng l� nguồn gốc của khổ - đ� căn cứ v�o lời dạy của khế kinh (Vibhāṣā, 78, 7). Bởi v� theo khế kinh (Mahāvagga, i. 6, 20; Madhyama, 7, 22) chỉ c� �i (tṛṣṇā) mới l� nguồn gốc của khổ.

Kinh n�i rằng �i ch�nh l� tập bởi v� t�nh chất cường thắng của n�. Tuy nhi�n tất cả c�c ph�p hữu lậu kh�c cũng l� nguồn gốc của khổ.

Thật ra c�c ph�p kh�c cũng được khế kinh n�i đến. Thế t�n n�i: �Nghiệp, �i v� v� minh l� nh�n của c�c h�nh ở đời sống kế tiếp�; Ng�i c�n n�i: �Năm loại hạt giống (chủng tử), tức loại thức (vij�āna) tương ưng với thủ (upādāna); địa giới, tức bốn thức trụ (vij�ānasthitis)�.

Như vậy định nghĩa (nirdeśa) ��i l� nguồn gốc của khổ� của kinh được ngầm hiểu theo một gốc độ ri�ng (ābhiprāyika) (mật � ng�n); trong khi định nghĩa của A-tỳ-đạt-ma lại dựa theo c�c t�nh chất của một sự vật hiển nhi�n (lākṣaṇika) (y ph�p tướng thuyết).�

Mặt kh�c, khi Thế t�n n�i: �Ch�nh �i l� tập� l� c� � định nghĩa nguy�n nh�n của sự t�i sinh khởi (abhinivṛttihetu). V� trong b�i tụng, khi ng�i n�i đến nghiệp, �i v� v� minh l� c� � định nghĩa nguy�n nh�n của c�c sự sinh khởi kh�c nhau (upapattihetu, sinh nh�n) ch�nh l� nghiệp, nguy�n nh�n của sự t�i sinh khởi ch�nh l� �i; nguy�n nh�n của sự sinh khởi v� của sự t�i sinh khởi ch�nh l� v� minh. Ch�ng ta sẽ giải th�ch � nghĩa của c�c c�ch n�i n�y. Kinh n�i: �Nghiệp l� nh�n của sinh (upapatti); �i l� nh�n của khởi (abhinivṛtti)�; v� kinh c�n n�i về thứ tự nối tiếp của nh�n duy�n (sahetusapratyayasanidānakrama): �Nh�n c� nh�n (hetu-pratyaya-nidāna) l� nghiệp; nghiệp c� nh�n l� �i; �i c� nh�n l� v� minh; v� v� minh c� nh�n l� sự ph�n đo�n sai lạc (phi l� t�c �)�.

Vấn đề thức v� c�c uẩn kh�c được xem như l� nguồn gốc của khổ cũng xuất ph�t từ việc kinh c� n�i rằng c�c ph�p n�y cũng giống như hạt giống v� ruộng đồng.

(Hỏi) Sinh l� g�? Khởi l� g�?

(Đ�p) Sinh (upapatti) c� nghĩa l� sự sinh ra hoặc sự hiện hữu thuộc ri�ng về một giới (Dục giới, v.v.), một th� (thi�n, nh�n, v.v.), một c�ch sinh sản (thai, trứng, v.v.), một giới t�nh n�o đ�, v.v.. Khởi (abhinivṛtti) l� sự t�i hiện trở lại v� kh�ng thuộc ri�ng về một loại n�o cả.

Nh�n của sinh l� nghiệp, nh�n của khởi l� �i; cũng giống như hạt giống l� nh�n của một mầm mộng c� đặc t�nh ri�ng, như mầm mộng của th�c, của l�a mạch, v.v.; trong khi nước chỉ l� nh�n cho sự nảy mầm (prarohamātra) của tất cả c�c loại mầm mộng v� kh�ng c� chủng loại kh�c nhau.

(Hỏi) L�m sao c� thể chứng minh �i l� nh�n của khởi?

(Đ�p) Do sự kiện một người đ� xả ly �i th� kh�ng c�n sinh trở lại. Khi một người c�n �i v� một người ly �i chết đi th� ch�ng ta biết rằng người thứ nhất sẽ t�i sinh nhưng người thứ hai th� kh�ng. Như vậy, v� kh�ng c� sự t�i sinh ở nơi n�o kh�ng c� �i n�n ch�ng ta biết rằng �i ch�nh l� nh�n của sự tạo ra một hiện hữu, l� nh�n của sự t�i hiện hữu (bhavābhinirvṛtti). Do một sự kiện kh�c nữa l� chuỗi tương tục được �i dẫn dắt. Ch�ng ta biết rằng chuỗi tương tục của t�m kh�ng ngừng hướng đến sự vật m� n� khao kh�t. Đối với sự t�i sinh cũng như vậy.

Kh�ng c� phiền n�o (kleśa) n�o đeo d�nh v�o sự hiện hữu (ātmabhāva) giống như �i; cũng giống như bột đậu một khi đ� kh� th� d�nh chặt v�o tay. Kh�ng c� loại nh�n n�o tr�i buộc v�o sự t�i sinh giống như ng� �i (ātmasneha). Đ�y l� l� do lập th�nh �i ch�nh l� nh�n của khởi.

(Hỏi) Thế t�n đ� dạy về bốn sự thật; đồng thời ng�i cũng n�i đến hai sự thật l� sự thật tương đối (saṃvṛtisatya, thế tục đế) v� sự thật tuyệt đối (paramārthasatya, thắng nghĩa đế). Vậy hai sự thật n�y l� g�?

Tụng đ�p: �

彼覺破便無　　��������������� 慧析餘亦爾
　���� 如瓶水世俗　　��������������� 異此名勝義.

[C�i biết về n� kh�ng c�n khi n� bị ph�;

C�i được tuệ ph�n t�ch v� những c�i kh�c cũng vậy,

Giống như b�nh v� nước đều l� thế tục đế.

Kh�c với điều n�y gọi l� thắng nghĩa đế.] �

Luận:� nếu c�i biết về một sự vật kh�ng c�n hiện hữu khi sự vật n�y bị vỡ tan th�nh từng mảnh th� sự vật n�y chỉ hiện hữu một c�ch tương đối (saṃvṛtisat); tỷ dụ như một chiếc b�nh: � tưởng về chiếc b�nh sẽ kh�ng c�n hiện hữu khi chiếc b�nh chỉ c�n l� c�c mảnh vụn. Nếu c�i biết về một sự vật kh�ng c�n hiện hữu khi d�ng tuệ để ph�n t�ch sự vật n�y th� sự vật n�y cũng được xem như hiện hữu một c�ch tương đối; tỷ dụ như trường hợp của nước. Nếu ch�ng ta r�t ra từ nước c�c ph�p như m�u sắc, v.v., th� � tưởng về nước cũng sẽ biến mất.

T�y theo một c�ch nh�n c� t�nh c�ch tương đối hoặc một c�ch d�ng c� t�nh c�ch quy ước (saṃvṛtitas) m� nhiều t�n gọi kh�c nhau đ� được g�n cho c�c sự vật n�y, như b�nh, �o, nước, lửa, v.v.. V� thế nếu từ c�ch nh�n tương đối (saṃvṛtivaśena) m� n�i rằng �c� c�i b�nh (ghatośti), c� nước� tức đ� n�i thật chứ kh�ng phải giả. Như vậy đ� vẫn l� một sự thật tương đối (thế tục đế).

Kh�c với điều tr�n l� sự thật tuyệt đối. Khi một sự vật đ� bị vỡ hoặc đ� được tuệ ph�n t�ch nhưng � tưởng về n� vẫn c�n th� sự vật n�y hiện hữu một c�ch tuyệt đối (paramārthasat); tỷ dụ như sắc ph�p (rūpa): Người ta c� thể giản lược sắc ph�p th�nh những cực vi, người ta c� thể d�ng tuệ để r�t ra m�i vị v� c�c ph�p kh�c nhưng vẫn c�n c�i biết về tự thể của sắc ph�p; đối với thọ, v.v., cũng thế. Bởi v� sắc ph�p hiện hữu một c�ch tuyệt đối (paramārthasat) n�n đ� l� sự thật tuyệt đối (paramārthasatya, thắng nghĩa đế).

C�c luận sư đời trước n�i rằng c�c ph�p thuộc thắng nghĩa đế l� c�c ph�p được tri nhận bởi tr� tuệ xuất thế (lokottaraj�āna, xuất thế tr�) hoặc bởi tr� tuệ thế tục (laukikaj�āna, thế tr�) đắc được tiếp theo sau (pṛṣṭhalabdha) xuất thế tr� (thử hậu đắc thế gian ch�nh tr�). C�c ph�p n�y c� thật một c�ch tuyệt đối nhờ v�o c�ch ch�ng được tri nhận bởi tất cả c�c loại thế tr� nhiễm hoặc v� nhiễm kh�c.

Tr�n đ�y đ� n�i về c�c đế; tiếp theo l� phần giải th�ch l�m thế n�o để thấy được c�c đế n�y: �

將趣見諦道　　��������������� 應住戒勤修
　���� 聞思修所成　　��������������� 謂名俱義境.

[Trước khi hướng đến con đường kiến đế

Cần phải an trụ v�o giới luật, chuy�n cần tu tập

C�c tuệ do văn tư tu th�nh tựu

C� cảnh l� danh, cả danh lẫn nghĩa, nghĩa.] �

Luận:� Những người mong muốn nh�n thấy được c�c đế (kiến đế) trước hết phải giữ g�n giới luật (śīla, thi-la). Sau đ� đọc tụng c�c lời dạy (śrutra) n�i về kiến đế hoặc lắng nghe � nghĩa của kiến đế. Sau khi đ� hiểu (śrutvā) th� phải suy nghĩ cho đ�ng đắn (aviparīta, v� đảo). Sau khi đ� suy nghĩ đ�ng đắng th� mới bắt đầu tu định (samādhibhāvanā). Nhờ nương v�o loại tuệ ph�t sinh từ c�c lời gi�o huấn (śrutamayī, văn tuệ) n�n mới c� loại tuệ ph�t sinh từ sự suy nghĩ (cintāmayī, tư tuệ); v� nhờ nương v�o loại tuệ ph�t sinh từ sự suy nghĩ mới c� loại tuệ ph�t sinh từ sự tu tập (bhāvanāmyī, tu tuệ).

(Hỏi) C�c t�nh chất của ba loại tuệ n�y l� g�?

(Đ�p) Theo Tỳ-b�-sa, văn tuệ c� sở duy�n l� danh (nāman); tư tuệ c� sở duy�n l� danh v� nghĩa (artha): Thật vậy, c� khi tư tuệ nắm bắt (ākarṣati) � nghĩa nhờ dựa v�o lời văn (vya�janena), c� khi lại nắm bắt lời văn nhờ dựa v�o � nghĩa. Tu tuệ c� sở duy�n l� � nghĩa v� chỉ nắm bắt � nghĩa chứ kh�ng chấp thủ lời văn. Cũng giống như ba người c�ng vượt s�ng: Người kh�ng biết bơi th� kh�ng thể th�o bỏ đồ bơi, người mới biết bơi th� c� khi phải đeo b�m c� khi lại th�o bỏ đồ bơi, người đ� biết bơi th� kh�ng cần nương v�o vật g� cả (Vibhāṣā, 81, 14, 41, 8).

(Kinh bộ) Theo giải th�ch tr�n, kh�ng thể lập th�nh tư tuệ. Bởi v� khi c� sở duy�n l� danh th� tư tuệ ch�nh l� văn tuệ; v� khi c� sở duy�n l� nghĩa th� tư tuệ ch�nh l� tu tuệ cho n�n sẽ kh�ng c� tư tuệ. V� thế n�n giải th�ch rằng văn tuệ l� sự x�c t�n (niścaya) ph�t sinh nhờ nương v�o sự hiểu biết (pramāṇa) được gọi l� �lời n�i của một người c� khả năng� (āptavacana) (y văn ch� gi�o); tư tuệ l� một sự x�c t�n ph�t sinh từ sự xem x�t đ�ng l� (yuktinidhyāna = yuktyā nitīraṇam) (y tư ch�nh l�); tu tuệ l� một sự x�c t�n ph�t sinh từ định (y tu đẳng tr�). Như vậy c�c t�nh chất kh�c nhau của ba loại tuệ n�y vẫn được lập th�nh một c�ch đ�ng đắn.

Trong từ ngữ �văn sở th�nh� (śrutamayī), v.v., th� tiếp ngữ maya (sở th�nh) nhằm chỉ cho nh�n: Loại tuệ (praj�āna) do văn th�nh tựu (śrutamayī) l� loại tuệ lấy văn (śruta) l�m nh�n (hetu), c� nghĩa l� lấy �lời n�i của một người c� khả năng� (āptavacana) l�m nh�n. Hoặc tiếp vĩ ngữ maya được d�ng như một từ để chỉ cho �sự chuyển h�a của ��, tức loại tuệ do văn th�nh tựu chỉ l� một sự chuyển h�a của văn (śruta). Tuy nhi�n n�n hiểu từ ngữ �sự chuyển h�a� n�y theo � nghĩa ẩn dụ: Đ� chỉ l� một sự ước chừng; thật vậy, trong thực tế vẫn phải kể th�m c�c t�nh chất kh�c. Cũng giống như khi n�i: �Sinh kh� được tạo th�nh từ c�c chất dinh dưỡng, những con b� được tạo th�nh từ cỏ� (anamayāḥ prānāḥ tṛṇamayā gāvaḥ).

(Hỏi) Nếu �p dụng sự tu tập (bhāvanā) n�y th� l�m thế n�o để th�nh c�ng?

Tụng đ�p: �

具身心遠離　　��������������� 無不足大欲
　���� 謂已得未得　　��������������� 多求名所無
　���� 治相違界三　　��������������� 無漏無貪性
　���� 四聖種亦爾　　��������������� 前三唯喜足
　���� 三生具後業　　��������������� 為治四愛生
　���� 我所我事欲　　��������������� 暫息永除故.

[Th�n v� t�m viễn ly;

Kh�ng phải �bất t�c� v� �đại dục�;

C� nghĩa l� đ� c� hoặc chưa c�

Nhưng muốn c� nhiều n�n gọi l� kh�ng phải (hỷ t�c, thiểu dục).

Ph�p đối trị l� ph�p tương vi ở tam giới,

V� v� lậu v� c� t�nh v� tham.

Bốn th�nh chủng cũng thế;

Ba loại đầu chỉ l� hỷ t�c,

Nhằm đối trị sinh cụ

Loại cuối đối trị sự nghiệp;

Để đối trị bốn �i sinh khởi;

Để tạm thời chấm dứt hoặc vĩnh viễn đoạn trừ

Sự ham muốn về ng� sở v� ng� sự.] �

Luận:� Khi h�nh giả thu th�c (vyapakṛṣta) được th�n v� t�m bằng c�ch xa rời (dūrīkaraṇa) t�nh trạng tương tạp (saṃsarga) v� c�c � nghĩ xấu xa (akuśalavitarka, bất thiện tầm) th� họ sẽ th�nh c�ng.

(Hỏi) Ai c� thể thực hiện dễ d�ng hai điều n�i tr�n?

(Đ�p) Những người đ� xả ly hoặc những người c� �t ham muốn (alpeccha, thiểu dục) v� biết đủ (saṃtuṣṭa, hỷ t�c) chứ kh�ng phải những người �kh�ng biết đủ� (bất hỷ t�c) v� �kh�ng biết ch�n� (đại dục).

(Hỏi) �Kh�ng biết đủ� v� �kh�ng biết ch�n� nhằm chỉ cho c�i g�?

(Đ�p) C�c luận sư Đối ph�p (Vibhāṣā, 41, 16) n�i: Đối với c�c đồ vật tốt đẹp (praṇīta) đ� c� như �o quần, v.v. m� vẫn muốn c� nhiều hơn nữa th� đ� ch�nh l� �bất ỷ t�c�. Th�m muốn những c�i chưa c� ch�nh l� �đại dục�.

(Hỏi) Chăng phải �bất hỷ t�c� cũng c� thể xảy ra đối với những thứ chưa c� sao? V� nếu vậy th� c� g� kh�c nhau giữa hai khuyết điểm n�y?

(Đ�p) Bất hỷ t�c l� sự cảm thấy kh�ng thỏa m�n đối với c�i đ� c� v� cho rằng ch�ng qu� tầm thường (apraṇīta, bất diệu) hoặc �t ỏi (aprabhūta, bất đa). Đa dục ch�nh l� sự ham muốn c�i tốt hơn hoặc nhiều hơn những thứ đang c�.

C�c ph�p tr�i ngược với bất hỷ t�c v� đại dục, tức hỷ t�c v� thiểu dục, ch�nh l� c�c ph�p c� khả năng đối trị hai khuyết điểm n�y. Ch�ng thuộc về cả ba giới v� c� t�nh v� lậu. Tr�i lại bất hỷ t�c v� đại dục chỉ c� ở Dục giới.

(Hỏi) Thể t�nh của hỷ t�c v� thiểu dục l� g�?

(Đ�p) Thể t�nh của ch�ng l� thiện căn v� tham. Căn nguy�n của th�nh giả (āryavaṃśas, th�nh chủng) ch�nh l� v� tham (alobha). Sở dĩ c� t�n như vậy l� v� th�nh giả sinh ra từ v� tham v� thể t�nh của th�nh chủng cũng ch�nh l� v� tham.

Trong bốn loại th�nh chủng th� ba loại đầu - tức biết đủ đối với quần �o (cīvara), biết đủ đối với đồ ăn đồ uống (piṇdapāta), biết đủ đối với c�c thứ d�ng để nằm, ngồi (śayanāsana) - c� thể t�nh l� hỷ t�c.

Th�nh chủng thứ tư - tức l� sự cảm thấy hoan hỷ đối với diệt ph�p v� th�nh đạo (lạc đoạn tu) - kh�ng phải l� hỷ t�c.

(Hỏi) L�m sao biết được th�nh chủng thứ tư cũng l� v� tham?

(Đ�p) V� quay lưng với sự chấp trước tham dục v� sự chấp trước hiện hữu (bhavarāga, hữu tham).

(Hỏi) Qua bốn th�nh chủng tr�n Thế t�n muốn dạy về điều g�?

(Đ�p) Thế t�n, vị vua của ph�p, đ� dạy về c�ch sử dụng c�c nhu cầu về ăn, ở c� chừng mực (sinh cụ) v� c�ch sinh hoạt cho c�c đệ tử của ng�i; những người bắt đầu t�m kiếm sự giải tho�t sau khi đ� từ bỏ c�c nhu cầu v� c�ch sống cũ. Qua ba th�nh chủng đầu ng�i dạy về c�c nhu cầu trong cuộc sống v� qua th�nh chủng cuối ng�i dạy về c�ch sinh hoạt: �Nếu c�c �ng thực hiện những h�nh động n�y c�ng với c�ch sống n�y th� chẳng bao l�u c�c �ng sẽ được giải tho�t.�

(Hỏi) Tại sao Thế t�n lập ra hai sự việc tr�n?

(Đ�p) Để ngăn ngại (đối trị) sự sinh khởi của �i. Kinh (Mahāsaṃgīti = Dīgha, iii. 228; Anguttara, ii. 10, 248) dạy rằng sự sinh khởi của �i c� bốn trường hợp: �N�y c�c B�-s�, khi sinh khởi th� �i sẽ sinh từ y phục, từ thức ăn, từ chỗ nằm, từ chỗ ngồi; khi trụ th� �i sẽ trụ ở y phục, v.v.; khi đeo b�m th� sẽ đeo b�m ở y phục, v.v.; n�y c� B�-s�, khi sinh th� �i sẽ sinh từ sự hiện hữu v� sự kh�ng hiện hữu như thế��. Ch�nh v� để ngăn ngừa �i m� bốn th�nh chủng đ� được tuy�n thuyết.

N�i c�ch kh�c, bốn th�nh chủng được tuy�n thuyết l� để ngăn chận tạm thời hoặc vĩnh viễn sự h�m muốn đối với c�c đối tượng của � thức về ng� sở v� ng� (ng� sự). Đối tượng của � thức về ng� sở ch�nh l� y phục. Đối tượng của � thức về ng� ch�nh l� th�n sở y (āśraya). Sự ham muốn ch�nh l� �i.

Ba th�nh chủng đầu ti�n nhằm diệt trừ sự ham muốn c�c sự vật được xem như l� �thuộc ri�ng về m�nh� đ� n�i ở tr�n. Th�nh chủng cuối c�ng nhằm diệt trừ vĩnh viễn tất cả sự ham muốn n�y.

(Hỏi) Tr�n đ�y đ� n�i về c�c phẩm t�nh cần c� cho sự tu tập (bhāvanā) th�nh c�ng. Như vậy, h�nh giả đ� như l� một c�i b�nh chứa th�ch hợp (tu sở y kh�) th� sẽ bước v�o con đường tu tập bằng c�nh cửa n�o?

Tụng đ�p: �

入修要二門　　��������������� 不淨觀息念
　���� 貪尋增上者　　��������������� 如次第應修.

[V�o đường tu cần c� hai cửa

L� bất tịnh qu�n v� tức niệm;

C� người tham v� tầm tăng thượng

N�n tu theo thứ tự n�y.]

Luận:� H�nh giả bước v�o con đường tu tập bằng c�ch qu�n s�t về sự bất tịnh (aśubhā) v� sự ch� � đến hơi thở (ānāpānasmṛta).

(Hỏi) Ai tu bất tịnh qu�n v� ai tu tức niệm?

(Đ�p) Theo thứ tự tr�n l� những người c� tham v� tầm tăng thạnh. Sở dĩ n�i �tham tăng thạnh� (rāgādhika) v� �tầm tăng thạnh� (vitarādhika) l� v� tham v� tầm đang tăng trưởng rất mạnh ở những người n�y. Người n�o c� tham sinh khởi nhanh v� m�nh liệt cho d� chỉ do một động lực nhỏ (pratyāsannam atyarthaṃ rāgacarita) sẽ bước v�o Tu đạo bằng bất tịnh qu�n; người n�o c� tầm l�m cho loạn t�m (vitarkacarita, tầm h�nh) sẽ tu bằng tức niệm. C� luận sư n�i rằng tức niệm (ānāpānasmṛti) v� c� cảnh sở duy�n kh�ng đa dạng (avicitra) - tỷ dụ như chỉ duy�n v�o �hơi thở� (vāyu, phong) m� hơi thở th� kh�ng c� những sự kh�c nhau về h�nh v� hiển sắc cho n�n c� khả năng chặn đứng tiến tr�nh của tầm (vitarka); trong khi bất tịnh qu�n, v� c� cảnh sở duy�n vừa l� h�nh sắc vừa l� hiển sắc, cho n�n sẽ dẫn khởi tầm.

C� luận sư kh�c cho rằng tức niệm c� khả năng chận đứng tầm v� tức niệm kh�ng hướng ra b�n ngo�i (abhirmukhatvāt, nội m�n chuyển) khi chỉ duy�n v�o hơi thở. Bất tịnh qu�n th� hướng ra b�n ngo�i, giống như trường hợp của nh�n thức (cakṣurvij�ānavat); nhưng n� kh�ng phải l� nh�n thức m� chỉ l� sự qu�n chiếu (upanidhyāna = nirūpaṇa) cảnh sở duy�n của nh�n thức.

(Hỏi) Bất tịnh qu�n l� g�?

Tụng đ�p:

為通治四貪　　��������������� 且辯觀骨鎖
　���� 廣至海復略　　��������������� 名初習業位
　���� 除足至頭半　　��������������� 名為已熟修
　���� 繫心在眉間　　��������������� 名超作意位.

[L� đối trị tất cả bốn tham.

Nay n�i về sự qu�n s�t c�c đốt xương

Rộng ra đến hải bi�n

Sau đ� lại giản lược,

Gọi l� giai đoạn �mới tập tu�;

Trừ xương ch�n ra, qu�n s�t cho đến một nửa xương đầu

Gọi l� �tu đ� th�nh thục�,

Ch� t�m giữa �hai h�ng� l�ng m�y

Gọi l� giai đoạn �đ� th�nh tựu t�c ��.] �

Luận:� Tham (rāga) c� bốn loại: (1) Hiển sắc tham, (2) h�nh sắc tham, (3) diệu x�c tham, (4) cung phụng tham. Để đối trị loại tham thứ nhất l� bất tịnh qu�n c� cảnh sở duy�n l� thi thể đ� chuyển qua m�u xanh (vinīlaka) v� hư thối (vipūyaka), v.v.. Để đối trị loại tham thứ hai l� bất tịnh qu�n c� cảnh sở duy�n l� thi thể đ� bị ăn (vikhāditaka) v� x� n�t (vikṣiptaka). Để đối trị loại tham thứ ba l� bất tịnh qu�n c� cảnh sở duy�n l� thi thể đ� bị c�n tr�ng đục kho�t (vipaḍumaka = utpannakrimika) v� chỉ c�n xương với g�n. Để đối trị loại tham thứ tư l� bất tịnh qu�n c� sở duy�n l� thi thể bất động.

Nh�n chung, bốn đối tượng của tham l� hiển sắc, h�nh sắc, c�c thứ x�c chạm v� cung phụng đều kh�ng thể t�m thấy trong một chuỗi c�c đốt xương (cốt tỏa) cho n�n nếu qu�n s�t bộ xương để tu bất tịnh qu�n th� c� thể đối trị tất cả c�c loại tham.

Tu bất tịnh qu�n kh�ng nhằm đoạn trừ (prahāṇa) c�c phiền n�o (kleśa) m� chỉ l� sự chế phục (viṣkambhaṇa) c�c phiền n�o bởi v� bất tịnh qu�n l� một h�nh động ch� t�m (t�c �) c� sở duy�n kh�ng phải l� thực tại m� l� một biểu tượng thuộc về � ch�; kh�ng duy�n to�n thể c�c sự vật m� chỉ duy�n một phần sắc ph�p của dục giới.

H�nh giả (yogācāra, Du-gi� sư) tu bất tịnh qu�n c� thể chỉ l� một người mới tập tu (ādikārmika, sơ tập nghiệp), một người d� th�nh thạo (kṛtaparijaya, dĩ thục tu) hoặc một người đ� ho�n to�n l�m chủ về t�c � (atikrāntamanaskāra, si�u t�c �).

H�nh giả muốn tu bất tịnh qu�n trước ti�n phải ch� t�m v�o một phần của th�n m�nh (tự th�n phần), v�o ng�n ch�n, v�o tr�n hoặc v�o một bộ phận tự chọn n�o đ�; sau đ�, h�nh giả �l�m cho thanh tịnh� phần xương, c� nghĩa l� t�ch phần thịt ra khỏi phần xương bằng c�ch tưởng tượng (giả tưởng tư duy) rằng phần thịt đ� bị hư r�; h�nh giả nới rộng sự qu�n s�t của m�nh cho đến khi chỉ cần qu�n s�t phần xương m� h�nh giả cũng c� thể thấy được to�n bộ th�n thể để tăng trưởng khả năng qu�n s�t (adhimukti, thắng giải) của m�nh, h�nh giả cũng tu tập theo c�ch n�y; c� nghĩa l� h�nh giả cũng khởi tưởng giống như thế đối với một người thứ hai, đối với một người thuộc một tự viện (vihāra), một khu vườn (ārāma), một ng�i l�ng, một nước, cho đến tận c�ng ranh giới của vũ trụ, của biển cả, đều phải được nhận biết như đang chứa đầy những bộ xương v� rồi h�nh giả lại thu nhỏ c�i nh�n của m�nh lại để cho c�i nh�n của m�nh trở n�n mạnh mẽ hơn cho đến khi thấy được to�n bộ th�n thể của m�nh chỉ c�n l� một bộ xương. L�c đ� sự tu tập bất tịnh qu�n được ho�n m�n; v� kể từ đ�, h�nh giả được gọi l� �sơ tập nghiệp� (ādikārmika).

Để tăng th�m khả năng qu�n s�t đ� được thu nhỏ n�y, h�nh giả lại bỏ qua c�c đốt xương ch�n m� cứ lần lượt thu nhỏ c�i nh�n của m�nh lại để xem x�t c�c đốt xương kh�c cho đến khi chỉ c�n xem x�t đến nửa phần bộ xương đầu, tức đ� chừa lại nửa phần c�n lại; l�c đ� h�nh giả được gọi l� �dĩ thục tu� (kṛtaparijaya); tức đ� c� được sự th�nh thục trong loại t�c � tạo th�nh sự qu�n s�t n�y.

H�nh giả lại bỏ qua một nửa phần xương đầu n�i tr�n v� chỉ ch� t�m v�o giữa hai h�ng l�ng m�y. L�c đ� h�nh giả được gọi l� người �đ� th�nh tựu t�c � của bất tịnh qu�n� (si�u t�c �).

Bất tịnh qu�n c� thể bị nhỏ hẹp v� sự nhỏ hẹp (parītta) của cảnh sở duy�n (ālambana) chứ kh�ng phải v� khả năng th�nh thục (vaśitā) của h�nh giả. V� thế c� bốn trường hợp: (1) H�nh giả th�nh thục về loại t�c � h�nh th�nh khả năng qu�n s�t (jitamanaskāra; atikrānta manasikāra) v� chỉ qu�n s�t th�n thể của ch�nh m�nh (saṃkṣepacitta); (2) h�nh giả chưa th�nh thục về t�c � nhưng đ� qu�n s�t cả vũ trụ chất đầy c�c bộ xương (vistāracitta); (3) h�nh giả chưa th�nh thục về t�c � v� chỉ qu�n s�t th�n thể của ch�nh m�nh; (4) h�nh giả đ� th�nh thục t�c � v� qu�n s�t to�n bộ vũ trụ chất đầy c�c bộ xương.

(Hỏi) Thể t�nh của bất tịnh qu�n l� g�? Bất tịnh qu�n thuộc về bao nhi�u địa? Cảnh sở duy�n của n� l� g�? Ai khởi loại qu�n n�y?

Tụng đ�p:

無貪性十地　　��������������� 緣欲色人生
　���� 不淨自世緣　　��������������� 有漏通二得.

[T�nh v� tham, ở mười địa,

Duy�n sắc ph�p Dục giới,

Do người sinh khởi,

H�nh tướng bất tịnh, duy�n cảnh c�ng thời,

Hữu lậu, đắc được do hai loại.]

Luận:� Thể t�nh của bất tịnh qu�n l� v� tham (alobha).

Mười địa trong đ� h�nh giả c� thể ph�t khởi sự qu�n s�t n�y l� bốn tầng thiền, bốn cận phần tĩnh lự (sāmantakas), trung gian tĩnh lự (dhyānāntara) v� Dục giới.

Cảnh sở duy�n l� những c�i được nh�n thấy (dṛśya) thuộc Dục giới. Ở đ�y chữ �sắc� được d�ng để chỉ cho cả hiển sắc v� h�nh sắc. C� nghĩa l� bất tịnh qu�n c� cảnh sở duy�n l� �sự vật� (arthālambana, nghĩa) chứ kh�ng phải �t�n gọi� (nāman, danh).

Chỉ c� lo�i người sinh khởi loại qu�n n�y; chứ kh�ng phải ch�ng sinh ở c�c th� kh�c, cho d� đ� l� ch�ng sinh thuộc về c�c giới tr�n (thượng giới). Những người ở Bắc ch�u (Uttarakuru) cũng kh�ng khởi loại qu�n n�y.

V� c� t�n l� bất tịnh qu�n (aśubhā) n�n loại qu�n n�y chỉ c� loại h�nh tướng (ākāra) bất tịnh. [N� kh�ng c� c�c h�nh tướng kh�c như v� thường (anitya), v.v.: n� qu�n s�t c�c cảnh sắc v� xem đ� l� bất tịnh chứ kh�ng phải l� v� thường, v.v..]

Nếu l� qu� khứ th� n� c� cảnh sở duy�n qu� khứ; nếu l� hiện tại th� c� cảnh sở duy�n hiện tại; nếu l� vị lai th� c� cảnh sở duy�n vị lai: N�i c�ch kh�c, cảnh sở duy�n của bất tịnh qu�n c�ng thời với bất tịnh qu�n (yadadhvikā tadadhvikālambanā). Khi bất tịnh qu�n thuộc loại �kh�ng nhất định sẽ sinh khởi� (anutpattidharmikā) th� cảnh sở duy�n thuộc về cả ba thời.

Bởi v� bất tịnh qu�n l� loại t�c � về một cảnh được tưởng tượng (adhimuktimanasikāra, thắng giải t�c �) cho n�n n� c� t�nh hữu lậu.

Bất tịnh qu�n c� thể đ� được tu tập hoặc chưa được tu tập trong một đời sống trước đ� cho n�n n� c� thể được hoạch đắc nhờ v�o sự xả ly (vairāgyalābhikī) hoặc sự luyện tập (prayoga).

Tr�n đ�y l� tất cả c�c t�nh chất của bất tịnh qu�n; tiếp theo l� phần n�i về Tr� tức niệm. �

息念慧五地　　��������������� 緣風依欲身
　���� 二得實外無　　��������������� 有六謂數等

[Tức niệm l� tuệ, thuộc năm địa,

Duy�n v�o gi�, nương th�n Dục giới,

Đắc được bằng hai c�ch, l� t�c � ch�n thực, ngoại đạo kh�ng tu được,

C� s�u giai đoạn l� đếm, v.v.] �

Luận:� Tr� tức niệm l� ānāpānasmṛti (a-na-a-ba-na niệm)

Āna c� nghĩa l� sự thở v�o (śavāsa), tức l� sự đi v�o của gi�; apāna c� nghĩa l� sự thở ra, tức l� sự đi ra của gi�. Sự ghi nhớ (smṛti) duy�n theo sự thở ra hoặc v�o được gọi l� Tr� tức niệm.

Tr� tức niệm c� thể t�nh l� tuệ (praj�ā), tức l� c�i biết về sự thở v�o v� sự thở ra. Loại tuệ n�y được gọi l� niệm, cũng giống như trường hợp của c�c niệm trụ (smṛtyupasthānas), [tức l� c�c ứng dụng của tuệ (tuệ trụ), nhưng lại c� t�n l� �c�c ứng dụng của niệm� (niệm trụ)] bởi v� loại tuệ n�y, tức tr� tức tuệ (ānāpānapraj�ā), được dẫn khởi bởi lực của niệm (smṛtibalādhānavṛttitvāt).

Tr� tức niệm được tu tập ở năm địa l� ba cận phần tĩnh lự đầu ti�n, trung gian tĩnh lự v� Dục giới bởi v� chỉ tương ưng với xả (upekṣa), truyền thuyết n�i rằng lạc thọ v� khổ thọ [của Dục giới] th� thuận hợp với tầm (vitarka) trong khi tr� tức niệm lại tương vi với tầm cho n�n kh�ng thể tương ưng với lạc v� khổ. Ngo�i ra hỷ thọ v� lạc thọ [của c�c tầng thiền] thường g�y chướng ngại (pratyanīka, paripanthin) cho sự chuy�n ch� của t�m đối với cảnh (avadhāna, ābhoga); trong khi tr� tức niệm kh�ng thể tu tập được nếu kh�ng c� sự chuy�n ch� n�y.�

Tuy nhi�n theo c�c luận sư vốn tin tưởng rằng vẫn c� xả thọ (upekṣendriya, xả căn) ở c�c tĩnh lự căn bổn (mūladhyānas) th� tr� tức niệm c� thể được tu tập ở t�m địa, tức th�m v�o ba tầng thiền đầu ti�n: Ở c�c địa ph�a tr�n th� ch�ng sinh kh�ng c�n cần đến hơi thở.

Cảnh sở duy�n của tr� tức niệm ch�nh l� gi� v� th�n sở y (āśraya) của n� l� Dục giới, c� nghĩa l� tr� tức niệm được tu tập bởi con người v� chư thi�n thuộc Dục giới bởi v� ở đ� c� rất nhiều tầm (vitarkabhūya stvāt). Tr� tức niệm c� thể được hoạch đắc bởi sự xả ly hoặc sự luyện tập. N� l� một loại t�c � ch�n thực (tatvamanasikāra), tức l� một sự xem x�t c� đối tượng, l� một sự vật c� thực. N� chỉ d�nh ri�ng cho Phật tử (idaṃdharman) chứ kh�ng phải cho ngoại đạo bởi v� ngoại đạo kh�ng c� được sự giảng dạy về tr� tức niệm đồng thời họ cũng kh�ng c� khả năng tự m�nh t�m ra (avabodha) c�c ph�p vi tế.

Tr� tức niệm được tu tập ho�n m�n khi c� đủ s�u loại hoạt động l� đếm (sổ), nương theo (t�y), chăm ch� (chỉ), qu�n s�t (qu�n), chuyển dịch (chuyển) v� l�m thanh tịnh (tịnh).

Sổ (gaṇanā) l� để t�m v�o sự thở v�o v� ra m� kh�ng cần phải gắng sức (abhisaṃskāra), bu�ng xả th�n cũng như t�m, đồng thời chỉ dựa v�o niệm để đếm từ một cho đến mười. V� sợ t�m qu� tập trung (abhisaṃskṣepa, cực tu) hoặc qu� ph�n t�n (vikṣepa) cho n�n kh�ng được đếm dưới hoặc tr�n số mười. C� ba khuyết điểm cần tr�nh: (1) Đếm giảm, tức đ� hai lần m� lại đếm l� một; (2) đếm tăng, tức mới một lần m� đ� đếm l� hai; (3) đếm nhầm, tức hơi thở v�o nhưng lại đếm l� hơi thở ra. Nếu tr�nh được ba điều tr�n th� gọi l� đếm đ�ng. Nếu trong khi tập (antarā) m� t�m bị ph�n t�n (vikṣipta) th� phải đếm lại từ đầu cho đến khi được định.

T�y (anugama) l� theo d�i một c�ch b�nh thản tiến tr�nh của hơi thở v�o v� ra cho đến nơi m� n� đ� đi theo hai hướng: Hơi thở h�t v�o đang đi khắp to�n th�n hay chỉ đến được một phần th�n? H�nh giả theo d�i hơi thở được h�t v�o họng, tim, lỗ rốn, ngang lưng (kaṭi), bắp vế, v� tiếp tục như thế cho đến hai ch�n; h�nh giả lại thoe d�i hơi thở ra xa đến b�n tay, đến đầu ng�n tay. C� luận sư cho rằng cần phải theo d�i hơi thở ra cho đến phong lu�n (vāyumaṇḍala) duy tr� thế giới v� cho đến c�c loại gi� Vairambhas (phệ-lam-b�) (Divya, 105).

Quan niệm n�y kh�ng thể chấp nhận được bởi v� tr� niệm tức l� loại t�c � ch�n thật chỉ xem x�t c�c sự vật đ�ng như thực.

Chỉ (sthāna) l� buộc niệm l�m thế n�o để n� c� thể nằm ở ch�p mũi, giữa hai h�ng l�ng m�y, hoặc ở một chỗ kh�c cho đến ng�n ch�n, ch� t�m v�o một chỗ; qu�n s�t hơi thở đ�nh trụ ở trong th�n giống như sợi chỉ của một chuỗi hạt trai (manisūtravat); xem x�t hơi thở lạnh hay n�ng, th�ng suốt hay trở tắc (Vibhāṣā, 26, 12).

Qu�n (upalakṣaṇā) l� qu�n s�t, ph�n t�ch: �Những hơi thở n�y kh�ng chỉ l� gi� (vāyu) m� c�n l� bốn đại chủng (mahābhūta), l� sở tạo sắc; v� t�m c�ng với c�c t�m sở đều nương v�o những hơi thở n�y�: Nhờ vậy, cuối c�ng h�nh giả sẽ t�m thấy năm uẩn nhờ v�o sự ph�n t�ch n�y (upalakṣayati).

Chuyển (vivartanā) l� di chuyển loại t�m vốn duy�n v�o gi� n�y (duy�n tức phong gi�c) để hướng t�m n�y đến c�c ph�p c�ng ng�y c�ng trở n�n thuần thiện hơn (smṛtyupasthānas, uṣmagata) cho đến khi c� được c�c ph�p cao cả nhất của thế gian (lokottaradharmas, thế đệ nhất ph�p).

Tịnh (pariśuddhi) l� nhập v�o Kiến đạo (darśanamārga) v� Tu đạo (bhāvanāmārga).

Theo c�c luận sư kh�c (Vibhāṣā, 26, 12) th� giai đoạn chuyển (vivartanā) ch�nh l� sự thăng tiến từ c�c niệm trụ cho đến Kim cương dụ định (Vajropamasamādhi). Giai đoạn tịnh (pariśuddhi) ch�nh l� Tận tr� (kṣayaj�āna), v� sinh tr� (anutpādaj�āna) v� v� học ch�nh kiến (aśaikṣī samyagdṛṣṭi).�

C� b�i tụng viết: �Người ta dạy rằng tr� tức niệm c� s�u h�nh tướng l� sổ, t�y, chỉ, qu�n, chuyển v� tịnh�.

(Hỏi) L�m sao biết được c�c h�nh tướng n�y?

Tụng đ�p:

入出息隨身　　��������������� 依二差別轉
　���� 情數非執受　　��������������� 等流非下緣

[Hơi thở v�o ra nương theo th�n,

Chuyển theo hai hướng kh�c nhau,

Thuộc lo�i hữu t�nh, kh�ng được chấp thọ,

L� đẳng lưu, kh�ng phải sở duy�n của hạ địa.]

Luận: Hai loại hơi thở l� một phần (pradeśa) của th�n cho n�n cũng thuộc c�ng một địa với th�n.

Hơi thở kh�ng c� ở ch�ng sinh V� sắc giới, ở ch�ng sinh đang c�n trong dạng ph�i b�o (yết-th�ch-lam), ở ch�ng sinh v� tưởng (acitta), ở ch�ng sinh đ� nhập v�o tầng thiền thứ tư: V� thế hơi thở c� được l� do th�n (th�n kh�ng hiện hữu ở V� sắc giới), l� do một loại th�n n�o đ� (một th�n c� c�c khoảng trống, loại th�n m� ch�ng sinh ở dạng ph�i b�o kh�ng c�), l� do tưởng (ch�ng sinh v� tưởng kh�ng c� tưởng), l� do một loại tưởng n�o đ� (ở tầng thiền thứ tư kh�ng c� loại tưởng n�y). Khi th�n c� c�c khoảng trống (śuṣirakāya) v� khi t�m thuộc về một địa m� ở đ� c� sự h�t thở (āśvāsapraśvāsabhūmicitta) th� l�c đ� mới c� sự thở v�o v� thở ra ().

C� sự thở v�o khi sinh v� khi rời khỏi tầng thiền thứ tư; c� sự thở ra khi chết v� khi nhập v�o tầng thiền thứ tư.

Hơi thở thuộc về lo�i hữu t�nh (sattvākhya, hữu t�nh số) chứ kh�ng phải lo�i phi t�nh (asattvākhya, phi t�nh số) bởi v� n� kh�ng tạo th�nh một phần của c�c gi�c quan (phi hữu chấp thọ) (indriyapṛthavṛtti, indriyavinirbhāgin; căn tương ly).

Hơi thở thuộc loại đẳng lưu. N� giảm thiểu khi th�n thể tăng; vẫn tiếp tục sau khi đứt đoạn; v� thế n� kh�ng thuộc loại trưởng dưỡng (aupacayikī), kh�ng sinh từ dị thục (vipākaja). Thật vậy, một sắc ph�p được sinh từ dị thục sẽ kh�ng thể tiếp tục được (punaḥpratisaṃdhāna) sau khi đ� bị đứt đoạn (chinna).

Hơi thở cũng kh�ng được qu�n s�t bởi một t�m thuộc hạ địa. Chỉ c� loại t�m ở c�ng địa với hơi thở hoặc một t�m ở một địa cao hơn mới c� thể qu�n s�t c�c hơi thở n�y; chứ kh�ng phải loại t�m uy nghi (airyāpathika) hoặc th�ng quả (naimāṇika) của một địa thấp hơn. �

Phần 22

Tr�n đ�y đ� n�i về hai cửa dẫn v�o đường tu. Sau khi đ� đắc định nhờ v�o hai cửa n�y, h�nh giả tiếp tục tu tập g� nữa?

Tụng đ�p: �

依已修成止　　��������������� 為觀修念住
　���� 以自相共相　　��������������� 觀身受心法
　���� 自性聞等慧　　��������������� 餘相雜所緣
　���� 說次第隨生　　��������������� 治倒故唯四.

[Nương v�o chỉ đạo được tu th�nh

Để tu qu�n bằng c�c niệm trụ.

D�ng tự tướng v� cộng tướng

Qu�n th�n, thọ, t�m, ph�p.

Niệm trụ tự t�nh v� văn tuệ, v.v.;

C�n lại l� niệm trụ tương tạp v� niệm trụ sở duy�n

Thứ tự của ch�ng l� thứ tự ch�ng sinh khởi

Để đối trị đi�n đảo n�n chỉ c� bốn loại.]

Luận: Sau khi đ� đắc định (samādhi, sa-ma-tha), h�nh giả sẽ tu c�c niệm trụ (smṛtyupasthānas) để đắc qu�n (vipaśyanā, tỳ-b�t-x�-na).�

(Hỏi) Tu c�c niệm trụ như thế n�o?

(Đ�p) Tu bằng c�ch qu�n s�t c�c t�nh chất ri�ng (svalakṣaṇa, tự tướng) v� c�c t�nh chất chung (sāmānlakṣaṇa, cộng tướng) của th�n, của thọ, của t�m v� của c�c ph�p.

Tự tướng ch�nh l� thể t�nh ri�ng (svabhāva, tự t�nh)

C�ng tướng tức l� �tất cả c�c ph�p hữu vi (saṃskṛta) đều v� thường; tất cả c�c ph�p hữu lậu (sāsrava) đều khổ; tất cả c�c ph�p đều trống kh�ng (śūnya) v� v� ng� (anātmaka)�.

Tự t�nh của th�n l� c�c đại chủng v� sắc ph�p (rūpa) được tạo th�nh từ c�c đại chủng n�y (sở tạo sắc).

Khi n�i �ph�p� (dharmas) l� để chỉ cho c�c ph�p kh�ng phải th�n, thọ hoặc t�m (Vibhāṣā, 187, 2).

Theo truyền thuyết th� th�n niệm trụ (kāyasmṛtyupasthāna) được tu tập khi h�nh giả đắc định (samāhita) qu�n s�t c�c cực vi v� c�c s�t-na kế tiếp nhau (kṣaṇa) ở trong th�n.

(Hỏi) Thể của c�c niệm trụ l� g�?

(Đ�p) C� ba loại: Niệm trụ tự t�nh (svabhāvasmṛtyupasthāna), niệm trụ tương tạp (saṃsargasmṛtyupasthāna) v� niệm trụ sở duy�n (ālambanasmṛtyupasthāna).

Niệm trụ tự t�nh ch�nh l� tuệ (praj�ā).

(Hỏi) Đ� l� loại tuệ g�?

(Đ�p) L� loại tuệ xuất ph�t từ sự nghe (śrutamayī, văn sở th�nh), sự suy nghĩ (cintāmayī, tư sở th�nh) v� sự định t�m (bhāvanāmayī, tu sở th�nh). Niệm trụ cũng c� ba loại như vậy; tức niệm trụ do văn th�nh tựu, do tư th�nh tựu v� do tu th�nh tựu.

Niệm trụ tương t�c l� c�c ph�p kh�c, tức c�c ph�p kh�ng phải l� tuệ m� chỉ tương ưng với tuệ.

Khi c�c ph�p n�y l� cảnh sở duy�n của tuệ v� l� c�c ph�p c�ng khởi với tuệ (n�i c�ch kh�c, khi ch�ng l� sở duy�n của niệm trụ tự t�nh v� niệm trụ tương tạp) th� ch�ng l� niệm trụ sở duy�n.

(Hỏi) L�m sao biết được niệm trụ tự t�nh ch�nh l� tuệ?

(Đ�p) Bởi v� kinh (Madhyama, 20) n�i: �Tuần tự qu�n s�t th�n ở nơi th�n gọi l� th�n niệm trụ� (ư th�n trụ tuần th�n qu�n danh th�n niệm trụ).

(Hỏi) tuần tự qu�n s�t (anupaśyanā) l� g�?

(Đ�p) Đ� l� tuệ. Thật vậy, khi n�i tuệ l� h�m � những ai c� tuệ th� sẽ trở th�nh người c� sự tuần tự qu�n s�t (anupaśya, tuần qu�n). Từ ngữ �người tuần tự qu�n s�t th�n� (kāyānupaśyin, tuần th�n qu�n) được giải th�ch như sau: Người n�o th�nh tựu sự �tuần tự qu�n s�t� hoặc sự �nh�n thấy� (darśana, kiến) th� gọi người �tuần qu�n�; người n�o c� sự tuần qu�n đối với th�n th� được gọi l� �tuần th�n qu�n giả�.

(Hỏi) Tại sao gọi tuệ l� niệm trụ?

(Đ�p) C�c luận sư Tỳ-b�-sa n�i: �L� v� vai tr� ưu việt (udrekatva, abhikatva) của niệm (smṛti), [tức khả năng hiển b�y cảnh sở duy�n cho tuệ]; cũng giống như sự g�p sức của một c�i n�m (kīla) trong việc xẻ gỗ; ch�nh nhờ c� lực của niệm m� tuệ c� thể chuyển động đối với cảnh (tuệ đắc chuyển nghĩa).

Tuy nhi�n giải th�ch sau l� hợp l� nhất: Niệm được sử dụng (upatiṣṭhāte) bởi tuệ; v� thế tuệ ch�nh l� niệm trụ, c� nghĩa l� l�m cho niệm được đứng vững (smṛter upasthānam, linh niệm trụ). Thật vậy, sự vật (artha) được tuệ nh�n thấy theo c�ch n�o th� n� cũng sẽ được �biểu thị� (abhilapyate) theo c�ch đ�, c� nghĩa l� sẽ được niệm nắm bắt theo c�ch đ�. V� thế V� diệt (Āyuṣmān Aniruddha) n�i: �Nếu ở nơi th�n thường tuần tự qu�n s�t th�n (kāyekāyanupaśyī viharati) th� loại niệm c� th�n l�m sở duy�n n�y (duy�n th�n niệm) sẽ được an trụ� (Saṃyutta, v. 294). Thế t�n cũng n�i: �Nếu trụ ở th�n tuần tự qu�n s�t th�n th� niệm được an trụ (upaṣṭhita) v� kh�ng bị suy yếu (asaṃmuṣta)� (Saṃyutta, v. 331).

(Vấn nạn) Nhưng kinh c� n�i: �N�y c�c thầy, sự tập hợp (samudaya) v� sự t�n diệt của c�c niệm trụ xảy ra như thế n�o? - Nhờ v�o sự tập hợp của thức ăn, sự tập hợp của th�n; do sự t�n diệt của thức ăn, sự t�n diệt của th�n, nhờ sự tập hợp của x�c, sự tập hợp của thọ�; nhờ sự tập hợp của danh sắc (nāmarūpa)�; nhờ sự tập hợp của t�c � (manasikāra)�.�(Saṃyukta, 20, 4). Như vậy, c�c niệm trụ ch�nh l� th�n, v.v..

(Trả lời) trong kinh n�y, loại niệm trụ được n�i đến kh�ng phải l� niệm trụ tự t�nh m� l� niệm trụ sở duy�n: Niệm được gắn chặt ở đ� cho n�n đ� l� niệm trụ. T�n gọi kh�c nhau l� do cảnh sở duy�n (kāyasmṛtyupasthānam = kāyaḥ smṛtyupasthānam).

Mỗi niệm trụ đều c� ba loại t�y theo cảnh sở duy�n được xem x�t l� ch�nh m�nh, người kh�c hay cả ch�nh m�nh v� người kh�c. [H�nh giả qu�n s�t th�n m�nh, th�n người kh�c, v.v..]

Thứ tự của c�c niệm trụ l� thứ tự ch�ng sinh khởi.

(Hỏi) Tại sao sự sinh khởi của ch�ng lại theo thứ tự n�y?

(Đ�p) Theo Tỳ-b�-sa, bởi v� những g� th� hiển hơn th� được thấy trước. Hoặc v� th�n (1) l� sở y của dục tham (kāmarāga) c� nguồn gốc ở sự ham muốn cảm thọ (2); sở dĩ c� sự ham muốn n�y l� v� t�m (3); kh�ng được điều h�a v� t�m kh�ng được điều h�a l� v� c�c phiền n�o (4) chưa đoạn được.

Theo thứ tự n�y, c�c niệm trụ được đề ra để đối trị bốn loại m� lầm (viparyāsa) l� sự tin tưởng v�o sự thanh tịnh, sự an lạc, sự thường hằng, v� v�o ch�nh m�nh (tịnh, lạc, thường, ng�).

V� thế chỉ c� bốn loại niệm trụ, kh�ng nhiều hơn m� cũng kh�ng �t hơn.

Trong bốn niệm trụ n�y, ba loại c� sở duy�n kh�ng tạp loạn (asaṃbhinna, amiśrālambana); loại thứ tư gồm cả hai loại: Khi chỉ duy�n c�c ph�p th� sở duy�n của n� kh�ng tạp loạn; khi duy�n c�ng l�c hai, ba, bốn ph�p th� sở duy�n của n� l� tạp loạn.

(Hỏi) Sau khi đ� tu c�c niệm trụ c� sở duy�n l� th�n, v.v., h�nh giả sẽ tu tiếp c�i g� nữa?

Tụng đ�p: �

彼居法念住　　��������������� 總觀四所緣
　���� 修非常及苦　　��������������� 空非我行相.

[H�nh giả trụ ở ph�p niệm trụ,�

qu�n chung bốn sở duy�n.

Tu c�c h�nh tướng v� thường, khổ,�

Kh�ng, v� ng�.]

Luận: Khi đang ở v�o ph�p niệm trụ (dharmasmṛtyupasthāna) c� sở duy�n tạp loạn gồm th�n, thọ, v.v., th� h�nh giả qu�n s�t c�c sở duy�n n�y dưới bốn h�nh tướng v� thường, khổ, kh�ng v� v� ng�.

(Hỏi) Sau khi đ� tu loại qu�n n�y th� c� thiện căn n�o sinh khởi?

Tụng đ�p: �

從此生煖法　　��������������� 具觀四聖諦
　���� 修十六行相　　��������������� 次生頂亦然
　���� 如是二善根　　��������������� 皆初法後四
　���� 次忍唯法念　　��������������� 下中品同頂
　���� 上唯觀欲苦　　��������������� 一行一剎那
　���� 世第一亦然　　��������������� 皆慧五除得.

[Tu ph�p qu�n n�y sẽ sinh khởi No�n ph�p,

Qu�n đủ bốn th�nh đế,

Tu mười s�u h�nh tướng;

Kế đ� sẽ sinh khởi Đảnh cũng như vậy.

Hai thiện căn tr�n đ�y

L�c đầu đều nương ph�p niệm trụ, v� sau nương cả bốn loại.

Kế đến l� nhẫn, chỉ nương ph�p niệm trụ;

Hạ v� trung phẩm giống như Đảnh,

Thượng phẩm chỉ qu�n dục khổ.

Một h�nh tướng một s�t-na.

Thế đệ nhất ph�p cũng vậy;

Đều l� tuệ, năm uẩn, loại trừ đắc.] �

Luận: Từ sự tu tập ph�p niệm trụ n�i tr�n, cuối c�ng sẽ ph�t sinh (krameṇa) một thiện căn (kuśalamūla). Thiện căn n�y c� t�n l� No�n (uṣmagata) v� n� tương tợ như hơi n�ng đạo (uṣmaprakāra), l� hiện tượng đầu ti�n (pūrvanimitta, pūrvasvabhāva) của th�nh đạo (āryamārga), l� ngọn lửa đốt ch�y củi phiền n�o (hoặc t�n).

No�n thiện căn c� thể k�o d�i trong một thời gian (prakarṣakatvāt = prābandhikatvāt) n�n c� sở duy�n l� cả bốn th�nh đế.

No�n thiện căn c� đến mười s�u h�nh tướng. Qu�n khổ đế c� bốn h�nh tướng l� khổ (duḥkha), v� thường (anitya), kh�ng (śūnya), v� ng� (anātmaka); qu�n tập đế c� bốn h�nh tướng l� tập (samudaya), sinh (prabhava), nh�n (hetu), duy�n (pratyaya); qu�n diệt đế c� bốn h�nh tướng l� diệt (nirodha), tĩnh (śānta), diệu (praṇīta), ly (niḥsaraṇa); qu�n đạo đế c� bốn h�nh tướng l� đạo (mārga), như (nyāya), h�nh (pratipatti), xuất (nairyāṇika). Sự kh�c nhau của c� h�nh tướng n�y sẽ được b�n đến sau.

No�n ph�p tăng trưởng dần từ yếu, đến kh�, đến mạnh; v� cuối c�ng ph�t sinh thiện căn thứ hai l� Đảnh (mūrdhan).

Giống như No�n, Đảnh cũng duy�n cả bốn th�nh đế v� c� mười s�u h�nh tướng nhưng lại mang t�n kh�c l� v� t�nh chất th� thắng của n�.

Thiện căn n�y được gọi l� �Đảnh� hay �đầu� bởi v� đ� l� thiện căn cao nhất hoặc đứng đầu trong c�c thiện căn �kh�ng cố định� (cala, động); c� nghĩa l� người ta c� thể bị rơi xuống từ c�c thiện căn n�y; hoặc người ta c� thể bị rơi xuống lần nữa từ c�c �đỉnh� n�y, hoặc người ta c� thể vượt qua ch�ng bằng c�ch tiến v�o nhẫn (kṣānti).

Ch�nh nhờ c� ph�p niệm trụ m� hai thiện căn No�n v� Đảnh mới c� thể �in dấu� (sơ an t�c).

(Hỏi) �In dấu� c� nghĩa l� g�?

(Đ�p) Đ� l� sự ngăn chặn đầu ti�n c�c h�nh tướng kh�c nhau v�o th�nh đế.

No�n v� Đảnh tăng trưởng dần dần qua bốn niệm trụ. Về sau khi h�nh giả đ� tăng tiến (vivardhayan) th� kh�ng l�m hiện hữu (saṃmukhībhāva) c�c thiện căn đ� đắc trước đ� bởi v� h�nh giả đ� �t coi trọng ch�ng (abahumānāt).

Đảnh thiện căn cũng tăng trưởng dần từ yếu, đến kh�, đến mạnh; v� cuối c�ng lại ph�t sinh thiện căn thứ ba l� nhẫn (kṣānti).

Nhẫn được gọi t�n như vậy l� v� ở giai đoạn n�y c�c th�nh đế đ� tạo ra một sự an lạc (kṣamate = rocate) rất mạnh mẽ. Ở giai đoạn của No�n, c�c th�nh đế chỉ tạo ra một sự an lạc yếu ớt; ở giai đoạn của Đảnh, c�c th�nh đế tạo ra một sự an lạc vừa phải; v� ch�ng ta c�n thấy r� điều n�y qua sự việc h�nh giả c� thể bị thối đọa từ hai thiện căn đầu ti�n nhưng kh�ng thể bị thối đọa từ nhẫn.

Nhẫn thiện căn cũng c� ba loại: Yếu, trung b�nh v� mạnh (hạ trung thượng).

Hai loại yếu v� trung b�nh đều giống như Đảnh bởi v� ch�ng cũng l� loại �in dấu đầu ti�n� (sơ an t�c) v� đều nương v�o ph�p niệm trụ; nhưng lại kh�c với Đảnh về sự tăng trưởng.

D� yếu, trung b�nh hay mạnh th� tất cả đều tăng trưởng nhờ v�o ph�p niệm trụ chứ kh�ng phải c�c niệm trụ kh�c.

Loại nhẫn mạnh chỉ lấy khổ của Dục giới l�m sở duy�n v� nối tiếp với Thế đệ nhất ph�p (agradharmas).�

Sự hạn chế n�y kh�ng xảy ra đối với c�c giai đoạn trước đ� (tức No�n v� Đảnh); v� thế cả hai thiện căn n�y đều c� sở duy�n l� khổ, tập, v.v., của ba giới.

Kể từ s�t-na h�nh giả ngưng qu�n s�t h�nh tướng thứ mười s�u (nairyāṇika) vốn duy�n hai giới ở tr�n (Sắc giới v� V� sắc giới) v� tiếp tục giảm dần c�c h�nh tướng v� c�c giới n�y cho đến l�c chỉ c�n in dấu hai h�nh tướng (anitya, duḥkha) trong hai s�t-na của t�m (nhị niệm) đối với khổ đế của Dục giới th� đ� l� loại nhẫn trung b�nh (trung nhẫn vị).

Khi h�nh giả, trong một niệm duy nhất, chỉ c�n qu�n s�t một h�nh tướng của khổ để Dục giới th� đ� l� loại nhẫn mạnh (thượng phẩm nhẫn). Tr�n đ�y l� c�c giải th�ch của c�c luận sư Tỳ-b�-sa. Loại thiện căn n�y thuộc loại s�t-na diệt v� thế kh�ng tạo th�nh chuỗi tương tục.

Đối với Thế đệ nhất ph�p cũng thế. C�c ph�p n�y, giống hệt như loại thượng phẩm nhẫn, chỉ duy�n khổ đế Dục giới v� cũng thuộc loại s�t-na diệt (ekakṣaṇa). Ch�ng thuộc về hữu lậu n�n được gọi l� �thế gian�, l� ph�p th� thắng nhất trong c�c ph�p thế gian n�n được gọi l� �Thế đệ nhất ph�p�. Ch�ng l� ph�p tối thắng v� chỉ nương v�o năng lực ri�ng của ch�ng (puruṣakāra, sĩ dụng) v� mặc d� kh�ng c� đồng loại nh�n (sabhāgahetu) nhưng ch�ng vẫn l�i k�o được, ph�t khởi được con đường kiến đế (darśamārga, kiến đạo).

Bốn thiện căn tr�n đều c� thể t�nh l� niệm trụ; v� thế ch�ng ch�nh l� tuệ. Tuy nhi�n, nếu ph�n t�ch c�c thiện căn n�y c�ng với c�c ph�p đi k�m theo (trợ bạn) th� ch�ng vẫn c� năm uẩn.

C�c ph�p đắc (prāptis) - tức l� sự hoạch đắc c�c thiện căn No�n, v.v.- kh�ng được bao h�m trong c�c thiện căn No�n, v.v., n�y bởi v� đ� l� th�nh giả th� kh�ng hiện khởi c�c thiện căn No�n, v.v., một lần nữa (), v� do đ� th�nh giả sẽ kh�ng c� ph�p đắc của c�c thiện căn n�y.

i.�������������������������������������������������������� Khi No�n bắt đầu sinh khởi v� duy�n ba th�nh đế th� chỉ c� một niệm trụ, tức ph�p niệm trụ, ở hiện tại; ở vị lai th� c� cả bốn niệm trụ [một trong c�c h�nh tướng được qu�n s�t ở hiện tại; v� bốn h�nh tướng được th�nh tựu ở vị lai]. Khi No�n duy�n diệt đế th� cũng chỉ c� ph�p niệm trụ n�i tr�n ở hiện tại v� đ� cũng l� niệm trụ duy nhất được th�nh tựu ở vị lai. Trong tất cả c�c trường hợp, c�c h�nh tướng đều l� c�c h�nh tướng của loại th�nh đế đang được qu�n s�t ở hiện tại. [Người ta đang đắc được ở vị lai c�c h�nh tướng của c�c th�nh đế kh�ng phải l� hiện tại].

Trong thời kỳ tăng trưởng, khi No�n duy�n ba th�nh đế th� đều c� ở hiện tại bất kỳ loại niệm trụ n�o; ở vị lai th� c� cả bốn niệm trụ. Khi No�n duy�n diệt đế th� c� niệm trụ thứ tư ở hiện tại; ở vị lai th� c� cả bốn niệm trụ. Tất cả c�c h�nh tướng vị lai đều được th�nh tựu. Bởi v� c�c chủng t�nh (gotras) đ� được đắc trước đ�.

ii.������������������������������������������������������ Về trường hợp của Đảnh, khi duy�n bốn th�nh đế ở giai đoạn đầu (ākaraṇa) v� duy�n diệt đế ở giai đoạn tăng trưởng th� c� bốn loại niệm trụ cuối c�ng (ph�p niệm trụ) ở hiện tại; tu vị lai c� cả bốn niệm trụ; tất cả c�c h�nh tướng ở vị lai đều c�. Khi duy�n ba đế c�n lại ở thời kỳ tăng trưởng th� đều c� ở hiện tại bất kỳ loại niệm trụ n�o; ở vị lai c� cả bốn niệm trụ; v� tất cả c�c h�nh tướng.

iii.����������������������������������������������������� Về trường hợp của nhẫn, ở giai đoạn đầu cũng như giai đoạn tăng trưởng d� qu�n s�t bất kỳ th�nh đế n�o th� cũng chỉ c� niệm trụ cuối c�ng ở hiện tại; ở vị lai c� cả bốn niệm trụ; v� tất cả c�c h�nh tướng.

iv.���������������������������������������������������� Về trường hợp của Thế đệ nhất ph�p th� c� niệm cuối c�ng ở hiện tại; ở vị lai c� cả bốn niệm trụ - c�c niệm trụ n�y thuộc loại kh�ng nhất định sinh khởi (anutpattidharman, bất sinh ph�p); chỉ c� bốn h�nh tướng, tức c�c h�nh tướng của khổ đế - bởi v� c�c h�nh tướng của c�c th�nh đế kh�c kh�ng thuộc Thế đệ nhất ph�p (anyābhāvāt), bởi v� Thế đệ nhất ph�p tương tợ như Kiến đạo - trong Kiến đạo chỉ tu được ở vị lai bốn h�nh tướng của loại th�nh đế được qu�n s�t dưới c�ng một h�nh tướng.

Tr�n đ�y đ� n�i về thể tướng của c�c thiện căn đ� sinh; tiếp theo l� phần b�n về c�c điểm kh�c nhau của ch�ng: �

此順決擇分　　��������������� 四皆修所成
　���� 六地二或七　　��������������� 依欲界身九
　���� 三女男得二　　��������������� 第四女亦爾
　���� 聖由失地捨　　��������������� 異生由命終
　���� 初二亦退捨　　��������������� 依本必見諦
　���� 捨已得非先　　��������������� 二捨性非得.

[Bốn thuận quyết trạch phần n�y

Đều do tu th�nh tựu

Ở s�u địa; hai loại ở bảy địa;�

Nương th�n Dục giới, ch�n xứ.

Ba loại đầu ti�n được đắc ở hai th�n nam nữ;

Loại thứ tư đối với nữ nh�n cũng thế.

Th�nh giả xả khi bỏ mất địa;

Dị sinh xả khi mạng chung.

Loại thứ nhất v� thứ hai bị thối thất hoặc bị xả bỏ.

Nương căn bổn định tất thấy được c�c đế.

Xả rồi m� đắc lại kh�ng phải l� c�i cũ.

T�nh của hai loại xả đều l� phi đắc.]

Luận: Bốn ph�p No�n, Đảnh, nhẫn v� Thế đệ nhất ph�p l� c�c thiện căn c� t�n l� thuận quyết trạch phần (nirvedhabhāgīya).

No�n v� Đảnh l� loại kh�ng cố định (cala) v� v� c� thể bị thối thất cho n�n ch�ng chỉ l� loại thuận quyết trạch phần yếu ớt (mṛdu); nhẫn l� loại trung b�nh; v� Thế đệ nhất ph�p l� loại mạnh nhất.

(Hỏi) Quyết trạch phần l� g�?

(Đ�p) (1) Quyết trạch (nirvedha) c� nghĩa l� quyết đoạn giản trạch (niścita vedha), v� thế đ� ch�nh l� th�nh đạo. Nhờ c� th�nh đạo, nghi (vicikitsā) mới được đoạn trừ v� thế th�nh đạo l� �quyết đoạn� (niścita), v� c�c đế mới được ph�n biệt (vibhājana, vedha): �Đ�y ch�nh l� khổ� đ�y ch�nh l� đạo�; (2) Kiến đạo (darśanamārga) l� một phần (bhāga) của th�nh đạo; v� thế Kiến đạo cũng l� quyết trạch phần.

Quyết trạch phần [được d�ng với tiếp vĩ ngữ chan (thuận)] l� c�c ph�p c� �ch (hita) cho một phần của th�nh đạo bởi v� ch�ng dẫn dắt th�nh đạo (āvāhaka).

Tất cả bốn quyết trạch phần n�y đều sinh từ định (bhāvanāmayam, tu sở th�nh) chứ kh�ng phải văn hoặc tư (śruta, cintāmaya).

C�c địa của ch�ng l� Vị ch� định (anāgāmya), Trung gian định (dhyānāntara) v� bốn tầng thiền: Ch�ng chỉ đắc được trong s�u giai đoạn n�y của thiền định. Ch�ng kh�ng hiện hữu ở c�c địa thuộc V� sắc giới v� ch�ng l� c�c ph�p trợ bạn (quyến thuộc) của Kiến đạo. Kiến đạo kh�ng c� ở V� sắc giới v� Kiến đạo chỉ duy�n Dục giới: H�nh giả trước ti�n phải biết r� (parij�ā, biến tri) v� đoạn trừ Dục giới vốn được xem như khổ v� tập.

Quả b�o (vipāka, dị thục) của c�c quyết trạch phần bao gồm năm uẩn của sắc giới (Vibhāṣā, 60, 15). Ch�ng thuộc loại m�n nghiệp (paripūraka) chứ kh�ng phải dẫn nghiệp (ākṣepaka) bởi v� ch�ng ch�n gh�t sự hiện hữu (bhavadveśitvāt).

Chữ �hoặc� nhằm chỉ cho một � kiến kh�c. Theo t�n giả Diệu �m (Bhadanta Ghoṣaka), hai quyết trạch phần đầu ti�n c� ở cả bảy địa, tức cộng th�m Dục giới.

Tất cả bốn loại đều thuộc về ch�ng sinh Dục giới. Ba loại chỉ sinh khởi được ở lo�i người của ba ch�u (dvīpas). Một khi đ� sinh khởi th� ch�ng c� thể được l�m cho hiện khởi (saṃmukhībhāva) bởi chư thi�n. Loại thứ tư c� thể được sinh khởi bởi chư thi�n.

Ba loại (No�n, Đảnh, Nhẫn), do nam v� nữ đ� đắc được, đều c� thể t�m thấy ở th�n nam hoặc th�n nữ.

Khi do nữ đắc được th� Thế đệ nhất ph�p (tức loại thứ tư) sẽ được t�m thấy trong một th�n nữ (tức loại th�n đang ở hiện tại) v� trong một th�n nam (tức th�n m� phụ nữ n�y nhất định sẽ đắc được ở đời sống kế tiếp); khi do nam đắc được th� Thế đệ nhất ph�p chỉ sẽ được t�m thấy trong một th�n nam - bởi v� đối với Thế đệ nhất ph�p th� sẽ c� sự �hủy diệt� t�nh chất của nữ giới (nữ giới phi trạch diệt).

(Hỏi) C�c quyết trạch phần được xả bỏ như thế n�o?

(Đ�p) Th�nh giả sẽ xả bỏ c�c quyết trạch phần khi đ�nh mất một địa (bhūmityāga) m� ở đ� th�nh giả đ� đắc được c�c quyết trạch phần n�y. Th�nh giả kh�ng đ�nh mất c�c quyết trạch phần khi mạng chung hoặc khi thối thất. Một địa được đ�nh mất l� v� phải chuyển sang một địa kh�c (bhūmisaṃcāra), [chứ kh�ng phải l� do xả ly địa n�y, vairāgya].

Đối với dị sinh th� d� c� chuyển sang hay kh�ng chuyển sang một địa kh�c cũng sẽ đ�nh mất c�c quyết trạch phần khi đoạn trừ ch�ng đồng phần (nikāyasabhāga).

Di sinh đ�nh mất hai loại quyết trạch phần đầu ti�n v�o l�c mạng chung v� l�c bị thối đọa (parihāṇi). Th�nh giả kh�ng bị thối đọa từ hai loại đầu; v� dị sinh th� kh�ng bị thối đọa từ hai loại cuối.

H�nh giả n�o d� khởi được quyết trạch phần khi tu c�c tầng thiền căn bổn th� ngay trong đời sống n�y chắc chắn sẽ nh�n thấy được c�c đế (satyadarśana) bởi v� sự ch�n gh�t sinh tử (udvega) rất m�nh liệt ở c�c h�nh giả n�y.

Khi c�c quyết trạch phần đ� bị đ�nh mất (vihīna) v� được đắc lại th� sẽ đắc được c�c quyết trạch phần mới (apūrva), cũng giống như trường hợp của luật nghi biệt giải tho�t (prātimokṣasaṃvara); người ta kh�ng đắc c�c quyết trạch phần đ� xả ly trước đ� (pūrvatyakta). Bởi v� c�c quyết trạch phần đ� kh�ng được tu tập th�nh thục (anucita) n�n ch�ng kh�ng đắc được nhờ v�o sự xả ly (vairāgya); v� v� do gia h�nh m� tu tập (yatnasādhya) n�n một khi đ� đ�nh mất th� kh�ng thể đắc ch�ng lại.

Nếu h�nh giả gặp được vị thầy đ� đắc được nguyện tr� (praṇidhij�āna) (phần vị thiện thuyết ph�p sư) th� sẽ khởi c�c quyết trạch phần bắt đầu từ loại quyết trạch phần m� người n�y đ�nh mất sau khi đ� đắc được. Nếu kh�ng gặp được th� phải khởi c�c quyết trạch phần kể từ loại đầu ti�n (t�ng bổn tu).

Ch�ng ta đ� biết rằng th�nh giả chỉ đ�nh mất (tyajati, thất) c�c quyết trạch, nhưng dị sinh th� đ�nh mất ch�ng v� bị thối đọa (parihāṇi). Như vậy người ta đ� chia th�nh hai loại l� chỉ đ�nh mất (vihāni, xả) v� đ�nh mất do thối đọa (parihāṇi, thối).

(Hỏi) Cả hai sự đ�nh mất n�y bao gồm c�i g�?

(Đ�p) Ch�ng ch�nh l� phi đắc (aprāti, asamanvāgama, asamanvaga). Sự đ�nh mất do thối đọa (thối) xuất ph�t từ ch�nh c�c phiền n�o (kleśa); nhưng sự đ�nh mất thuần t�y (vihāni, xả) th� kh�ng phải như thế m� lại c� thể xuất ph�t từ một điều tốt (guṇa), chẳng hạn như sự đ�nh mất dị sinh t�nh v�o l�c khởi được th�nh đạo, v.v..

(Hỏi) Đắc được c�c thiện căn n�y c� lợi g�?

Tụng đ�p:

煖必至涅槃　　��������������� 頂終不斷善
　���� 忍不墮惡趣　　��������������� 第一入離生.

[No�n tất đến được Niết-b�n;

Đảnh rốt r�o kh�ng đoạn thiện căn;

Nhẫn kh�ng đọa �c th�;

Thế đệ nhất ph�p nhập được �ly sinh�]

Luận: Bất kỳ ai đắc được No�n, ngay cả khi đ�nh mất v� thối đọa, th� nhất định sẽ đến được Niết-b�n (nirvāṇadharman).

(Hỏi) Nếu vậy, sự kh�c nhau giữa No�n v� thuận giải tho�t phần (mokṣabhāgīya) trong trường hợp n�y l� g�? Bởi v� bất kỳ ai trồng được loại thiện căn �dẫn đến Niết-b�n� (nirvāṇabhāgīya) cũng sẽ đắc được Niết-b�n.

(Đ�p) Nếu kh�ng c� chướng ngại th� No�n gần với kiến đế hơn.

Người n�o đ� đắc được Đảnh th� cho d� c� đ�nh mất d� thối đọa cũng kh�ng chặt đứt c�c thiện căn; nhưng họ c� thể đi đến c�c th� �c v� phạm phải c�c tội v� gi�n (ānantarya).

Người n�o chỉ đ�nh mất (xả) nhẫn th� kh�ng đi đến c�c th� �c bởi v� người n�y đ� xa rời c�c h�nh động v� c�c phiền n�o dẫn đến c�c th� n�y.

Đối với người đ� đắc nhẫn th� một số c�c th�, chỗ sinh ra, sự t�i sinh (xứ), th�n h�nh, c�c hữu v� c�c hoặc n�o đ� sẽ ở v�o t�nh trạng kh�ng phải sinh khởi (anutpatti-dharmatā, bất sinh ph�p): Khi n�i �c�c th�� (gati) l� chỉ cho c�c th� �c (apāya); chỗ �sinh ra� (yoni) l� no�n sinh, thấp sinh; sự t�i sinh (upapatti) l� sự sinh l�m ch�ng sinh V� tưởng, Bắc-c�u-l� ch�u, Đại phạm; th�n h�nh (āśraya) l� hai loại v� t�nh v� lưỡng t�nh; hữu (bhava) l� lần t�i sinh thứ t�m, thứ ch�n, v.v.; c�c hoặc l� phiền n�o được đoạn trừ bởi kiến đế. (Vibhāṣā, 32, 9)

Sự đoạn trừ n�y c� li�n quan đến c�c mức độ của nhẫn: Với loại nhẫn yếu ớt (hạ nhẫn) th� c�c �c th� ở v�o t�nh trạng kh�ng sinh khởi;� với loại nhẫn mạnh (thượng nhẫn) th� tất cả c�c �c ph�p kể tr�n đều ở v�o t�nh trạng kh�ng sinh khởi.

C�c quyết trạch phần được chia l�m ba loại v� sự kh�c nhau của c�c chủng t�nh (gotras). H�nh giả c� thể thuộc chủng t�nh Thanh văn (Śrāvakas) Độc gi�c Phật hoặc Phật; v� No�n, Đảnh, v.v., sẽ thuộc về chủng t�nh của h�nh giả tu tập c�c ph�p n�y.

(Hỏi) C�c thiện căn n�y c� thể chuyển hướng đến c�c chủng t�nh kh�c (dư thừa) kh�ng?

Tụng đ�p:

轉聲聞種性　　��������������� 二成佛三餘
　���� 麟角佛無轉　　��������������� 一坐成覺故.

[Chủng t�nh Thanh văn chuyển

Th�nh Phật bằng hai thiện căn, th�nh Phật kh�c bằng ba thiện căn.

Độc gi�c v� Phật kh�ng chuyển

V� chỉ một lần ngồi l� đ� gi�c ngộ.]

Luận: Một người thuộc chủng t�nh Thanh văn c� thể r�t ra (vivart) No�n v� Đảnh từ chủng t�nh n�y m� trở th�nh Phật (v� thượng ch�nh đẳng). Tuy nhi�n khi đ� đắc nhẫn th� lại kh�ng thể l�m như vậy (Vibhāṣā, 68, 6) bởi v� c�c �c th� sắp tới đều bị ti�u diệt bởi sự đắc được nhẫn n�y. C�c vị Bồ-t�t v� muốn l�m lợi lạc cho người kh�c n�n mới đi v�o c�c �c th�. Tr�n đ�y l� giải th�ch của Tỳ-b�-sa. Ch�ng t�i sẽ n�i rằng một người thuộc chủng t�nh Thanh văn, một khi đ� đắc nhẫn th� kh�ng thể th�nh Phật; bởi v� chủng t�nh Thanh văn một khi đ� được th�m nhập v� x�c lập (paribhāvita) bởi nhẫn th� kh�ng c�n c� thể bị chuyển đổi (avivartya).

Chữ �kh�c� (itara, dư) ở tr�n l� để chỉ cho Độc gi�c Phật. Một người thuộc chủng t�nh Thanh văn c� thể r�t ra ba quyết trạch phần đầu ti�n (No�n, Đảnh, nhẫn) từ chủng t�nh n�y m� trở th�nh Độc gi�c Phật.

V� c�c quyết trạch phần thuộc chủng t�nh của Phật v� Độc gi�c Phật th� ch�ng kh�ng thể được r�t ra (avivartya, v� di chuyển).

Đạo sư, tức chỉ cho đức Phật. L�n gi�c, tức tương tợ như con l�n, l� Độc gi�c Phật. Cả hai chủng t�nh n�y đều nương v�o tầng thiền thứ tư bởi v� tầng thiền n�y l� một loại định kh�ng c�n bị khuấy động (āni�jya, bất khuynh động) v� rất m�nh lợi (paṭu). Chỉ trong một lần ngồi xuống m� kh�ng đứng dậy l� c�c vị Phật n�y đ� từ c�c quyết trạch phần đi đến sự sinh khởi của gi�c ngộ (bodhi).

Ở phần sau sẽ thấy được sự gi�c ngộ n�y ch�nh l� Tận tr� (kṣayaj�āna) v� v� sinh tr� (anutpādaj�āna).

C� luận sư (Vibhāṣā, 68, 7) cho rằng �một lần ngồi� n�y (nhất tọa) khởi đầu c�ng với bất tịnh qu�n (aśubhā).

Đối với c�c luận sư Đối ph�p (Ābhidharmikas) vốn thừa nhận sự hiện hữu của c�c Độc gi�c Phật c� kh�c biệt với L�n gi�c, th� việc c�c Độc gi�c Phật chuyển đổi chủng t�nh của m�nh kh�ng c� g� sai tr�i.

(Hỏi) Sự chuẩn bị (prayoga, gia h�nh) c�c quyết trạch phần v� sự dẫn khởi c�c quyết trạch phần c� thể xảy ra trong c�ng một đời n�y kh�ng?�

(Đ�p) Kh�ng thể.� �

前順解脫分　　��������������� 速三生解脫
　���� 聞思成三業　　��������������� 殖在人三洲.

[Trước đ� l� thuận giải tho�t phần.

Qua ba đời mới giải tho�t

L� ba nghiệp do văn, tư tạo th�nh,

Được trồng ở ba ch�u của lo�i người.]

Luận: trước ti�n phải khởi giải tho�t phần. Sự gieo hạt, sự tăng trưởng của c�y v� sự cho quả l� ba giai đoạn kh�c nhau. Trong đạo cũng giống như vậy, th�n tương tục nhập đạo, trở n�n thuần thục v� được giải tho�t theo một tiến tr�nh tiệm tiến: Trong đời sống thứ nhất l� gieo trồng c�c thiện căn c� t�n giải tho�t phần; trong đời sống thứ hai l� sinh khởi c�c quyết trạch phần; v� đời sống thứ ba l� sinh khởi th�nh đạo.

Theo truyền thuyết (Vibhāṣā, 7, 15) giải tho�t phần được th�nh tựu từ văn v� tư chứ kh�ng phải định (tu).

(Hỏi) C� bao nhi�u loại nghiệp c� thể l�m giải tho�t phần?

(Đ�p) C� ba loại. Ch�nh yếu (prādhānyena) l� � nghiệp. Nhưng th�n nghiệp v� ngữ nghiệp cũng l� giải tho�t phần khi ch�ng được bao h�m (parigrahaṇāt) bởi quyết t�m (praṇidhāna) được giải tho�t; quyết t�m n�y ch�nh l� một loại tư (cetanā): Khi c� nguyện lực giải tho�t hỗ trợ cho một th�n nghiệp như bố th�, cho một ngữ nghiệp như tr� giới, th� người ta đ� ph�t khởi (ākṣipati) được một giải tho�t phần.

Chỉ c� con người ở ba ch�u (dvīpas) mới c� thể ph�t khởi hoặc trồng được c�c giải tho�t phần. Thật vậy, tất cả c�c sự yểm ly (nirveda) hoặc tr� tuệ (praj�āna), hoặc cả yếm ly v� tr� tuệ đều xem như kh�ng c� ở chư thi�n, ở ch�ng sinh bị đọa v� con người ở Bắc ch�u.

Ch�ng ta đ� nh�n tiện b�n về c�c giải tho�t phần; nhưng chủ yếu l� ch�ng ta đ� giải th�ch thứ tự qu�n s�t c�c đế (satyābhisamaya) v� đ� theo s�t thứ tự n�y cho đến Thế đệ nhất ph�p. Đến đ�y cần phải tr�nh b�y c�c điểm c�n lại. �

世第一無間　���������������� 　即緣欲界苦
　���� 生無漏法忍　　��������������� 忍次生法智
　���� 次緣餘界苦　　��������������� 生類忍類智
　���� 緣集滅道諦　　��������������� 各生四亦然
　���� 如是十六心　　��������������� 名聖諦現觀
　���� 此總有三種　　��������������� 謂見緣事別.

[Thế đệ nhất ph�p trực tiếp�

Sinh khởi ph�p nhẫn v� lậu

Duy�n khổ đế Dục giới,

Sau đ� ph�p nhẫn sinh khởi ph�p tr�;

Kế tiếp sinh khởi loại nhẫn, loại tr�,

Duy�n khổ đế c�c giới kh�c;

Khi duy�n c�c đế tập, diệt, đạo,

Mỗi đế cũng c� bốn ph�p như vậy.

Mười s�u t�m như thế

Gọi l� th�nh đế hiện qu�n;

Hiện qu�n c� ba loại kh�c nhau

L� kiến, duy�n v� sự.] �

Luận: từ Thế đệ nhất ph�p xuất ph�t một loại nhẫn v� lậu l� ph�p nhẫn (dharmakṣānti). N�i thật ch�nh x�c th� đ� l� một ph�p tr� nhẫn (dharmaj�ānakṣānti) đi liền ngay sau Thế đệ nhất ph�p.�

(Hỏi) Cảnh sở duy�n của ph�p tr� nhẫn l� g�?

(Đ�p) L� khổ của Dục giới (kāmadhātvacacara duḥkha); v� thế c� t�n l� khổ ph�p tr� nhẫn (duḥkhe dharmaj�ānakṣānti).

Để chứng tỏ loại nhẫn n�y l� v� lậu (anāsrava) người ta đ� dựa v�o kết quả hay đẳng lưu (niṣyanda) của n� vốn l� một loại ph�p tr�. V� thế nh�m từ �ph�p tr� nhẫn� c� nghĩa l� một loại nhẫn (kṣānti) sinh ra một ph�p tr�, c� quả l� một ph�p tr� (dharmaj�ānārtham). Cũng giống như một c�y c� hoa, c� tr�i th� được gọi l� c�y hoa (puṣpavṛkṣa, hoa thọ), c�y tr�i (phalavṛkṣa, quả thọ).

Loại nhẫn n�y ch�nh l� sự nhập v�o �sự quyết định� (niyāma), bởi v� đ� l� sự bước v�o sự nhất định đắc được (niyama) c�i thiện tuyệt đối hay ch�nh t�nh (samyaktva). Vậy th� ch�nh t�nh l� g�? Kinh n�i rằng ch�nh t�nh ch�nh l� Niết-b�n. Sự quyết định tuyệt đối (niyama) đối với ch�nh t�nh l� c�i m� người ta gọi l� niyāma v� c�n gọi l� niyama.

Bước v�o (avakramana) sự quyết định đắc được ch�nh t�nh tối hậu n�y c� nghĩa l� đạt đến (abhigamana), l� hoạch đắc được quyết định n�y. Một khi sự hoạch đắc (prāpti) sinh khởi th� h�nh giả trở th�nh th�nh giả (āryapudgala).

Ở giai đoạn vị lai (anāgata), tức ở trạng th�i sẽ sinh, loại nhẫn n�y sẽ l�m ngưng lại (vyāvartana) t�nh chất dị sinh, bởi v� đ� thừa nhận rằng ở vị lai chỉ loại nhẫn n�y mới c� được t�c dụng n�y, một t�c dụng kh�ng thuộc về bất cứ một ph�p n�o kh�c; cũng giống như ngọn đ�n ở vị lai sẽ hủy diệt b�ng tối, cũng giống như sinh tướng sẽ l� một ph�p vị lai sinh khởi.

C�c luận sư kh�c (= chủ trương thứ nhất của Tỳ-b�-sa) cho rằng ch�nh Thế đệ nhất ph�p xả bỏ dị sinh t�nh. C� người sẽ n�i rằng chủ trương n�y kh�ng đ�ng bởi v� Thế đệ nhất ph�p l� ph�p của dị sinh (taddharmatvāt). Tuy nhi�n b�c bỏ n�y kh�ng c� gi� trị bởi v� Thế đệ nhất ph�p tương vi (virodhitva) với dị sinh t�nh: Trường hợp n�y cũng giống như một người leo l�n vai kẻ th� để giết chết kẻ th� n�y.

C� luận sư kh�c (Vibhāṣā) lại cho rằng dị sinh t�nh được xả bỏ l� do Thế đệ nhất ph�p thế chỗ cho V� gi�n đạo (ānantaryamārga) hoặc do nhẫn thế chỗ cho Giải tho�t đạo (vimuktimārga). Trong trường hợp đầu, dị sinh t�nh được đoạn trừ dần dần (prahīyate); trong trường hợp sau dị sinh t�nh được đoạn trừ ngay tức khắc (prahīna).

Ngay sau khổ ph�p tr� nhẫn sẽ sinh khởi một ph�p tr� c� sở duy�n l� khổ đế của Dục giới v� c� t�n l� khổ ph�p tr� (duḥkhe dharmaj�āna).�

T�nh chất �v� lậu� của loại nhẫn thứ nhất cũng l� t�nh chất của tất cả c�c loại theo sau; v� thế loại tr� đang được b�n đến cũng c� t�nh v� lậu.

Giống như một ph�p tr� nhẫn v� một ph�p tr� khi sinh khởi đều duy�n khổ đế của Dục giới, v� một nhẫn v� một tr� tiếp theo đ� cũng sẽ duy�n phần c�n lại của khổ đế.

Ngay sau khổ ph�p tr� sẽ sinh khởi một loại tr� nhẫn (), c� sở duy�n chung (samastālambanā, tổng duy�n) l� khổ đế của Sắc giới v� V� sắc giới. Loại nhẫn n�y c� t�n l� Khổ loại tr� nhẫn (duḥkhe �nvayaj�ānakṣānti). Từ loại nhẫn n�y lại sinh ra một loại tr� c� t�n l� Khổ loại tr� (duḥkhe �nvayaj�āna).

Ph�p tr� l� sự chứng tri c�c ph�p v� sở dĩ c� t�n như vậy l� v� ph�p tr� l� sự chứng tri đầu ti�n về thể t�nh của c�c ph�p như khổ, v.v., m� h�nh giả đắc được kể từ v� thỉ. Sở dĩ loại tr�, tức sự chứng tri kế tiếp, c� t�n như vậy l� v� n� c� một ph�p tr� l�m nh�n (tadanvaya = taddhetuka), v� n� cũng chứng tri th�nh đế theo c�ch giống như ph�p tr� (tathaivānugamāt).

Giống như trường hợp bốn ph�p (tức hai nhẫn v� hai tr�) khi được sinh khởi đều duy�n Khổ đế, th� một Ph�p tr� nhẫn khi được sinh khởi ngay sau Khổ loại tr� n�i tr�n sẽ duy�n Tập đế của Dục giới (tập ph�p tr� nhẫn); v� từ loại nhẫn n�y lại sinh khởi Tập ph�p tr�; v� trong chuỗi li�n tục sinh khởi nối tiếp nhau như vậy sẽ sinh khởi một loại tr� nhẫn c� sở duy�n l� phần c�n lại của tập đế (tập loại tr� nhẫn); v� tiếp theo l� tập loại tr�.

Kế tiếp sẽ sinh khởi một ph�p tr� nhẫn c� sở duy�n l� diệt đế của Dục giới (nirodhedharmaj�ānakṣānti, diệt ph�p tr� nhẫn) v� tiếp theo l� diệt ph�p tr�. Kế tiếp sẽ sinh khởi một loại tr� nhẫn c� sở duy�n l� phần c�n lại của diệt đế (diệt loại tr� nhẫn); v� tiếp theo l� diệt loại tr�.

Kế tiếp sẽ sinh khởi một ph�p tr� nhẫn c� sở duy�n l� loại đạo đế (mārga) tương vi với khổ đế của Dục giới (dục đạo); v� tiếp theo l� đạo ph�p tr� (Mārge dharmaj�āna). Kế tiếp sẽ sinh khởi một loại tr� nhẫn duy�n phần c�n lại của đạo đế; v� tiếp theo l� đạo loại tr�.

Như vậy, theo thứ tự tiệm tiến tr�n đ�y, sự qu�n s�t c�c th�nh đế (satyābhisamaya, th�nh đế hiện qu�n) c� tất cả mười s�u t�m.

C� bộ ph�i cho rằng sự qu�n s�t th�nh đế chỉ xảy ra trong c�ng một l�c (duy đốn hiện qu�n); tuy nhi�n cần phải nghi�n cứu th�m chủ trương n�y. Ở tr�n khi n�i �hiện qu�n� [c� mười s�u t�m] l� v� kh�ng n�u ra c�c điểm sai biệt (abhedena). Nếu ph�n t�ch chi tiết th� hiện qu�n c� đến ba loại l� kiến hiện qu�n, duy�n hiện qu�n v� sự hiện qu�n.

Kiến hiện qu�n (darśanābhisamaya) l� sự qu�n s�t c�c đế nhờ v�o tuệ v� lậu.

Duy�n hiện qu�n (ālambanābhisamaya) l� sự qu�n s�t c�c đế nhờ v�o tuệ v� lậu n�i tr�n v� c�c ph�p tương ưng (saṃprayukta) với tuệ n�y.

Sự hiện qu�n (kāryābhisamaya) l� qu�n s�t c�c đế nhờ v�o tuệ v� lậu n�i tr�n, nhờ c�c ph�p tương ưng với tuệ n�y, v� cũng nhờ c�c ph�p kh�ng tương ưng (viprayukta) c�ng hiện hữu như giới luật, sinh tướng, v.v..

Khi h�nh giả thấy được khổ đế th� điều c� đủ ba loại qu�n n�y đối với khổ đế; nhưng đối với c�c đế c�n lại th� chỉ c� loại hiện qu�n thứ ba (sự hiện qu�n) bởi v� tập đ� đoạn, diệt đ� hiện tiền (sākṣātkṛta) v� đạo đ� được tu tập (đoạn chứng tu).

Nếu đối với c�c đế m� dựa v�o loại kiến hiện qu�n để cho rằng chỉ c� một loại �đốn hiện qu�n� th� kh�ng đ�ng; bởi v� h�nh tướng của c�c đế rất kh�c nhau: Người ta kh�ng thể nh�n thấy tập đế, v.v., dưới c�c h�nh tướng của khổ đế. Nếu cho rằng c� thể nh�n thấy tất cả c�c đế dưới một h�nh tướng chung l� v� ng� (anātmākāreṇa) th� sẽ kh�ng thể thấy được c� đế dưới c�c h�nh tướng khổ, v.v.; v� như vậy sẽ tr�i với khế kinh. Kinh (Saṃyukta, 15, 18) n�i: �Chư th�nh đệ tử khi qu�n x�t (manasikaroti, t�c �) khổ đế l� khổ, tập đế l� tập, diệt đế l� diệt, đạo đế l� đạo th� l�c đ� đối với họ sẽ c� được sự ph�n biệt c�c ph�p (trạch ph�p) tương ưng với những sự qu�n s�t v� lậu n�y��. [Nếu cho rằng đoạn kinh tr�n chỉ nhằm chỉ cho giai đoạn chuẩn bị (prayogāvasthā) c� trước giai đoạn hiện qu�n th� cũng kh�ng đ�ng bởi v� ở giai đoạn n�y chưa c� sự qu�n x�t v� lậu]. Nếu cho rằng đoạn kinh tr�n chỉ nhằm chỉ cho giai đoạn Tu đạo (bhāvanāmārga), tức l� giai đoạn tu tập c�c đế đ� được nh�n thấy, th� cũng kh�ng đ�ng bởi v� c�c đế đều được tu tập theo c�ch giống như đ� được nh�n thấy (như kiến tu).�

Nếu cho rằng chỉ c� �đốn hiện qu�n� bởi v� h�nh giả khi nh�n thấy được một đế tức c� được sự th�nh thục (vaśitvalābhāt, đắc tự tại) đối với c�c đế kh�c - c� nghĩa l� nhờ thấy được khổ đế n�n h�nh giả đắc được khả năng l�m hiện khởi sự nh�n thấy c�c đế kh�c m� kh�ng cần phải c� sự chuẩn bị lần nữa (antareṇa prayogam) - th� ch�ng t�i cũng đồng �. Tuy nhi�n cần phải x�t xem ở trung gian c� khởi hay kh�ng khởi sự xuất qu�n.

Nếu cho rằng vẫn c� sự thuần nhất của hiện qu�n bởi v� một khi khổ đế đ� được tri nhận (parij�āte) tức tập đế sẽ được đoạn trừ, diệt đế sẽ được chứng hiện v� đạo đế được tu tập th� ch�ng t�i cũng đồng �; bởi v� ch�ng t�i đ� n�i rằng khi một đế được �nh�n thấy� tức sẽ c� loại Sự hiện qu�n (kāryābhisamaya) - hay sự qu�n s�t được xem như l� quả đối với ba đế c�n lại.

(Vấn nạn) Nếu đồng � với chủ trương tr�n tức tr�i với khế kinh đ� dạy rằng chỉ c� �tiệm hiện qu�n�. Ch�nh v� để chỉ cho kiến hiện qu�n m� kinh dạy rằng chỉ c� tiệm hiện qu�n đối với c�c đế: �N�y người chủ của gia đ�nh (trưởng giả), hiện qu�n kh�ng phải l� đốn m� l� tiệm (anupūrva)�. V.v..� Cả ba kinh đều c� c�c tỷ dụ k�m theo.

(Trả lời) Kinh cũng c� n�i rằng �người n�o kh�ng c� sự m� mờ hoặc sự nghi ngờ đối với khổ đế th� cũng sẽ kh�ng c� sự m� mờ hoặc sự nghi ngờ đối với Phật�. V� thế hiện qu�n kh�ng phải l� tiệm m� ch�nh l� đốn.

(Giải th�ch) N�i như vậy cũng kh�ng đ�ng bởi v� kinh chỉ muốn n�i rằng (mật � thuyết) khi đ� hiểu được khổ đế th� sự m� mờ hoặc sự nghi ngờ đối với Phật sẽ kh�ng c�n hiện h�nh (asamudācāra) v� nhất định sẽ được đoạn trừ (avaśyaṃprahāṇa).

(Hỏi) Tr�n đ�y c� n�i đến mười s�u t�m; vậy mười s�u t�m n�y nương v�o c�c địa n�o?

Tụng đ�p:

皆與世第一　　��������������� 同依於一地.

[Điều c�ng Thế đệ nhất ph�p

Nương v�o một địa.] �

Luận: Mười s�u t�m n�y c� c�ng địa với Thế đệ nhất ph�p. Ở tr�n đ� n�i c� tất cả s�u địa.

(Hỏi) Tại sao nhất định phải c� c�c nhẫn v� tr�?

Tụng đ�p: �

忍智如次第　　��������������� 無間解脫道.

[Nhẫn v� tr�, theo thứ tự n�y,

L� V� gi�n đạo v� Giải tho�t đạo.]

Luận: Kh�ng thể ngăn cản (antarayitum aśkyatvāt) nhẫn trong việc đoạn trừ (viccheda) sự hoạch đắc (prāpti) c�c phiền n�o; v� thế nhẫn ch�nh l� con đường kh�ng thể ngăn cản được (ānantaryamārga, V� gi�n đạo).

Ở những người đ� tho�t khỏi sự hoạch đắc n�i tr�n đối với phiền n�o (giải tho�t hoặc đắc) th� tr� sinh khởi c�ng thời với sự đắc được việc xa l�a c�c phiền n�o (visaṃyoga); v� thế tr� ch�nh l� con đường giải tho�t (vimuktimārga, Giải tho�t đạo).

Như vậy, nhẫn v� tr� cũng giống như hai h�nh động: Đuổi ăn trộm đi v� đ�ng cửa lại.

Nếu sự đắc được việc xa l�a phiền n�o chỉ xảy ra c�ng với loại nhẫn hoặc V� gi�n đạo thứ hai (duḥkhe �nvayaj�ānakṣānti, khổ loại tr� nhẫn), th� tr� vốn đ� đoạn nghi (vicikitsā) sẽ kh�ng thể sinh khởi để duy�n c�c cảnh của V� gi�n đạo thứ nhất, tức khổ đế của Dục giới.

(Hỏi) Nếu phiền n�o được đoạn trừ l� nhờ c� nhẫn th� điều n�y c� tr�i với Bổn luận khi Bổn luận n�i rằng �c� ch�n nh�m kết sử� (saṃyojananikāya) kh�ng?

(Đ�p) Kh�ng tr�i với Bổn luận, v� nhẫn l� c�c ph�p hỗ trợ (parivāra, quyến thuộc) cho tr�; Bổn luận đ� th�m v�o cho tr� c�c t�c dụng của nhẫn cũng giống như trường hợp c� những việc do ch�nh tay c�c cận thần của nh� vua l�m ra nhưng lại n�i l� nh� vua l�m.

(Hỏi) Mười s�u t�m tr�n đều thấy được th�nh đế; như vậy c� phải tất cả c�c t�m n�y đều l� Kiến đạo (darśanamārga)?

Tụng đ�p: �

前十五見道　　��������������� 見未曾見故.

[Mười lăm t�m trước l� Kiến đạo

V� thấy được điều chưa từng thấy.] �

Luận: Mười lăm s�t-na, từ khổ ph�p tr� nhẫn cho đến đạo loại tr� nhẫn, tạo th�nh Kiến đạo; bởi v� sự nh�n thấy những g� chưa từng được nh�n thấy đ� xảy ra li�n tục.

V�o s�t-na thứ mười s�u th� kh�ng c�n g� để nh�n thấy đối với những điều trước đ�y chưa nh�n thấy. S�t-na n�y tu tập th�nh đế giống như đ� được nh�n thấy v� thế đ� trở th�nh một phần của Tu đạo (bhāvanāmārga).

(Hỏi) Chẳng phải ch�nh s�t-na thứ mười s�u nh�n thấy s�t-na thứ mười lăm, tức Đạo loại tr� nhẫn, vốn chưa được nh�n thấy trước đ� sao?

(Đ�p) Đ�ng như vậy. Tuy nhi�n điều muốn n�i ở đ�y ch�nh l� c� biết được đạo đế đ� được nh�n thấy hay chưa, chứ kh�ng phải l� s�t-na (của th�nh đế n�y) đ� được nh�n thấy hay chưa. Sự kiện một s�t-na chưa được nh�n thấy kh�ng c� nghĩa l� th�nh đế n�y chưa được nh�n thấy, cũng giống như trường hợp kh�ng thể v� c�n một b�ng l�a chưa được cắt m� n�i rằng c�nh đồng kh�ng được thu hoạch.

Hơn nữa, s�t-na thứ mười s�u (đạo loại tr�) l� một phần của Tu đạo bởi v� (a) n� tạo th�nh một quả (śrāmaṇyaphala); (b) n� c� sự tu tập (bhāvanā), tức sự hoạch đắc t�m tr� v� mười s�u h�nh tướng (bhāvitāṣṭaj�ānaṣoḍaśākāratvāt), [tr�i ngược với Kiến đạo]; (c) n� xả bỏ (vihāni) một loại th�nh đạo (pratipannaka); (Đ�p) v� n� thuộc về một chuỗi tương tục (prābandhika).

(Vấn nạn) S�t-na thứ mười s�u phải được xem như một phần của Kiến đạo bởi v� chắc chắn n� kh�ng c� sự thối đọa (āvaśyakāparihāṇitva). V� sự kh�ng thối đọa của n� (aparihāṇis, tu) l� do khả năng gi�p g�n giữ (saṃdhāraṇa, nhậm tr�) sự đoạn trừ c�c phiền n�o được đoạn trừ bởi Kiến đạo.

(Giải th�ch) Nếu v� l� do tr�n m� cho rằng s�t-na thứ mười s�u thuộc về Kiến đạo th� điều n�y sẽ dẫn kết quả phi l� như sau: S�t-na thứ mười bảy v� c�c s�t-na kế tiếp, v� c�n cả sự nh�n thấy c�c th�nh đế ở ng�y thứ hai v� c�c ng�y kế tiếp, cũng sẽ l� Kiến đạo bởi v� ch�ng cũng gi�p g�n giữ sự đoạn trừ c�c phiền n�o được đoạn trừ bởi Kiến đạo.

(Hỏi) Cả t�m tr� đều nh�n thấy những g� nhẫn đ� nh�n thấy trước đ�, nhưng tại sao chỉ bảy tr� đầu ti�n l� thuộc về Kiến đạo?

(Đ�p) Bởi v� sự nh�n thấy c�c đế chưa ho�n m�n (samāpta, chu biến); phải đến s�t-na thứ mười lăm th� sự nh�n thấy n�y mới ho�n m�n. Bảy tr� đầu ti�n thuộc về Kiến đạo bởi v� khi sự nh�n thấy c�c đế chưa được ho�n m�n th� ch�ng chỉ khởi ở trung gian (tadantarāla), c� nghĩa l� ở trong tiến tr�nh của Kiến đạo hoặc ở giữa hai nhẫn.

Tr�n đ�y đ� n�i về sự sinh khởi của Kiến đạo v� Tu đạo. Tiếp theo sẽ n�i về những người (pudgala, bổ-đặc-gi�-la) c� c�c th�nh đạo sinh khởi.

Trong tiến tr�nh của mười lăm s�t-na vốn c� thể t�nh l� Kiến đạo, c� c�c h�ng th�nh giả kh�c nhau:�

名隨信法行　　��������������� 由根鈍利別
　���� 具修惑斷一　　��������������� 至五向初果
　���� 斷次三向二　　��������������� 離八地向三.

[Gọi l� t�y t�n h�nh v� t�y ph�p h�nh

V� c� căn độn v� lợi kh�c nhau

Vẫn c�n phiền n�o thuộc tu đoạn, đoạn một phẩm

Đến năm phẩm th� gọi l� hướng sơ quả;

Kế đến đoạn ba phẩm gọi l� hướng đệ nhị quả;

Xả ly t�m địa gọi l� hướng đệ tam quả.]

Luận: Khi đang ở v�o c�c s�t-na n�y, h�nh giả c� c�c căn chậm chạp (mṛdu, độn) được gọi l� t�y t�n h�nh (śraddhānusārin); h�nh giả c� c�c căn lanh lợi (tīkṣṇa) được gọi l� t�y ph�p h�nh (dharmānusārin). Ở đ�y khi n�i �căn� l� để chỉ cho c�c căn t�n, định, v.v..

T�y t�n h�nh c� nghĩa l� sự đi theo nhờ c� t�n (śraddhāya anusāraḥ = śraddhānusāraḥ); người c� sự theo đuổi n�y, hoặc người c� th�i quen l�m điều n�y nhờ c� t�n được gọi l� t�y t�n h�nh giả (śraddhānusārin), bởi v� trước đ� (pūrvam) người n�y đ� theo đuổi th�nh đế (arthānusevana) [c� nghĩa l� đ� c� sự hiểu biết c�c đế] nhờ v�o sự th�c dục của người kh�c, nhờ sự tin tưởng v�o người kh�c (parapratyayena).

T�y ph�p h�nh cũng c� � nghĩa tương tợ như vậy, tức l� sự theo đuổi nhờ c� c�c ph�p (dharmair anusāraḥ = dharmānusāraḥ). Ch�nh nhờ dựa v�o c�c ph�p, tức nhờ v�o khế kinh n�i về mười hay chi, m� bản th�n h�nh giả đ� theo đuổi được th�nh đế trước đ�.

Hai h�ng th�nh giả n�y nếu chưa đoạn được c�c phiền n�o thuộc về tu đoạn th� sẽ l� người đang hướng đến quả đầu ti�n. Quả đầu ti�n tức l� quả của th�nh giả Dự lưu (Srotaāpanna) bởi v� Dự lưu ch�nh l� quả thứ nhất trong thứ tự đắc quả.

Những người thuộc hạng t�y t�n h�nh v� t�y ph�p h�nh nếu trước đ� chưa đoạn được một nh�m c�c phiền n�o (nhất phẩm) thuộc tu đoạn nhờ v�o thế đạo m� vẫn c�n bị tr�i buộc bởi tất cả c�c loại hệ phược (sakalabandhana) th� họ được gọi l� �người hướng đến quả Dự lưu� (sơ quả hướng) kể từ khi bước v�o kiến đạo.

Nếu nương v�o thế đạo m� họ vẫn chưa đoạn được nh�m phiền n�o thứ nhất, thứ hai, thứ ba, thứ tư hoặc thứ năm thuộc tu đoạn của Dục giới th� họ cũng được gọi l� �người hướng đến sơ quả� một khi đ� bước v�o kiến đạo.

Nếu trước đ� họ đ� đoạn nh�m phiền n�o thứ s�u, thứ bảy hoặc thứ t�m (bhūyovītarāga) th� gọi l� �người hướng đến quả thứ hai� (đệ nhị quả hướng), tức l� quả của th�nh giả Nhất lai (Sakṛdāgāmin).�

Trong trường hợp (1) họ đ� t�ch rời Dục giới nhờ đoạn được nh�m phiền n�o thứ ch�n thuộc tu đoạn của Dục giới (kāmavītarāga), (2) hoặc đ� t�ch rời c�c giới cao hơn cho tới V� sở hữu xứ (āki�canyāyatana) th� gọi l� �người hướng đến quả thứ ba� (đệ tam quả hướng), tức l� quả của th�nh giả Bất ho�n (Anāgāmin).

至第十六心　　��������������� 隨三向住果
　���� 名信解見至　　��������������� 亦由鈍利別.

[Đến t�m thứ mười s�u,

Trong ba quả, hướng đến quả n�o th� trụ ở quả đ�;

Được gọi l� t�n giải, kiến ch�

Cũng do căn độn lợi kh�c nhau.]

Luận: V�o s�t-na thứ mười s�u, hai h�ng th�nh giả n�y kh�ng c�n mang t�n t�y t�n h�nh v� t�y ph�p h�nh nữa; họ kh�ng c�n được gọi l� �hướng đến� m� đ� l� �người ở trong một quả� (phalastha, trụ quả), tức những người hướng đến quả Dự lưu, Nhất lai, bất ho�n trước đ� nay đ� trở th�nh những người cư tr� trong quả Dự lưu, Nhất lai, bất lai, bất ho�n.

Đối với phẩm t�nh của A-la-h�n (arhattva) th� kh�ng thể đắc được một c�ch trực tiếp (āditas) - c� nghĩa l� kh�ng thể đắc quả A-la-h�n nếu trước đ� chưa đắc quả bất ho�n - bởi v� c�c phiền n�o nếu đ� thuộc về loại được đoạn trừ bởi Tu đạo th� kh�ng thể được đoạn trừ bởi kiến đạo (Vibhāṣā, 51, 10) v� v� kh�ng thể xả ly Hữu đảnh () nhờ v�o thế đạo.

V�o s�t-na n�y h�ng th�nh giả độn căn vốn c� t�n l� t�y t�n h�nh nay được gọi l� T�n giải (Śraddhāchimukta), v� h�ng th�nh giả lợi căn vốn c� t�n l� t�y ph�p h�nh nay được gọi l� Kiến ch� (Dṛṣṭiprāpta). Khi t�n (śraddhā) thống ngự (h�nh giả độn căn) th� h�nh giả được �th�ng tri� (prabhāvita) nhờ v�o sự hy vọng n�y (adhimokṣa, thắng giải) n�n c� t�n l� t�n giải. Khi tuệ (praj�ā) thống ngự (h�nh giả lợi căn) th� h�nh giả được �th�ng tri� nhờ v�o sự nh�n thấy n�y (dṛṣṭi, kiến) n�n c� t�n l� Kiến ch�.

(Hỏi) V�o s�t-na thứ mười s�u, tại sao h�nh giả đ� đoạn c�c nh�m phiền n�o đầu ti�n (từ một cho đến năm nh�m) thuộc tu đoạn của Dục giới chỉ trở th�nh �người trụ quả Dự lưu� m� kh�ng phải l� �người hướng đến quả Nhất lai�? Vấn đề tr�n đ�y cũng được đặt ra đối với c�c th�nh giả đ� đoạn c�c nh�m thứ s�u, thứ bảy v� thứ t�m nhưng v�o s�t-na thứ mười s�u th� chỉ trở th�nh những người trụ ở quả Nhất lai chứ kh�ng phải l� người hướng đến quả bất ho�n; v� cũng được đặt ra đối với c�c th�nh giả đ� đoạn trừ c�c nh�m phiền n�o cao hơn nhưng v�o s�t-na thứ mười s�u cũng chỉ trở th�nh người trụ ở quả bất ho�n chứ kh�ng phải l� người hướng đến quả A-la-h�n.

Tụng đ�p: �

諸得果位中　　��������������� 未得勝果道
　���� 故未起勝道　　��������������� 名住果非向.

[Ở c�c giai đoạn đắc quả

Đều kh�ng đắc được đạo cao hơn quả n�y;

V� chưa khởi đạo cao hơn

N�n gọi l� �trụ quả� chứ kh�ng phải �hướng (hậu)�.] �

Luận: L�c đắc được một quả th� kh�ng thể đắc được một th�nh đạo cao hơn quả n�y (phalaviśiṣto mārgaḥ = phalād viśiṭo mārgaḥ, thắng quả đạo): Như khi đắc quả Dự lưu th� th�nh giả chưa đắc được th�nh đạo của Nhất lai. V� thế đối với người đang trụ ở một quả th� chừng n�o người n�y c�n chưa gắng sức (prayujyate) tiến bộ cao hơn (viśeṣāya) đễ đắc được một quả mới - c� nghĩa l� chừng n�o người n�y chưa tu tập loại gia h�nh (prayuga) dẫn đến sự đoạn trừ c�c phiền n�o chưa được đoạn trừ đồng thời cũng l� nh�n cho việc đắc được một quả mới - th� người n�y vẫn chưa phải l� �người hướng đến� một quả mới.

Tuy nhi�n nếu h�nh giả đ� xả tầng thiền thứ ba [nhờ v�o thế đạo] để nhập v�o ch�nh t�nh quyết định (niyāma) hoặc kiến đạo bằng c�ch nương v�o một địa thấp hơn tầng thiền n�y [c� nghĩa l� nương v�o vị ch� tĩnh lự (anāgamya), tầng thiền thứ nhất v� thứ hai, trung gian tĩnh lự] th� chắc chắn người n�y sẽ chứng được một th�nh đạo cao hơn quả (phalaviśiṣṭaṃ mārgam). Nếu kh�ng phải như vậy th� trong trường hợp t�i sinh ở một địa cao hơn (tầng thiền thứ tư hoặc v� sắc) th�nh giả sẽ kh�ng thể đắc được lạc căn (sukhendriya). (Vibhāṣā, 90. 6; J�ānaprasthāna, 6, 5)

Tr�n đ�y đ� giải th�ch c�c trường hợp nhập v�o kiến đạo, c� khi đ� l� trường hợp bội ly dục - tức xả ly nh�m phiền n�o thứ s�u, thứ bảy v� thứ t�m của Dục giới -, c� khi đ� l� trường hợp to�n ly dục (kāmavītarāga) - tức xả ly nh�m phiền n�o thứ ch�n; tiếp theo sẽ n�i về sự tu tập dần dần của h�nh giả. Đối với vấn đề n�y, cần phải th�nh lập c�c điểm sau đ�y: �

地地失德九　　��������������� 下中上各三

[Mỗi địa đều c� ch�n khuyết điểm v� c�ng đức;

Ba nh�m hạ, trung, thượng đều c� ba loại.]

Luận: Mỗi địa, từ địa thấp nhất cho đến Hữu đảnh, đều c� ch�n nh�m khuyết điểm v� ch�n nh�m c�ng đức. Ch�n nh�m c�ng đức (guṇa) l� ch�n loại th�nh đạo c� khả năng đối trị c�c khuyết điểm tr�n; đ� l� c�c V� gi�n đạo v� Giải tho�t đạo.

C� ba nh�m căn bổn l� yếu (hạ), trung b�nh (trung) v� mạnh (thượng). Mỗi nh�m căn bổn lại chia th�nh yếu, trung b�nh v� mạnh. Như vậy c� tất cả ch�n nh�m: Hạ hạ, hạ trung, hạ thượng, trung hạ, trung trung, trung thượng, thượng hạ, thượng trung, thượng thượng.

Loại th�nh đạo hạ hạ c� khả năng đoạn trừ loại phiền n�o thượng thượng; v� cứ như thế cho đến: Loại th�nh đạo thượng thượng lại c� khả năng đoạn trừ loại phiền n�o hạ hạ. Bởi v� loại th�nh đạo thượng thượng kh�ng thể sinh khởi ngay từ đầu; v� v� kh�ng thể c� loại phiền n�o thượng thượng v�o l�c đang c� loại th�nh đạo thượng thượng. Cũng giống như khi giặt một tấm vải: C�c vết bẩn dễ thấy được giặt trước v� sau đ� mới đến c�c vết li ti; cũng giống như những chỗ tối tăm rộng r�i th� chỉ cần một �nh s�ng nhỏ cũng đủ thấy, nhưng những chỗ ng� ng�ch tối tăm th� phải cần đến nhiều �nh s�ng hơn. Đ� l� c�c tỷ dụ c� thể dẫn trưng.

Một th�nh đạo yếu liệt trong một s�t-na vẫn c� khả năng tận trừ c�c phiền n�o đ� tăng trưởng do c� sự tiếp nối giữa c�c nh�n của ch�ng trong sự triển chuyển từ v� thủy - th�nh đạo n�y chặt đứt sự đắc được (prāptis) c�c phiền n�o vốn tương tợ với c�c căn n�y - bởi v� c�c ph�p �trắng� c� lực mạnh nhưng c�c ph�p �đen� th� yếu ớt. Cũng giống như c�c tỳ vết của gi�, của đảm trấp, v.v., t�ch tụ l�u ng�y được tẩy trừ bởi một hạt thuốc bột của rễ c�y trivṛt (trivṛtkardṣa); cũng giống như một v�ng rộng lớn tối tăm bị l�m tan vỡ () chỉ trong tho�ng chốc bởi một luồng �nh s�ng nhỏ b�. �

未斷修斷失　　��������������� 住果極七返.

[Chưa đoạn c�c khuyết điểm thuộc tu đoạn

Th� h�nh giả trụ quả t�i sinh tối đa bảy lần.]

Luận: Th�nh giả trụ quả nhưng chưa đoạn được một nh�m c�c phiền n�o thuộc tu đoạn (bhāvanāheya) th� đ� l� h�ng Dự lưu (Srotaāpanna). Th�nh giả n�y v� c� thể t�i sinh đến bảy lần nhưng kh�ng thể nhiều hơn n�n n�i l� �tối đa bảy lần� (cực thất phản). V� kh�ng nhất thiết phải t�i sinh đến bảy lần n�n mới n�i l� �tối đa�. Kinh n�i �sinh bảy lần l� tối đa� (saptakṛtvaḥ paramaḥ, cực thất phản sinh). Ở đ�y chữ �cực� (paramaḥ) c� nghĩa l� �tối đa� (prakarṣeṇa).

Trong từ Dự lưu th� lưu c� nghĩa l� d�ng s�ng (srotas), l� d�ng s�ng Niết-b�n, l� đạo, bởi v� người ta đi được (gamyate) l� nhờ c� d�ng s�ng. H�nh giả khi đ� bước v�o đ�, khi đ� đến được đ�, th� gọi l� �nhập v�o d�ng s�ng� (srota-āpanna, dự lưu).

(Vấn nạn) L�m thế n�o để nhập v�o đ�? C� phải l� nhờ đắc được th�nh đạo đầu ti�n (sơ đắc đạo)? Nếu như vậy th� trong hai trường hợp Bội ly dục v� To�n ly dục khi đắc được quả đầu ti�n m� họ đ� đắc được th� họ cũng phải l� Dự lưu; tuy nhi�n c�c �ng đ� n�i r� r�ng họ ch�nh l� Nhất lai v� bất ho�n.

(Giải th�ch) H�nh giả nhập v�o d�ng s�ng nhờ đắc được quả thứ nhất; nhưng đ� kh�ng phải l� loại quả m� một th�nh giả n�o đ� lần đầu ti�n c� thể đắc được; m� l� loại quả người ta đắc được trước ti�n trong tiến tr�nh chứng đắc cả bốn th�nh quả.

(Vấn nạn) Tại sao th�nh giả thứ t�m đ� nhập v�o d�ng s�ng của th�nh đạo nhưng lại kh�ng phải l� Dự lưu?

(Giải th�ch) bởi v� chỉ ở s�t-na thứ mười s�u (mārge �nvayaj�āna, đạo loại tr�) th� mới đắc được (1) th�nh đạo hướng đến quả gồm mười lăm s�t-na (hướng đạo) v� quả đạo, (2) đắc được kiến đạo v� Tu đạo; bởi v� v�o l�c đ� h�nh giả mới qu�n s�t (abhisamaya, hiện qu�n) được �d�ng s�ng�, tức to�n bộ th�nh đạo, trong đ� bao h�m cả s�t-na thứ mười s�u.

Tỳ-b�-sa n�i rằng khi rời khỏi đời sống hiện tại th� th�nh giả Dự lưu sinh trở lại giữa lo�i người, gồm bảy lần sinh hữu (upapattibhava), bảy lần trung hữu (antarābhava); th�nh giả n�y khi t�i sinh v�o c�i thi�n cũng với số lần như thế. Như vậy sẽ t�i sinh cho đến hai mươi t�m lần. Tuy nhi�n ch�ng ta đ� biết rằng mỗi chuỗi t�i sinh chỉ c� bảy lần n�n h�nh giả được gọi l� �t�i sinh tối đa bảy lần�; cũng giống như một B�-s� được gọi l� �thất xứ thiện� (saptasthānakuśala) th� th�ng thạo được bảy việc; cũng giống như một c�y được gọi l� �c� bảy l� (saptaparṇa) bởi v� mỗi c�nh đều mọc bảy l�.

(Vấn nạn) Kinh n�i: �Tuyệt đối kh�ng c� trường hợp một vị th�nh (pudgala) đ� th�nh tựu được sự nh�n thấy (dṛṣṭisaṃpanna, kiến vi�n m�n) m� lại c� lần sinh thứ t�m�. Như vậy đoạn kinh n�y đ� tr�i ngược với chủ trương của Tỳ-b�-sa?

(Giải th�ch) Kh�ng phải như vậy, bởi v� đoạn kinh tr�n phải được hiểu như thế n�y: �Th�nh giả kh�ng c� lần sinh thứ t�m trong c�ng một th� (ekasyaṃgatau)�. Hoặc nếu muốn hiểu theo nghĩa đen (yathārutaṃ vā kalpyamāne) của kinh l� �sau khi chuyển tiếp, sau khi đ� trải qua bảy lần ở c�i trời cũng như c�i người, th�nh giả sẽ chứng được sự chấm dứt của khổ�, th� lẽ ra phải kết luận rằng những lần t�i sinh của chư thi�n v� của con người sẽ kh�ng c� trung hữu (antarābhava) trước đ� bởi v� kinh chỉ n�i đến trời v� người.

(Vấn nạn) Nếu c� nghĩa l� �th�nh giả kh�ng c� lần sinh thứ t�m trong c�ng một th�� th� l�m sao c� thể n�i rằng th�nh giả Thượng lưu (Ūrdhvasrotas) thuộc loại Cực Hữu đảnh (bhavāgraparama) t�i sinh t�m lần trong c�ng một th�?

(Giải th�ch) Tỳ-b�-sa trả lời rằng bản kinh kh�ng thừa nhận lần sinh thứ t�m l� chỉ nhằm để chỉ cho lần sinh thứ t�m ở Dục giới.

Tuy nhi�n bản kinh n�o v� lập luận n�o c� thể chứng minh rằng bản kinh tr�n chỉ nhằm chỉ cho Dục giới? V� điều g� chứng minh rằng th�nh giả t�i sinh bảy lần ở c�i trời, bảy lần ở c�i người m� kh�ng phải l� chỉ c� bảy lần được t�nh chung cho cả hai c�i? Bởi v� kinh chỉ n�i: �Sau khi t�i sinh bảy lần ở c�i trời v� c�i người�.

Ẩm quang bộ kinh (Kāśyapiyas) n�i: Sau khi t�i sinh bảy lần ở c�i trời, bảy lần ở c�i người (saptakṛtvo devān saptakṛtvo manuṣyān)�. V� thế kh�ng c� l� do g� để cố chấp vấn đề tr�n (nātrābhiniveṣṭvyam).

Th�nh giả n�o đắc quả Dự lưu ở c�i người sẽ trở lại c�i n�y để đắc Niết-b�n; th�nh giả đắc quả Dự lưu ở c�i trời sẽ trở lại c�i trời để đắc Niết-b�n.

(Hỏi) Tại sao h�ng Dự lưu kh�ng t�i sinh lần thứ t�m?

(Đ�p) Bởi v� trong khoảng thời gian n�y với bảy lần sinh th� chuỗi tương tục nhất định sẽ th�nh thục (saṃtatiparipāka). Thể t�nh của th�nh đạo l� như thế; cũng giống như t�nh chất của nọc độc của lo�i �rắn bảy bước� (saptapadāśīrviṣa) l� người bị cắn sẽ phải chết sau khi bước đi được bảy bước; cũng giống như t�nh chất của bệnh �sốt bốn ng�y� (caturthakajvara) l� bệnh sẽ trở lại trong suốt bốn ng�y.

Th�nh giả kh�ng đắc Niết-b�n trong khoảng thời gian �t hơn thời gian n�y bởi v� vẫn c�n bảy kết (saṃyojanas): Hai kết thuộc loại hạ phần (avarabhāgīya) l� dục tham (kāmacchanda) v� dục s�n khuể (vyāpāda); v� năm kết thuộc loại thượng phần (ūrdhvabhāgīya) l� hai �i (rāgas) của Sắc giới v� V� sắc giới, trạo (auddhatya), mạn (māna), v� v� minh (moha). Bởi v� th�nh giả, mặc d� chứng được th�nh đạo (của Nhất lai v� Bất ho�n), vẫn kh�ng thể đắc Niết-b�n ở khoảng thời gian n�y (trung gian) v� cần phải trả xong lực của c�c nghiệp trong bảy kiếp n�y. Nếu kh�ng c� Phật v�o thời điểm th�nh giả đắc Niết-b�n (buddhānutpāda) th� th�nh giả sẽ đắc quả A-la-h�n ở nh�; nhưng sau khi đắc được th� kh�ng ở lại nh� nữa: Nhờ lực của ph�p t�nh (dharmatā), tức l� nhờ lực của th�nh đạo A-la-h�n v� th�nh đạo v� học, m� th�nh giả c� đủ h�nh tướng của một B�-s� (bhikṣulinga); c� luận sư cho rằng đ� l� h�nh tướng của B�-s� ngoại đạo.

(Hỏi) Tại sao th�nh giả Dự lưu được gọi l� �kh�ng thể rơi v�o một �c th�� (avinipātadharman, v� thối đọa ph�p)?

(Đ�p) Bởi v� th�nh giả kh�ng t�ch tập c�c nghiệp c� khả năng l�m cho th�nh giả phải thối đọa (thối đọa nghiệp); bởi v�, đối với loại nghiệp l�m thối đọa m� th�nh giả đ� t�ch tụ xưa kia, th� ng�y nay khi th�nh giả đ� hu�n tập c�c thiện căn cường thạnh nhờ c� sự thanh tịnh của đạo hạnh, nhờ c� sự thanh tịnh của � lạc đối với Tam bảo th� th�nh giả kh�ng c�n bị t�c động bởi sự ch�n m�i của loại nghiệp n�y nữa.

Một người nếu đ� t�ch tập loại nghiệp nhất định phải ch�n ở c�c �c th� th� sẽ kh�ng thể n�o sinh khởi được nhẫn (kṣānti) huống hồ l� đạo v� lậu (anāsrava mārga). V� thế c� b�i tụng viết: �Người ngu d� chỉ phạm một tội nhỏ cũng bị đọa; người tr� d� phạm một tội lớn cũng tho�t khỏi �c th�; một khối sắt d� nhỏ cũng bị ch�m; một c�i th�ng sắt d� lớn cũng c� thể nổi�.

(Hỏi) Kinh n�i: �Dự lưu�.. l�m ra �ranh giới cuối c�ng của khổ�� (duḥkhasyāntaṃ karoti, t�c khổ bi�n tế). Vậy, �khổ bi�n tế� l� g�?

(Đ�p) L� c�i khổ m� ở b�n kia của c�i khổ n�y th� kh�ng c�n khổ nữa; tức h�m � th�nh giả l�m cho c�i khổ kh�ng c�n sinh trở lại được nữa (apratisaṃdhikaṃ duḥkhaṃ karoti). Hoặc khổ bi�n tế ch�nh l� Niết-b�n.

(Hỏi) Nếu vậy l�m sao c� thể n�i �l�m ra� Niết-b�n?

(Đ�p) V� trừ bỏ được c�c chướng ngại của Niết-b�n (tatprātivibandhāpanayanāt): [Những chướng ngại n�y ch�nh l� sự hoạch đắc phiền n�o (kleśaprāpti). Cũng giống như khi n�i: �H�y tạo th�nh khoảng trống! H�y ph� sập ng�i nh�!� (ākāśaṃ kuru maṇḍapaṃ pātaya).

Ngo�i h�ng Dự lưu ra vẫn c� trường hợp t�i sinh tối đa bảy lần: Tức trường hợp của dị sinh c� t�m đ� th�nh thục (paripakvasamtāna). Tuy nhi�n điều n�y kh�ng nhất định: H�ng dị sinh n�y c� thể đắc được Niết-b�n ngay từ đời n�y hoặc c� thể ở trung hữu, v.v.; v� thế kh�ng được n�i đến.

Phần 23

�Đ� n�i về trường hợp th�nh giả trụ ở quả (phalastha) nhưng chưa đoạn trừ c�c hoặc thuộc Tu đạo n�n c� t�n l� Dự lưu v� c� nhiều nhất l� bảy lần sinh (saptakṛtvaḥparama). Tiếp theo l� phần n�i về th�nh giả ở v�o giai đoạn đoạn trừ c�c hoặc để lập th�nh Nhất lai hướng v� Nhất lai quả. �

斷欲三四品　　��������������� 三二生家家
　���� 斷至五二向　　��������������� 斷六一來果.

[Đoạn ba hoặc bốn phẩm thuộc Dục giới,

C� hai hoặc ba lần sinh được gọi l� Gia gia.

Đoạn đến phẩm thứ năm gọi l� hướng v� quả thứ hai;

Đoạn được phẩm thứ s�u tức th�nh Nhất lai quả.]

Luận: H�ng Dự lưu trở th�nh Gia gia (kulaṃkula) khi (1) đoạn được phiền n�o, tức nhờ đoạn trừ ba hoặc bốn nh�m phiền n�o của Dục giới; (2) th�nh tựu căn, tức nhờ đắc được c�c căn v� lậu (anāsrava) c� khả năng đối trị c�c hoặc; (3) thọ sinh, tức chỉ c�n hai hoặc ba lần sinh. Tụng văn chỉ n�i đến hai duy�n đầu v� cuối bởi v� nếu n�i rằng sau khi đắc quả Dự lưu m� đoạn trừ được c�c hoặc tức cũng c� nghĩa đồng thời th�nh tựu c�c căn v� lậu c� khả năng đối trị c�c loại hoặc n�y v� thế kh�ng cần phải n�i đến duy�n c�n lại. Tuy nhi�n về số lần sinh phải n�i r� l� hai hoặc ba bởi v� sau khi đắc quả Dự lưu, th�nh giả c� thể c� c�c t�nh chất của h�ng Nhất lai, bất ho�n hoặc A-la-h�n v� số lần sinh c� thể thay đổi, hoặc nhiều hơn hoặc �t hơn.

(Hỏi) Tại sao h�ng Dự lưu đoạn nh�m phiền n�o thứ năm kh�ng được gọi l� Gia gia?

(Đ�p) bởi v� khi đ� đoạn nh�m thứ năm th� nh�m thứ s�u cũng đoạn được v� l�c đ� th�nh giả đ� trở th�nh Nhất lai. Chỉ một nh�m c�c phiền n�o th� kh�ng thể cản trở việc đắc quả, cũng giống như trường hợp của nhất gi�n (ekavīcika): Khi đắc được một quả mới th� chưa thể chuyển sang một giới kh�c (dhātu).

N�n biết rằng Gia gia c� hai loại: (1) thi�n Gia gia (devakulaṃkula) l� c�c th�nh giả sau khi đ� chuyển sinh v�o hai hoặc ba nh� ở c�i thi�n sẽ chứng được Niết-b�n ở ngay c�i trời đ� hoặc ở c�i trời kh�c; (2) nh�n Gia gia (manuṣyakulaṃkula) l� c�c th�nh giả sau khi đ� chuyển sinh v�o hai hoặc ba nh� ở c�i người sẽ chứng được Niết-b�n ở ch�u n�y (dvīpa) hoặc ở một ch�u kh�c.

C�c th�nh giả thuộc h�ng Dự lưu n�y nếu đoạn được từ một đến năm nh�m phiền n�o th� được gọi l� �hướng đến quả thứ hai� (Nhất lai quả hướng); nếu đoạn được nh�m phiền n�o thứ s�u tức th�nh tựu quả Nhất lai. Th�nh giả thuộc hạng Nhất lai sau khi l�n c�i trời chỉ c�n sinh trở lại một lần ở c�i người m� chứng Niết-b�n, tức từ đ�y trở về sau kh�ng c�n sinh trở lại cho n�n gọi l� Nhất lai. Kinh (Saṃyukta, 29, 1) n�i rằng th�nh giả trở th�nh Nhất lai �nhờ trừ được tham (rāga), s�n (dveṣa) v� si (moha)� bởi v� chỉ c�n lại ba nh�m thuộc hạ phẩm của c�c phiền n�o n�y (mṛdvadhimātra, mṛdumadhya mṛdumṛdu).

Tr�n đ�y đ� n�i về sự kh�c biệt giữa Nhất lai hướng v� Nhất lai quả. Tiếp theo l� phần lập th�nh bất ho�n hướng v� bất ho�n quả.

斷七或八品　　��������������� 一生名一間
　���� 此即第三向　　��������������� 斷九不還果

[Đoạn bảy hoặc t�m phẩm,

Chỉ c� một lần sinh được gọi l� nhất gi�n,

C�n gọi l� hướng đến quả thứ ba.

Đoạn được phẩm thứ ch�n

Tức th�nh bất ho�n quả.]

Luận: Hạng Nhất lai trở th�nh nhất gi�n v� (1) đoạn trừ bảy hoặc t�m nh�m phiền n�o; (2) th�nh tựu c�c căn v� lậu c� khả năng đối trị c�c phiền n�o n�y; (3) v� chỉ c�n một lần t�i sinh.

(Hỏi) Tại sao chỉ c�n một nh�m phiền n�o, tức nh�m thứ ch�n, m� lại c� thể chướng ngại việc chứng đắc bất ho�n quả?

(Đ�p) Bởi v� muốn đắc được quả n�y th� phải chuyển sang một giới kh�c (Sắc giới). Trước đ�y c� n�i tam thời nghiệp l� loại chướng ngại mạnh nhất (bởi v� ch�ng cản trở sự đắc nhẫn, phẩm t�nh bất ho�n v� phẩm t�nh A-la-h�n). Ở đ�y phiền n�o cũng giống như nghiệp. Cả hai đều ngăn cản sự vượt qua c�c địa thuộc quả dị thục - tức chỉ cho nghiệp - v� quả đẳng lưu - tức chỉ cho phiền n�o.

�Gi�n� (vīci) c� nghĩa l� gi�n đoạn, c�ch trở. Th�nh giả Nhất lai bị gi�n đoạn (vyavahita) với Niết-b�n bởi một lần sinh v� bị gi�n đoạn với quả bất ho�n bởi một nh�m phiền n�o cho n�n gọi l� nhất gi�n. Sau khi đoạn trừ được bảy hoặc t�m nh�m, h�ng th�nh giả được gọi l� �hướng đến quả thứ ba� (bất ho�n quả hướng).

C�c th�nh giả trước đ� nhờ nương v�o kiến đế m� đoạn được ba, bốn, bảy hoặc t�m nh�m phiền n�o (của Dục giới) v� sau đ� đắc được quả Dự lưu hoặc Nhất lai nhưng vẫn kh�ng được gọi l� Gia gia hoặc nhất gi�n nếu chưa tu tập loại th�nh đạo cao hơn quả (thắng quả đạo) v� chưa th�nh tựu c�c căn v� lậu c� khả năng đối trị c�c loại phiền n�o n�y.

Nếu đoạn được nh�m phiền n�o thứ ch�n (hạ hạ phẩm) của Dục giới tức trở th�nh bất ho�n v� sẽ kh�ng c�n t�i sinh v�o Dục giới. C�c phiền n�o thuộc nh�m thứ ch�n được gọi l� năm kết sử thuộc hạ phần (avaraghāgīya). Tuy trước đ� c� đoạn hai hoặc ba kết sử nhưng phải đến giai đoạn n�y mới c� thể đoạn trừ tất cả.

Khế kinh đều n�i đến c�c trường hợp kh�c nhau của th�nh giả hạng bất ho�n v� thế ở đ�y xin tr�nh b�y th�m về c�c t�nh chất kh�c nhau n�y. �

此中生有行　　��������������� 無行般涅槃
　���� 上流若雜修　　��������������� 能往色究竟
　���� 超半超遍歿　　��������������� 餘能往有頂
　���� 行無色有四　　��������������� 住此般涅槃.

[Trong đ� c� trung, sinh, hữu h�nh,

V� h�nh b�t Niết-b�n,

V� thượng lưu. Nếu thượng lưu tạp tu tĩnh lự,

C� thể l�n đến Sắc cứu c�nh thi�n;

Trường hợp n�y c� ba loại: To�n si�u, B�n si�u v� Biến một.

Những trường hợp c�n lại chỉ l�n đến Hữu đảnh.

Th�nh giả bất ho�n thuộc h�nh sắc giới c� bốn loại.

Th�nh giả bất ho�n chứng đắc Niết-b�n ngay tại c�i n�y.] �

Luận: Trung b�t Niết-b�n (antarāparinivṛti) c� nghĩa l� chứng đắc Niết-b�n ở trung gian, tức ở giai đoạn của trung hữu. C�c t�n gọi kh�c cũng được giải th�ch như vậy: [Sinh b�t Niết-b�n l�] sau khi sinh (utpanasya); [Hữu h�nh b�t Niết-b�n l�] nhờ c� gia h�nh; [V� h�nh b�t Niết-b�n l�] kh�ng nhờ gia h�nh m� chứng đắc Niết-b�n.�

C� năm loại bất ho�n: Trung b�t Niết-b�n (Antarāparinivvāyin), Sinh b�t Niết-b�n (Upapadyaparinirvāyin), Hữu h�nh b�t Niết-b�n (Sābhisaṃskāraparinivvāyin), V� h�nh b�t Niết-b�n (Anabhisaṃskāraparinivvāyin), v� Thượng lưu (Ūrdhvasrotras).

Loại thứ nhất đắc được Niết-b�n trong giai đoạn của trung hữu [khi đang trụ ở Sắc giới].

Loại thứ hai đắc được Niết-b�n ngay khi t�i sinh (utpannamātra) v� rất nhanh ch�ng bởi v� th�nh giả đ� c� đủ năng lực (abhiyukta), v� th�nh đạo thuộc loại tấn tốc, v� c� tu chứng (abhiyuktavāhimārgatvāt). Đ�y l� loại Niết-b�n �hữu dư y� (sopadhiśeṣa). C� luận sư cho rằng kh�ng phải Hữu dư y m� l� V� dư y (nirupadhiśeṣa), giống như th�nh giả bất ho�n thuộc loại thứ nhất; c� nghĩa l� sau khi đắc được phẩm t�nh A-la-h�n, h�ng th�nh giả n�y đắc được Niết-b�n m� kh�ng xả bỏ thọ mạng. Điều n�y kh�ng đ�ng bởi v� c�c th�nh giả bất ho�n thuộc loại thứ hai n�y chưa c� được sự tự tại đối với việc xả bỏ thọ mạng.

Loại thứ ba đắc được Niết-b�n sau khi sinh, kh�ng xả bỏ gia h�nh (apratipraśrabdha-prayoga), bởi v� th�nh giả c� năng lực; th�nh đạo kh�ng thuộc loại tấn tốc n�n phải c� sự nỗ lực. Loại thứ tư đắc được Niết-b�n m� kh�ng c� sự nỗ lực bởi v� th�nh giả kh�ng c� đủ năng lực v� th�nh đạo kh�ng thuộc loại tấn tốc. Tr�n đ�y l� giải th�ch của Tỳ-b�-sa về hai h�ng th�nh giả n�y.

C� thuyết cho rằng sự kh�c nhau giữa hữu h�nh v� v� h�nh l� hữu h�nh đắc được Niết-b�n nhờ v�o loại th�nh đạo c� sở duy�n l� c�c ph�p hưu vi (saṃskṛta) như khổ đế, tập đế v� đạo đế; trong l�c v� h�nh lại nương v�o loại th�nh đạo duy�n c�c ph�p v� vi (asaṃskṛta) như diệt đế. Thuyết n�y phi l� v� mắc lỗi th�i qu� (atiprasangāt): Nếu n�i như thế th� sự kh�c biệt n�y cũng c� thể t�m thấy trong hai loại đầu ti�n của hạng bất ho�n.

Theo khế kinh (Saṃyukta, 27, 23), V� h�nh b�t Niết-b�n được n�i đến trước Hữu h�nh b�t Niết-b�n v� đ�y l� thứ tự rất hợp l� (tathā ca yujyate). Bởi v� trường hợp đầu l� th�nh đạo v� h�nh, đắc được kh�ng do dụng c�ng (ayatnaprāpti) cho n�n sự chứng đắc thuộc loại tấn tốc (vāhin); trong khi trường hợp sau l� th�nh đạo hữu h�nh, tất cả đều nhờ v�o sự dụng c�ng cho n�n kh�ng thể nhanh ch�ng chứng đắc Niết-b�n. Trong trường hợp của Sinh b�t Niết-b�n, th�nh đạo c�n tấn tốc hơn (vāhitara = jitatara) v� th� thắng hơn (adhimātratara) trong khi c�c phiền n�o (anuśayas) lại yếu ớt hơn (mṛdutara).

Loại thứ năm l� c�c th�nh giả c� sự �lưu chuyển� (srotas), c� nghĩa l� c� sự di chuyển (gati), l�n c�i cao hơn. Ở đ�y chữ srotas v� gati c� c�ng nghĩa. Th�nh giả n�y kh�ng đắc Niết-b�n ở nơi đ� t�i sinh khi rời khỏi Dục giới m� lại đi l�n c�i cao hơn.

Th�nh giả h�ng Dự lưu được chia l�m hai loại: Một loại tạp tư tĩnh lự v� v� thế khi l�n đến c�i trời Sắc cứu c�nh (akaniṣṭha) mới chứng đắc Niết-b�n; một loại kh�ng tạp tu tĩnh lự v� v� thế phải l�n đến c�i trời Hữu đảnh.

C�c th�nh giả tạp tu tĩnh lự v� chứng đắc Niết-b�n khi l�n đến c�i trời Sắc cứu c�nh lại được chia l�m ba loại l� To�n si�u (pluta), B�n si�u (ardhapluta) v� Biến một (sarvacyuta).

Thượng lưu to�n si�u l� khi ở Dục giới đ� tạp tu cả bốn loại tĩnh lự; sau đ� bị thối thất ba loại ở tr�n m� chỉ c�n loại sơ tĩnh lự. Đến khi mạng chung sinh l�n c�i Phạm ch�ng thi�n (brahmakāyikas), nhờ v�o thế lực từng tu tập tĩnh lự trước đ�y m� đ� tạp tu đệ tứ tĩnh lự trở lại. Đến khi mất ở c�i Phạm ch�ng thi�n lại sinh thẳng l�n c�i trời Sắc cứu c�nh, tức đ� kh�ng �rơi xuống� (animajjana) c�i n�o trong tất cả mười bốn c�i trời ở giữa c�i trời đầu ti�n của Sắc giới (brahmakāyika) v� c�i trời cuối c�ng (akaniṣṭha) cho n�n được gọi l� To�n si�u.

Thượng lưu B�n si�u l� khi mất ở c�i Phạm ch�ng thi�n đ� sinh l�n c�i Tịnh cư thi�n (śuddhāvāsa); sau đ� lại vượt qua mỗi c�i ở trung gian để sinh v�o Sắc cứu c�nh thi�n. V� kh�ng ho�n to�n vượt qua tất cả c�c c�i ở trung gian cho n�n chỉ gọi l� B�n si�u.

Kh�ng bao giờ c� trường hợp th�nh giả t�i sinh v�o Đại phạm thi�n (mahābrahma) v� đ�y l� c�i của t� kiến: Ch�ng thi�n ở c�i n�y xem Đại phạm như l� người đ� tạo ra thế gian v� l� vị đạo sư độc nhất ở c�i n�y trong l�c đ� l� th�nh giả bất ho�n th� kh�ng thể thấp hơn Đại phạm.

Thượng lưu Biến một khi mất ở c�i Phạm ch�ng thi�n đ� lần lượt thọ sinh ở tất cả c�c c�i trời tiếp theo - ngoại trừ Đại phạm thi�n - cho đến c�i trời cuối c�ng l� Sắc cứu c�nh thi�n. V� qua tất cả c�c c�i trời đến c� chết đi để thọ sinh v�o c�i tiếp theo cho n�n gọi l� Biến một. Kh�ng c� th�nh giả bất ho�n n�o thọ sinh lần thứ hai ở c�i đ� từng sinh (upapattyāyatana) bởi v� h�ng th�nh giả n�y chỉ cầu thắng tiến (viśeṣagamanāt) v� đ�y cũng ch�nh l� điều l�m th�nh � nghĩa của Bất ho�n, tức kh�ng bao giờ sinh trở lại nơi đ� từng sinh; đối với chỗ đang ở c�n kh�ng muốn sinh trở lại huống l� sinh v�o c�c c�i dưới.

Trong h�ng th�nh giả thượng lưu, những vị n�o c� tạp tu tĩnh lự th� l�n đến Sắc cứu c�nh thi�n mới chứng đắc Niết-b�n. Những vị n�o kh�ng c� tạp tu tĩnh lự th� l�n đến Hữu đảnh mới chứng đắc Niết-b�n; tức v� trước đ� kh�ng c� tạp tu tĩnh lự m� chỉ chuy�n ch� v�o định cho n�n đ� sinh v�o tất cả c�c xứ ở Sắc giới, ngoại trừ c�c c�i thuộc Tịnh cư thi�n. Sau khi mất ở Sắc giới lại lần lượt sinh v�o ba c�i thuộc V� sắc giới cho đến khi l�n đến Hữu đảnh mới chứng đắc Niết-b�n. Trong hai trường hợp tr�n, c�c vị đầu thuộc về qu�n hạnh (vipasāyanacarita, praj�āpriya) c�c vị sau thuộc chỉ hạnh (śmathacariya, samādhipriya) bởi v� c� sự kh�c nhau giữa lạc tuệ v� lạc định.

Mặc d� c�c luận sư kh�ng n�i đến điều n�y nhưng ch�ng ta vẫn c� thể nhận thấy một c�ch hợp l� rằng trong hai trường hợp của thượng lưu ở tr�n đều c� thể chứng đắc Niết-b�n ở c�c c�i dưới trước khi họ l�n đến Sắc cứu c�nh thi�n hay Hữu đảnh. V� thế khi n�i l�n đến c�i cao nhất l� Sắc cứu c�nh thi�n hay Hữu đảnh l� h�m � sẽ kh�ng c�n sinh một lần n�o nữa sau khi đ� l�n đến c�c c�i n�y chứ kh�ng c� nghĩa l� kh�ng c� một lần sinh ở c�c c�i n�y. Cũng giống như trong trường hợp của h�ng Dự lưu, tuy n�i nhất định phải sinh trở lại bảy lần nhưng vẫn c� trường hợp chưa đến bảy lần.

Năm loại th�nh giả tr�n đ�y (tức trung hữu, sinh, hữu h�nh, v� h�nh v� thượng lưu) đều thuộc h�ng bất ho�n bởi v� họ đều đi đến Sắc giới (h�nh Sắc giới).

C� một loại bất ho�n kh�c được gọi l� H�nh V� sắc giới (ārūpyopaga). Sau khi xả ly (virakta) Sắc giới, tức sau khi chết ở đ�, th�nh giả n�y t�i sinh v�o V� sắc giới. Trường hợp n�y chỉ bốn loại l� Sinh b�t Niết-b�n, Hữu h�nh b�t Niết-b�n, V� h�nh b�t Niết-b�n v� Thượng lưu. Trong đ�y kh�ng c� Trung b�t Niết-b�n v� V� sắc giới kh�ng c� trung hữu.

Như vậy c� s�u loại bất ho�n gồm năm loại kể tr�n v� loại h�nh V� sắc giới, nếu kh�ng kể đến c�c loại kh�c nhau của loại h�nh V� sắc giới.

Một loại bất ho�n kh�c đắc được Niết-b�n ngay ở đ�y, tức những h�ng th�nh giả �đắc được Niết-b�n ngay trong đời n�y� (dṛṣṭdharma parinirvāyin). Đ�y l� loại bất ho�n thứ bảy.

Ngo�i sự ph�n loại tr�n đ�y, c�n c� một sự ph�n loại kh�c đối với năm trường hợp của bất ho�n thuộc h�nh Sắc giới.

行色界有九　　��������������� 謂三各分三
　���� 業惑根有殊　　��������������� 故成三九別.

[H�nh Sắc giới c� ch�n loại,

Tức mỗi ba trường hợp đều c� ba loại.

V� nghiệp, hoặc v� căn kh�c nhau

N�n lập th�nh ch�n loại.]

Luận: Ba loại bất ho�n, mỗi loại được chia th�nh ba nh�m, tạo th�nh ch�n loại bất ho�n bởi v� tất cả đều đi đến Sắc giới.

(Hỏi) Ba loại n�y l� g�?

(Đ�p) Đ� l� Trung b�t Niết-b�n, Sinh b�t Niết-b�n v� Thượng lưu.

(Hỏi) Tại sao lại chia th�nh ba nh�m?

(Đ�p) (1) Theo sự so s�nh của kinh th� c� ba loại Trung b�t Niết-b�n đắc được Niết-b�n l� loại nhanh (āśu), loại kh�ng nhanh (anāśu), loại sau một thời gian; (2) về Sinh b�t Niết-b�n th� cần ph�n biệt loại căn bổn Sinh b�t Niết-b�n, Hữu h�nh b�t Niết-b�n, V� h�nh b�t Niết-b�n: Tất cả ba loại n�y v� đắc được Niết-b�n sau khi sinh n�n đều thuộc Sinh b�t Niết-b�n; (3) về thượng lưu th� phải ph�n biệt ba loại To�n si�u, B�n si�u v� Biến một.

Hoặc c� thể n�i rằng mỗi trong ba loại bất ho�n n�y được chia l�m ba nh�m l� t�y theo họ đắc được Niết-b�n nhanh, kh�ng nhanh hay phải sau một thời gian.

Sự kh�c nhau giữa ba loại bất ho�n hoặc ch�n nh�m bất ho�n ở tr�n l� do sự kh�c nhau của nghiệp, căn v� c�c phiền n�o.

i.�������������������������������������������������������� Ba nh�m bất ho�n kh�c nhau l� v� (a) c�c nghiệp t�ch tập c� thể chi�u cảm ở trung hữu (abhinirvṛttivedanīyakarman), ở đời sống ngay sau đ� (upapadya), hoặc ở một đời về sau (aparaparyāya); (b) c�c phiền n�o hiện h�nh (kleśasamudācāra) thuộc loại yếu, trung b�nh v� mạnh kh�c nhau; (c) c�c căn thuộc loại mạnh, trung b�nh v� yếu kh�c nhau.

ii.������������������������������������������������������ Mỗi một trong ba loại bất ho�n lại thuộc về ba nh�m kh�c nhau v� (a) c� c�c phiền n�o thuộc c�c loại đ� n�i đến ở tr�n (hạ hạ, hạ trung, hạ thượng đối với ba nh�m trung b�t Niết-b�n, v.v.); (b) c� nghiệp giống như trường hợp của ba loại thượng lưu, tức c�ng một loại nghiệp chi�u cảm quả ở c�c đời về sau (thuận hậu thọ nghiệp) nhưng kh�c nhau ở c�c hạng To�n si�u, B�n si�u v� Biến một.

Như vậy c� ch�n nh�m bất ho�n l� do sự kh�c nhau về nghiệp, phiền n�o v� c�c căn.

(Hỏi) Tuy nhi�n trong c�c kinh, tại sao Phật chỉ n�i đến bảy trường hợp quyết định sinh l� thiện sĩ (satpuruṣagatis, thiện sĩ th�)?

Tụng đ�p:

立七善士趣　　��������������� 由上流無別
　���� 善惡行不行　　��������������� 有往無還故.

[Lập bảy thiện sĩ th�

V� thượng lưu chỉ c� một loại;

Lại căn cứ h�nh thiện, kh�ng h�nh �c

V� c� đi l�n m� kh�ng trở lại.] �

Luận: Thượng lưu l� th�nh giả c� t�nh chất �lưu chuyển� đến chỗ cao (ūrdhvasravaṇadharman).

Kinh (Gatisūtra) kh�ng ph�n th�nh c�c nh�m To�n si�u, B�n si�u v� Biến một m� chỉ n�i đến bảy th� (gatis) của thiện sĩ l� ba loại Trung b�t Niết-b�n, ba loại Sinh b�t Niết-b�n - cộng th�nh s�u th� - v� th�m th� thứ bảy l� Thượng lưu.

(Hỏi) Tại sao chỉ c� bảy th� tr�n? Tại sao kh�ng x�t đến c�c th� kh�c của h�ng hữu học (śaikṣa) như Dự lưu v� Nhất lai?

(Đ�p) Những ai th�nh tựu bảy th� n�y chỉ h�nh thiện (saty eva karmaṇi vṛttiḥ) m� kh�ng h�nh �c, v� khi đ� đến được c�c th� n�y th� họ sẽ kh�ng quay trở lại (na punaḥ praty āgatiḥ). C�c th�nh giả hữu học kh�c kh�ng c� đủ ba t�nh chất tr�n n�n đ� kh�gn căn cứ v�o đ� để lập th�nh bảy thiện sĩ th�.

Chỉ c� bảy th� n�y thuộc về thiện sĩ th�.

Thực ra, kinh (Madhyama, 2, 1) c� n�i: �Thiện sĩ (satpuruṣa) l� g�? L� người th�nh tựu ch�nh kiến của c�c bậc hữu học (śaikṣī samyadṛṣṭi); v.v..� Nhưng sở dĩ kinh n�i như vậy l� v� nếu ph�n t�ch theo một b�nh diện kh�c th� h�ng Dự lưu v� Nhất lai cũng l� thiện sĩ: (1) Họ cũng đắc được loại ln c� khả năng l�m cho th�nh giả rốt r�o kh�ng phạm (akaraṇasaṃvara) năm điều �c [s�t, đạo, d�m, vọng, tửu]; (2) đ� đoạn được phần lớn c�c phiền n�o bất thiện thuộc Dục giới. Tuy nhi�n ở đ�y kinh Thất thiện sĩ th� (Saptasatpuruṣagati) chỉ n�i đến c�c th�nh giả đ� ho�n to�n (niḥparyāyeṇa) l� bậc thiện sĩ (satpuruṣa).

(Hỏi) Trong trường hợp c�c th�nh giả đ� từng đắc c�c quả Dự lưu v� Nhất lai trong lần sinh đầu ti�n v� sẽ đắc quả bất ho�n trong lần sinh tiếp theo - trong trường hợp n�y họ được gọi l� Kinh sinh bất ho�n th�nh giả (parivṛttajanmā anāgāmī) - th� c�c th�nh giả n�y c� thuộc về năm loại Trung b�t Niết-b�n, Sinh b�t Niết-b�n, v.v. kh�ng?

Tụng đ�p: �

經欲界生聖　　��������������� 不往餘界生
　���� 此及往上生　　��������������� 無練根并退.

[Th�nh giả đắc quả khi sinh ở Dục giới

Kh�ng thể sinh v�o một giới kh�c.

C�c th�nh giả n�y v� c�c th�nh giả sinh l�n c�i tr�n

Kh�ng c� luyện căn v� kh�ng thối thất.]

Luận: C�c th�nh giả đắc được th�nh quả trong lần sinh ở Dục giới kh�ng thể sinh l�n Sắc giới hoặc V� sắc giới bởi v� sau khi đ� đắc được quả bất ho�n tức nhất định chứng đắc Niết-b�n ngay trong lần sinh n�y. Nếu đắc quả trong lần sinh ở Sắc giới th� c� thể sinh l�n V� sắc giới như trong trường hợp l�n đến Hữu đảnh của h�ng thượng lưu thuộc H�nh Sắc giới.

(Vấn nạn) Nếu vậy tại sao Thi�n đế th�ch (Śakra) n�i rằng: �Ta từng nghe n�i đến c�i trời t�n l� Sắc cứu c�nh; sau n�y khi bị thối đọa ta sẽ sinh l�n c�i đ�.

(Giải th�ch của Tỳ-b�-sa): �Thi�n đế th�ch n�i như vậy l� v� kh�ng biết ch�nh ph�p; v� Thế t�n sở dĩ kh�ng b�c bỏ �ng ta l� v� chỉ muốn kh�ch lệ �ng ta m� th�i�.

C�c th�nh giả đắc quả bất ho�n khi sinh ở Dục giới v� c�c th�nh giả sinh v�o thượng giới kh�ng thể c� luyện căn (indriya saṃcāra) v� kh�ng bị thối chuyển (parihāṇi).

(Hỏi) Tại sao kh�ng thừa nhận c�c th�nh giả Kinh sinh Dục giới v� c�c th�nh giả Thượng sinh c� luyện căn v� c� thối đọa?

(Đ�p) Bởi v� vốn kh�ng thể c�.

(Hỏi) Tại sao kh�ng thể c�?

(Đ�p) Bởi v� trong khi trải qua hai lần sinh (janmāntaraparivāsena; kālāntara), c�c căn đ� đạt đến mức cực kỳ thuần thục (paripakvataratva) v� đ� đạt được nơi y chỉ rất th� thắng [tức một nh�n c�ch rất thuận lợi cho th�nh đạo (āśrayaviśeṣalābha)].

(Hỏi) Tại sao c�c th�nh giả hữu học chưa xả ly Dục giới (avītarāga) (tức Dự lưu v� Nhất lai) kh�ng thể chứng quả bất ho�n ở giai đoạn của trung hữu?

(Trả lời của luận chủ) Bởi v� th�nh đạo chưa được thuần thục (ajitatvāt), chưa thể l�m cho th�nh đạo dễ d�ng hiện tiền, chưa th�nh tựu được th�nh đạo (saṃmukhībhāva), v� chưa l�m cho c�c phiền n�o thực sự yếu liệt (alimanda).

(Trả lời của Tỳ-b�-sa) Bởi v� rất kh� xa l�a Dục giới (duḥsamatikarma) v� v� c�c th�nh giả n�y c�n c� nhiều việc phải l�m để chứng đắc Niết-b�n: (1) Phải tiếp tục đoạn trừ hai loại phiền n�o bất thiện thuộc Dục giới; (2) đoạn trừ c�c phiền n�o v� k� thuộc Sắc giới v� V� sắc giới; (3) phải chứng đắc ba quả Sa-m�n trong trường hợp của Dự lưu hoặc hai quả Sa-m�n trong trường hợp của Nhất lai, trong khi th�nh giả �ly dục� (vītarāga), tức bất ho�n, chỉ c�n phải đắc một quả; (4) phải vượt qua tam giới. V� thế c�c th�nh giả đang ở v�o giai đoạn trung hữu đều kh�ng thể c� c�c khả năng n�y.

(Hỏi) Tr�n đ�y c� n�i c�c th�nh giả thượng lưu nhờ c� tạp tu tĩnh lự n�n c� thể sinh l�n c�i trời Sắc cứu c�nh. Như vậy loại tĩnh lự n�o được kết hợp (ākīryate, vyavakīryate, vyatibhidyate) hay tạp tu (miśrīkriyate) trước ti�n? �

先雜修第四　　��������������� 成由一念雜
　���� 為受生現樂　　��������������� 及遮煩惱退.

[Trước ti�n tạp tu đệ tứ tĩnh lự;

Th�nh tựu l� do tạp tu đến một niệm.

Tạp tu l� v� thọ sinh, hiện lạc

V� ngăn ngừa thối thất v� phiền n�o.] �

Luận: Muốn tạp tu bốn loại tĩnh lự, trước ti�n phải tu tập tứ thiền v� đ�y l� loại đẳng tr� (samādhi) c� nhiều năng lực nhất (karmaṇya), v� l� th�nh đạo cao nhất (agra) trong c�c th�nh đạo dễ tu tập (sukhā pratipad, lạc h�nh).

Theo Tỳ-b�-sa, bậc A-la-h�n hoặc bất ho�n khi tạp tu tĩnh lự trước ti�n đều nhập đệ tứ tĩnh lự với một chuỗi c�c niệm v� lậu (anāsrava) k�o đ�i li�n tục (prābandhika). Sau đ� xuất thiền rồi nhập trở lại tứ thiền với c�c niệm hữu lậu k�o d�i. Sau đ� lại xuất thiền v� rồi nhập trở lại tứ thiền với c�c niệm v� lậu k�o d�i. Cứ tiếp tục xoay vần như vậy th�nh giả giảm bởi dần số niệm trong mỗi lần thiền định, v� lậu, hữu lậu, v� lậu, v.v., cho đến khi nhập v�o một loại tứ thiền chỉ c� hai niệm hữu lậu v� tiếp theo l� loại tứ thiền cũng chỉ c� hai niệm v� lậu. Đến giai đoạn n�y gọi l� th�nh tựu vi�n m�n việc tu định gia h�nh (prayoga).

Tỳ-b�-sa n�i rằng: Từ một niệm v� lậu dẫn khởi một niệm hữu lậu; rồi từ một niệm hữu lậu n�y lại dẫn khởi một niệm v� lậu hiện tiền. Như vậy với sự kết hợp một niệm hữu lậu ở giữa với hai niệm v� lậu ở trước v� sau m� sự tạp tu (ākiraṇa) tĩnh lự được vi�n m�n. Hai s�t-na đầu tương tợ (sadṛśa) như V� gi�n đạo (ānantaryamārga), s�t-na thứ ba tương tợ như Giải tho�t đạo (vimuktimārga).

Như vậy sau khi đ� tu tập đệ tứ tĩnh lự, th�nh giả c� thể nương v�o thế lực c� sẵn n�y để tạp tu ba loại tĩnh lự ở dưới. Trước hết tạp tu ở ba ch�u của c�i người ở Dục giới; sau đ� nếu bị thối thất v�o Sắc giới, th�nh giả vẫn c� thể thực h�nh tạp tu tĩnh lự như tr�n.

Theo ch�ng t�i, sự tạp tu một niệm hữu lậu độc nhất k�m theo hai niệm v� lậu (kṣaṇavyākiraṇa) kh�ng thể c� đối với tất cả mọi người, ngoại trừ đức Phật. V� thế sự tạp tu một tĩnh lự chỉ được thực hiện khi th�nh giả muốn nhập v�o ba loại tĩnh lự k�o d�i, v� lậu, hữu lậu, rồi v� lậu.

(Hỏi) Th�nh giả tạp tu c�c tĩnh lự để l�m g�?

(Đ�p) C� ba l� do: (1) H�ng bất ho�n thuộc loại lợi căn (tīkṣṇedriya) sẽ được an lạc (sukhavikāra) ngay ở đời n�y (dṛṣṭadharma) v� sinh v�o Tịnh cư thi�n; thuộc loại độn căn (mṛdvindriya) sẽ tr�nh được thối thất bằng c�ch xa rời c�c loại định tương ưng với m�i vị (āsvādasaṃprayuktasamādhi) v� họ vốn lu�n lu�n lo sợ c�c phiền n�o v�; (2) h�ng A-la-h�n lợi căn sẽ được an lạc ngay trong đời n�y; h�ng độn căn sẽ tr�nh bị thối thất v� họ cũng sợ c�c phiền n�o.

(Hỏi) Tạp tu tĩnh lự l� để sinh v�o c�c c�i Tịnh cư nhưng tại sao chỉ c� năm trường hợp sinh v�o c�c c�i n�y?

Tụng đ�p: �

由雜修五品　　��������������� 生有五淨居

[Do tạp tu c� năm loại

N�n chỉ c� năm trường hợp được sinh v�o Tịnh cư.]

Luận: V� sự thực h�nh (bhāvanā) tạp tu tĩnh lự chỉ c� năm loại cho n�n sinh v�o Tịnh cư chỉ c� năm trường hợp. Năm loại l� yếu (hạ), trung b�nh (trung), mạnh (thượng), mạnh hơn (adhimātratara, thượng thắng), mạnh nhất (adhimātratama, thượng cực). Đối với loại thứ nhất chỉ cần c� ba t�m l� v� lậu, hữu lậu, v� lậu l� đ� c� thể th�nh tựu; đối với loại thứ hai phải c� s�u t�m; loại thứ ba phải c� ch�n t�m; loại thứ tư phải c� mười hai t�m; v� loại thứ năm phải c� mười lăm t�m.

Năm loại tạp tu tĩnh lự theo thứ tự tr�n đ�y sẽ chi�u cảm năm trường hợp sinh v�o Tịnh cư. N�n biết rằng sự chi�u cảm n�y l� do thế lực của hữu lậu được v� lậu hu�n tu m� th�nh.

C� luận sư cho rằng sự chi�u cảm năm trường hợp sinh v�o Tịnh cư l� do sự tăng thượng (ādhikya) theo thứ tự của năm căn t�n, v.v., l�m th�nh.

(Hỏi) Khi n�i bất ho�n c�n gọi l� th�n chứng. Như vậy đ� dựa v�o t�nh chất th� thắng n�o để gọi l� th�n chứng?

Tụng đ�p: �

得滅定不還　　��������������� 轉名為身證.

[Th�nh giả bất ho�n nếu đắc được Diệt tận định th� đổi t�n l� th�n chứng.] �

Luận: Th�nh giả bất ho�n n�o đắc được loại định Diệt tận thọ tưởng (saṃj�āveditanirodhasamāpatti) th� gọi l� �Đắc diệt�. Th�nh giả bất ho�n do th�n chứng được ph�p tương tợ như Niết-b�n (nirodhasamāpatti) n�n gọi l� th�n chứng (kāyasākṣin).

(Hỏi) Tại sao th�nh giả bất ho�n chỉ chứng đắc ở th�n?

(Đ�p) Bởi v� v� t�m cho n�n phải nương v�o th�n. [Tr�n đ�y l� giải th�ch của Tỳ-b�-sa.]�

(Giải th�ch của Kinh bộ) Th�nh giả bất ho�n sau khi ra khỏi Diệt tận định đ� nghĩ rằng loại định n�y tịch tĩnh giống như Niết-b�n. Th�nh giả đ� đắc được sự tịch tĩnh của một th�n c� tri gi�c (c� nghĩa l� trong th�n n�y đ� c� một thức (vij�āna) sinh khởi (savij�ānakakāya, hữu thức th�n) trước đ�y chưa từng đắc. Nhờ thế th�nh giả đ� tri nhận được trực tiếp sự tịch tịnh n�y nhờ v�o th�n, qua hai h�nh động tri nhận (sākṣākaraṇa): H�nh động thứ nhất l� sự đắc được (prapti) trong khi nhập định một th�n ph� hợp với Diệt (nirodha); h�nh động thứ hai l� sự nhận biết về trạng th�i của th�n sau khi đ� xuất định, bởi v� người ta gọi �sự tri nh�n� (sākṣākriyā) n�y l� sự �l�m hiện khởi� (pratyakṣīkāra). C� sự tri nhận khi người ta nhận ra sự tĩnh lự của một th�n đ� c� lại tri gi�c; v� từ sự nhận ra n�y cho thấy sự tịch tĩnh n�y đ� đắc được trong khi th�n đang ở v�o t�nh trạng kh�ng c� tri gi�c.

(Hỏi) Kinh c� n�i đến mười t�m h�ng hữu học nhưng tại sao th�n chứng kh�ng được kể đến trong số n�y?

(Đ�p) Bởi v� phẩm t�nh của h�ng th�n chứng kh�ng phải l� nh�n của hữu học.

(Hỏi) Nếu vậy nh�n của hữu học l� g�?

(Đ�p) Đ� l� tam học v� lậu (śīkṣās), tức giới (adhiśīlam), định (adhicittam), tuệ (adhipraj�ām); ch�ng tạo th�nh th�nh đạo v� quả của tam học, tức l� sự ly hệ (visaṃyoga). Ch�nh v� sự kh�c biệt của tam học v� quả của ch�ng m� người ta đ� lập th�nh c�c hạng hữu học. Trong khi đ� Diệt tận định kh�ng phải l� tam học v� kh�ng phải l� con đường đoạn trừ (prahāṇamārga, đoạn đạo) v� cũng kh�ng phải l� quả của tam học v� kh�ng phải l� sự ly hệ. V� thế kh�ng thể căn cứ v�o sự đắc được Diệt tận định của một th�nh giả để kết luận rằng đ� l� một loại hữu học.

Tr�n đ�y đ� n�i đến c�c t�nh chất dễ thấy của c�c h�ng th�nh giả bất ho�n kh�c nhau, bao gồm năm trường hợp thuộc h�ng Sắc giới, một trường hợp c� bốn loại thuộc h�ng V� sắc giới v� một trường hợp chứng đắc Niết-b�n ngay trong c�i n�y. Tuy nhi�n nếu ph�n t�ch thật chi tiết sẽ c� v� số c�c trường hợp kh�c nhau. Tỷ dụ như trong trường hợp Trung b�t Niết-b�n: (1) nếu ph�n t�ch theo căn (indriya), sẽ c� ba loại l� thượng căn, trung căn v� hạ căn; (2) nếu ph�n t�ch theo địa (bhūmi) sẽ c� bốn loại l� sơ định, nhị định, v.v., t�y theo th�nh giả đang c� loại định n�o l�m sở y [đ�y l� trường hợp của h�ng bất ho�n thuộc h�nh Sắc giới (rūpopaga)]; (3) nếu ph�n t�ch theo chủng t�nh (gotra), sẽ c� s�u loại l� thối ph�p chủng t�nh (parihāṇadharman), tư ph�p chủng t�nh (cetanādharman), hộ ph�p chủng t�nh (anurakṣaṇādharman), an trụ ph�p chủng t�nh (sthitākampya), kham đạt ph�p chủng t�nh (prativedhanādharman) v� bất động chủng t�nh (akopyadharman); (4) nếu ph�n t�ch theo xứ sẽ c� mười s�u loại: Từ Phạm ch�ng thi�n cho đến Sắc cứu c�nh thi�n; (5) nếu ph�n t�ch theo sự ly nhiễm ở c�c địa, sẽ c� ba mươi s�u loại: Một loại c�n bị hệ phược thuộc Sắc giới (rūpadhātau sakalabandhana), t�m loại đ� xả ly từ một nh�m cho đến t�m nh�m phiền n�o thuộc tầng thiền thứ nhất, một loại c�n bị hệ phược của tầng thiền thứ hai, t�m loại đ� xả ly t�m nh�m phiền n�o thuộc tầng thiền thứ hai, v.v. Như vậy c� tất cả bốn nh�m gồm ch�n loại Trung b�t Niết-b�n. Kh�ng kể đến c�c th�nh giả đ� giải tho�t khỏi nh�m phiền n�o thứ ch�n của tầng thiền thứ tư v� đang bị tr�i buộc bởi tất cả c�c hệ phược thuộc V� sắc giới bởi v� ở đ�y đang b�n đến loại Trung b�t Niết-b�n, tức h�ng bất ho�n thuộc loại H�nh Sắc giới, v� v� trung hữu kh�ng tồn tại ở b�n tr�n Sắc giới.

Như vậy nếu ph�n t�ch theo xứ, chủng t�nh, ly nhiễm v� căn để lập th�nh th� c� tất cả hai ngh�n năm trăm ch�n mươi hai loại trung b�t Niết-b�n.

(Hỏi) L�m thế n�o để c� được con số tr�n đ�y?

(Đ�p) Tức trong mỗi xứ đều c� s�u chủng t�nh kh�c nhau; mỗi một chủng t�nh nếu căn cứ v�o mức độ ly nhiễm kh�c nhau - tức từ khi c�n c�c hệ phược của Sắc giới cho đến khi đ� xả ly t�m nh�m phiền n�o thuộc tầng thiền thứ tư - th� lại c� ch�n loại. Mỗi chủng t�nh c� ch�n loại m� mỗi xứ lại c� s�u chủng t�nh, như vậy th�nh ra năm mươi tư loại; nếu nh�n với mười s�u xứ tức th�nh t�m trăm s�u mươi tư loại; nếu nh�n với ba căn tức th�nh hai ngh�n năm trăm ch�n mươi hai loại.

Trường hợp xả ly nh�m phiền n�o thứ ch�n ở hạ địa được xem như l� trường hợp c�n bị hệ phược ở thượng địa cho đến ở mỗi một địa đều c� số lần ly nhiễm bằng nhau. Cứ như vậy từ Trung b�t Niết-b�n cho đến thượng lưu, mỗi một trong năm trường hợp đều c� hai ngh�n năm trăm ch�n mươi hai loại tức th�nh mười hai ngh�n ch�n trăm s�u mươi loại. Về h�ng bất ho�n thuộc loại h�ng V� sắc giới cũng sẽ được t�nh giống như vậy.�

Tr�n đ�y đ� ph�n t�ch sự kh�c biệt của hướng v� quả thứ ba; tiếp theo l� phần lập th�nh hướng v� quả thứ tư. �

上界修惑中　　��������������� 斷初定一品
　���� 至有頂八品　　��������������� 皆阿羅漢向
　���� 第九無間道　　��������������� 名金剛喻定
　���� 盡得俱盡智　　��������������� 成無學應果.

[Trong c�c tu hoặc thuộc thượng giới nếu đoạn một phẩm ở sơ định

Cho đến phẩm thứ t�m ở Hữu đảnh

Được gọi l� A-la-h�n hướng.

V� gi�n đạo thứ ch�n

Gọi l� Kim cang dụ định

Khi Tận tr� sinh khởi c�ng tận đắc

Th� th�nh tựu v� học ứng quả.]

Luận: Nếu th�nh giả bh tiếp tục đoạn trừ tu hoặc thuộc Sắc giới v� V� sắc giới, từ nh�m đầu ti�n ở tầng thiền thứ nhất cho đến nh�m thứ t�m cuối c�ng ở Hữu đảnh th� được đổi t�n l� Hướng đến A-la-h�n (arhatphalapratipannaka, A-la-h�n quả hướng). Ở giai đoạn của th�nh đạo đoạn trừ phiền n�o n�y (ānantaryamārga, v� gi�n đạo) cho d� đoạn được nh�m phiền n�o thứ ch�n của Hữu đảnh th� th�nh giả vẫn c�n l� A-la-h�n hướng. Tuy nhi�n v� V� gi�n đạo thứ ch�n n�y c� khả năng ph� tan tất cả c�c loại t�y mi�n (sarvānuśayabhedin) n�n được gọi l� �loại định tương tợ như kim cương (vajropamasamādh, kim cương dụ địnhi). Thật ra V� gi�n đạo thứ ch�n kh�ng ph� hết c�c t�y mi�n bởi v� c� nhiều loại t�y mi�n đ� được ph� trước đ� nhưng n� vẫn c� c�ng năng ph� tan tất cả phiền n�o v� l� loại định th� thắng nhất trong tất cả c�c loại V� gi�n đạo c� khả năng đoạn hoặc.

Kim cương dụ định c� nhiều loại. N�i V� gi�n đạo đoạn trừ c�c hoặc thuộc phẩm thứ ch�n của Hữu đảnh m� sinh ra nhiều loại Kim cang dụ định kh�c nhau l� căn cứ v�o ch�n địa: Vị ch� địa (anāgamya), tĩnh lự trung gian (dhyānāntara), tứ thiền v� ba loại định ở đầu thuộc V� sắc giới (ārūpyas); v� thế mới n�i l� loại định n�y c� c�c h�nh tướng v� tr� kh�c nhau.

i.�������������������������������������������������������� Được sinh khởi nhờ nương v�o vị ch� địa (anāngamyasaṃgṛhīta), t�m Kim cang dụ định tương ưng với mỗi một trong bốn h�nh tướng của khổ loại tr� v� mỗi một trong bốn h�nh tướng của tập loại tr�; c�c loại tr� n�y duy�n khổ v� tập của Hữu đảnh.

T�m Kim cang dụ định tương ưng với mỗi một trong bốn h�nh tướng của diệt ph�p tr�, với một trong bốn h�nh tướng của Đạo ph�p tr�.

Bốn Kim cang dụ định tương ưng với mỗi một trong bốn h�nh tướng của Diệt loại tr� duy�n tầng thiền thứ nhất; v� tiếp tục như thế cho đến: Bốn Kim cang dụ định tương ưng với mỗi một trong bốn h�nh tướng của Diệt loại tr� duy�n Hữu đảnh.

Bốn Kim cang dụ định tương ưng với mỗi một trong bốn h�nh tướng của Đạo loại tr�, bởi v� Đạo loại tr� c� giới địa khắp mọi nơi. [Kh�ng cần phải ph�n biệt c�c địa kh�c nhau như trong trường hợp của Diệt loại tr�].

Như vậy, nếu dựa v�o vị ch� địa sẽ c� đến năm mươi hai Kim cang dụ định do sự kh�c nhau của c�c h�nh tướng v� c�c cảnh sở duy�n của c�c tr� v� Loại tr�.

ii.������������������������������������������������������ C�ch t�nh tr�n vẫn �p dụng cho Kim cang dụ định được sinh khởi nhờ nương v�o c�c địa kh�c, cho đến tầng thiền thứ tư.

iii.����������������������������������������������������� Đối với c�c Kim cang dụ định được sinh khởi nhờ nương v�o ba tầng thiền đầu ti�n của V� sắc giới, c� tất cả hai mươi t�m, hai mươi bốn v� hai mươi loại.

(a)�������������������������������� Ph�p tr� kh�ng c� ở đ�; (b) loại tr� c� sở duy�n l� Diệt đế (nirodha) thuộc một địa thấp hơn cũng kh�ng c� ở đ�; (c) loại tr� c� sở duy�n l� đạo đối trị một địa thấp hơn lại c� ở đ� bởi v� c�c th�nh đạo đều c� t�nh chất l�m nh�n cho nhau.

Một luận sư đối ph�p cho rằng Đạo loại tr� kh�ng duy�n tất cả c�c địa c�ng một l�c m� cần phải ph�n biệt c�c địa kh�c nhau giống như trường hợp của Diệt loại tr�. Theo chủ trương n�y cần tăng th�m hai mươi t�m loại cho số lượng c�c Kim cang dụ định nương v�o vị ch� địa, v.v.. Kim cang dụ định ở c�c tầng thiền thuộc V� sắc giới sẽ c� bốn mươi, ba mươi hai v� hai mươi bốn loại.

Nếu ph�n t�ch theo chủng t�nh v� căn th� c�c con số tr�n c�n nhiều hơn.

Tr�n đ�y đ� n�i về trường hợp nh�m phiền n�o thứ ch�n của Hữu đảnh được đoạn trừ bởi Kim cang dụ định.

V�o s�t-na th�nh giả đắc được (prāptyā saha) sự đoạn trừ nh�m phiền n�o thứ ch�n th� �c�i biết về sự diệt trừ� (kṣayaj�āna, tận tr�) n�y sinh khởi. Ngay sau Kim cang dụ định, hay loại V� gi�n đạo (ānantaryamārga) cuối c�ng, sẽ sinh khởi Giải tho�t đạo (vimuktimārga) cuối c�ng. Ch�nh v� thế m� Giải tho�t đạo n�y, vốn sinh khởi với (sahajāta) sự đắc được sự đoạn trừ tất cả c�c lậu (āsravas), mới trở th�nh �c�i biết về sự diệt trừ� sinh khởi đầu ti�n v� được gọi l� Tận tr� (kṣayaj�āna = kṣayaprathamaj�āna).

Khi Tận tr� n�y sinh khởi th� h�ng �A-la-h�n hướng� th�nh tựu quả A-la-h�n v� học; h�ng th�nh giả n�y kh�ng c�n g� để l�m đối với một quả kh�c cho n�n mới gọi l� v� học (aśaikṣa). Cũng với l� do n�y m� th�nh giả, sau khi đ� tẩy rửa c�c nhiễm ph�p đối với ch�nh m�nh, mới c� đủ tư c�ch (arhattva) đem lại lợi lạc cho người kh�c (parārthakaraṇa); mới xứng đ�ng nhận sự t�n k�nh (pūjārha) của tất cả ch�ng sinh c�n tham dục (sarāga).

Từ sự định nghĩa A-la-h�n l� bậc v� học ở tr�n cho thấy rằng bảy h�ng th�nh giả kh�c gồm bốn trường hợp hướng đến quả v� ba trường hợp trụ ở quả đều thuộc về hữu học (śaikṣa).

(Hỏi) Tại sao bảy h�ng th�nh giả n�y đều c� t�n l� hữu học?

(Đ�p) Bởi v� muốn tận trừ c�c lậu th� phải thường xuy�n tu tập c�c học ph�p (śikṣās). Ba học ph�p - tức tăng thượng giới (adhiśīlaṃ, śikṣā), tăng thượng t�m (adhicittaṃ śikṣā) v� tăng thượng tuệ (adhiprj�āṃ, śikṣā) - đều lấy giới định tuệ l�m tự thể.

(Hỏi) Nhưng theo định nghĩa tr�n th� d� dị sinh cũng c� thể l� hữu học?

(Đ�p) Kh�ng thể được; v� kh�ng thấy đ�ng như thực (apraj�āna) c�c th�nh đế v� v� c� thể đ�nh mất tất cả c�c học ph�p đ� đắc được.

Ch�nh v� để khẳng định rằng những người đang c�n học mới thuộc về hữu học v� kh�ng phải chỉ trừ bỏ tam học l� đ� trở th�nh bậc hữu học n�n Thế t�n mới nhắc lại rằng: �N�y Đạm-phạ (Sīvaka), chỉ những ai tu học những g� cần phải tu học mới được ta gọi l� bậc hữu học.�

(Hỏi) L�m sao c� thể n�i rằng th�nh giả c� thể t�nh của h�ng hữu học khi đang ở v�o trạng th�i b�nh thường (prakṛtiṣṭha; trụ bổn t�nh) chứ kh�ng phải l�c đang nhập định?

(Đ�p) N�i như vậy l� v� dựa v�o � ch� của h�ng th�nh giả n�y. Cũng giống như kh�ch đi đường, d� đang tạm nghỉ ch�n nhưng vẫn được gọi l� h�nh kh�ch. Hoặc v� ba học ph�p vẫn thường gắn b� với c�c vị n�y ngay cả khi họ đang ở v�o trạng th�i b�nh thường.

(Hỏi) Học ph�p l� g�?

(Đ�p) L� c�c ph�p hữu vi v� lậu của bậc hữu học. Cũng giống như c�c ph�p hữu vi v� lậu của bậc v� học đều được gọi l� V� học ph�p.

(Hỏi) Tại sao Niết-b�n l� ph�p v� vi lại kh�ng phải l� ph�p v� học?

(Đ�p) V� h�ng v� học v� dị sinh cũng c� thể th�nh tựu Niết-b�n.

Bốn h�ng th�nh giả hướng quả v� bốn h�ng th�nh giả trụ quả cộng th�nh t�m h�ng th�nh giả (āryapudgala, th�nh bổ-đặc-gi�-la): Tức bao gồm th�nh giả �l�n đường (pratipnna) để chứng đắc quả Dự lưu� v� th�nh giả đ� l� Dự lưu cho đến h�ng th�nh giả �l�n đường để chứng đắc quả A-la-h�n� v� th�nh giả đ� l� A-la-h�n.

Tuy gọi l� t�m nhưng thật ra chỉ c� năm; đ� l� th�nh giả đang hướng đến (pratipannaka) quả đầu ti�n - tức đang ở v�o kiến đạo (darśanamārga) - v� bốn h�ng th�nh giả đang trụ ở quả (phalastha); bởi v� ba trường hợp hướng quả ở sau kh�ng t�ch rời ba trường hợp trụ quả ở trước.

Tr�nh b�y tr�n đ�y l� dựa v�o sự chứng đắc theo thứ tự của bốn quả (anupūrvādhigama = anupūrvena catuḥphalaprāpti). Trong trường hợp của th�nh giả Bội ly dục (bhūyovītarāga) v� To�n ly dục (kāmavītarāga), v� đ� đoạn trừ s�u nh�m, ch�n nh�m phiền n�o của Dục giới trước khi nhập v�o kiến đạo cho n�n khi trụ ở kiến đạo th� được gọi l� Nhất lai quả hướng v� bất ho�n quả hướng m� kh�ng phải l� Dự lưu quả hướng v� Nhất lai quả hướng. Ở đ�y, th�nh giả đang hướng đến một quả cao hơn th� kh�ng lẫn lộn với c�c th�nh giả đang trụ ở quả thấp hơn.

(Hỏi) Như tr�n đ� n�i con đường tu tập (bhāvanāmārga, tu đạo) c� hai loại hữu lậu (thế tục) v� v� lậu (xuất thế) kh�c nhau. Như vậy do loại n�o m� h�ng hữu học xả ly được nhiễm ph�p ở c�c địa?

Tụng đ�p: �

有頂由無漏　　��������������� 餘由二離染

[Ly nhiễm thuộc Hữu đảnh l� do v� lậu;

Ly nhiễm thuộc c�c địa kh�c l� do cả hai loại.] �

Luận: Chỉ c� đạo v� lậu xả ly c�c nhiễm thuộc Hữu đảnh chứ kh�ng phải đạo hữu lậu bởi v� (1) kh�ng c� thế tục đạo n�o cao hơn Hữu đảnh [người ta xả ly một địa nhờ v�o thế tục đạo của một địa cao hơn, trong khi Hữu đảnh lại l� địa cao nhất]; (2) thế tục đạo của một địa n�o đ� kh�ng thể đối trị c�c nhiễm ph�p ở c�ng địa (tự địa) bởi v� c�c phiền n�o ở c�ng địa sẽ đeo b�m thế tục đạo n�y (tatleśānuśayitatvāt).

Nếu c�c phiền n�o đeo b�m theo một th�nh đạo th� ch�ng kh�ng thể bị th�nh đạo n�y đối trị. Nếu một th�nh đạo c� khả năng đối trị một phiền n�o th� phiền n�o n�y chắc chắn kh�ng thể đeo b�m theo th�nh đạo n�y.

Sự xả ly t�m địa c�n lại đều c� thể nương v�o thế tục đạo hoặc xuất thế đạo.

Nếu đều do hai đạo để xả ly c�c địa th� mỗi đạo c� bao nhi�u trường hợp đắc ly nhiễm?

Tụng đ�p: �

聖二離八修　　��������������� 各二離繫得

[Th�nh giả đều tu cả hai loại để xả ly t�m địa

V� đều đắc được cả hai loại ly hệ.] �

Luận: th�nh giả nếu xả ly t�m địa đầu ti�n (Dục giới, bốn thiền, ba v� sắc) bằng đạo hữu lậu th� đắc được sự �t�ch rời� (visaṃyoga, ly hệ) khỏi c�c phiền n�o của c�c địa n�y. N�i c�ch kh�c, th�nh giả sẽ đắc được ph�p đắc (prāpti), tức sự th�nh tựu trạch diệt (pratisaṃkhyānirodha) của c�c phiền n�o n�y.

Sự th�nh tựu n�y thuộc về cả hữu lậu v� v� lậu.

(Hỏi) C� luận sư n�i rằng trong trường hợp th�nh giả xả ly bằng đạo v� lậu th� sự đắc được ly hệ cũng thuộc về cả hữu lậu v� v� lậu. Tại sao như vậy?

(Đ�p) C�c luận sư n�y n�i rằng h�y thừa nhận trường hợp th�nh giả khi xả ly bằng đạo v� lậu th� họ kh�ng c� sự đắc được ly hệ (ly hệ đắc0 thuộc hữu lậu. Theo giả thiết n�y, một th�nh giả khi đ� xả ly V� sở hữu xứ (āki�canyāyatana) bằng một đạo v� lậu (ārya) th� sau đ� sẽ nương v�o một tầng thiền để chuyển căn, c� nghĩa l� l�m cho c�c căn (indriya) trở n�n m�nh lợi hơn (saṃcarati). Th�nh giả n�y - v� xả bỏ c�c đạo đ� đắc được trước đ�, [tức c�c đạo thuộc V� sắc giới đối với h�ng độn căn (mṛdvindriyasaṃgṛhīta)]; v� chỉ đắc được bất ho�n quả đạo đối với h�ng lợi căn - n�n sẽ kh�ng c�n đắc được sự ly hệ đối với c�c phiền n�o của V� sắc giới; v� v� sự ly hệ n�y đ� bị mất n�n họ sẽ th�nh tựu c�c phiền n�o n�y.

Kh�ng c� ly hệ đắc hữu lậu đối với loại th�nh giả n�y; tuy nhi�n họ cũng kh�ng c� c�c phiền n�o được n�i đến ở tr�n.

Cũng giống như trường hợp một th�nh giả đ� giải tho�t được một phần trong số c�c nh�m phiền n�o của Hữu đảnh th� chắc chắn sẽ kh�ng c� sự ly hệ đắc hữu lậu đối với c�c phiền n�o n�y, - bởi v� chỉ c� đạo v� lậu mới diệt trừ được c�c phiền n�o của Hữu đảnh. Giả sử rằng th�nh giả n�y v� luyện căn bằng c�ch nương v�o một tầng thiền n�n đ� xả bỏ ly hệ đắc v� lậu đối với c�c phiền n�o của Hữu đảnh th� ch�nh c�c �ng cũng c� thể nhận ra rằng th�nh giả n�y kh�ng c� th�nh tựu c�c phiền n�o n�y.

Cũng giống như trường hợp một dị sinh sinh ở một nơi cao hơn tầng thiền thứ nhất, chẳng hạn như sinh v�o tầng thiền thứ hai, v.v.. Bởi v� dị sinh n�y đ� chuyển v�o tầng thiền thứ hai (bhūmisaṃcāra, chuyển địa) n�n sẽ đ�nh mất sự ly hệ đắc đối với c�c phiền n�o của Dục giới; tuy nhi�n c�c �ng vẫn phải thừa nhận rằng dị sinh n�y kh�ng c� c�c phiền n�o n�y.

V� thế lập luận của c�c luận sư n�i tr�n kh�ng hợp l�.

(Hỏi) Nhờ v�o địa n�o m� người ta đắc sự xả ly c�c địa kh�c nhau?

Tụng đ�p: �

無漏未至道　　��������������� 能離一切地
　���� 餘八離自上　　��������������� 有漏離次下.

[Đạo v� lậu thuộc vị ch� địa

C� thể xả ly phiền n�o ở tất cả c�c địa.

C�c đạo thuộc t�m địa c�n lại xả ly tự v� thượng địa.

Đạo hữu lậu xả ly hạ địa.] �

Luận: Nhờ v�o vị ch� địa v� lậu m� c� thể xả ly tất cả c�c địa, từ Dục giới cho đến Hữu đảnh.

Khi h�nh giả xả ly một địa thấp hơn nhờ nương v�o một cận phần (sāmantaka) th� c� phải tất cả Giải tho�t đạo (vimuktimārgas) đều sinh từ cận phần cũng giống như trường hợp của c�c V� gi�n đạo (ānantaryamārgas) kh�ng?

(Đ�p) Kh�ng phải.

(Hỏi) Bởi v� sao?

Tụng đ�p: �

近分離下染　　��������������� 初三後解脫
　���� 根本或近分　　��������������� 上地唯根本.

[Đạo thuộc cận phần xả ly c�c nhiễm thuộc hạ địa.

Khi xả ly ba địa đầu ti�n, Giải tho�t đạo sinh từ

Căn bổn hoặc cận phần.

Khi xả ly thượng đại, Giải tho�t đạo chỉ sinh từ căn bổn.] �

Luận: C� ch�n địa của sự sinh khởi l� Dục giới, bốn tĩnh lự v� bốn V� sắc định.

Khi h�ng phục (jaya) được ba địa - c� nghĩa l� khi xả ly Dục giới, tầng thiền thứ nhất v� tầng thiền thứ hai - th� c� Giải tho�t đạo thứ ch�n sinh khởi ở tĩnh lự cận phần hoặc tĩnh lự căn bổn (maula).

Đối với c�c địa cao hơn th� Giải tho�t đạo cuối c�ng lu�n lu�n sinh từ tĩnh lự (samāpatti) căn bổn chứ kh�ng phải nằm ở cận phần của tĩnh lự n�y. Thật vậy, kể từ tầng thiền thứ tư th� tĩnh lự căn bổn v� tĩnh lự cận phần c� thọ giống nhau, tức l� xả thọ. Trong c�c địa của c�c tầng thiền đầu ti�n th� c� hai thọ kh�c nhau: H�nh giả độn căn, với Giải tho�t đạo thứ ch�n, kh�ng c� khả năng nhập v�o tĩnh lự căn bổn v� sự chuyển đổi của thọ rất kh� khăn. V� thế Giải tho�t đạo thứ ch�n của việc xả ly ba địa đầu ti�n chỉ sinh khởi từ tĩnh lự cận phần.

Ch�ng ta đ� b�n đến trường hợp h�nh giả c� thể xả ly tất cả c�c địa bằng c�c đạo v� lậu được tu tập ở Vị ch� địa (anāgamya). Tuy nhi�n khả năng n�y kh�ng thuộc về c�c đạo v� lậu được tu tập ở c�c địa kh�ng phải l� vị ch� địa.

Bằng đạo v� lậu được tu tập ở t�m địa l� bốn tĩnh lự, tĩnh lự trung gian v� ba v� sắc định th� h�nh giả c� thể xả ly tự địa v� c�c địa cao hơn; nhưng kh�ng c� địa thấp hơn bởi v� h�nh giả đ� xả ly loại địa n�y.

C�c đạo xuất thế (lokottara) như V� gi�n đạo v� Giải tho�t đạo sinh khởi nhờ c�c h�nh tướng của c�c đế (satyākārapravṛtta), tức sự nh�n thấy c�c ph�p l� v� thường, khổ, v.v.. �

世無間解脫　　��������������� 如次緣下上
　���� 作麤苦障行　　��������������� 及靜妙離三.

[V� gi�n đạo v� Giải tho�t đạo thế tục

Theo thứ tự tr�n duy�n tự địa v� thượng địa;

C� c�c h�nh tướng l� th�, khổ, chướng

V� tĩnh, diệu, ly.] �

Luận: C�c Giải tho�t đạo thế tục c� c�c h�nh tướng tịch tĩnh, v.v.; c� nghĩa l� xem cảnh sở duy�n của ch�ng l� tịch tĩnh, v.v.. C�c V� gi�n đạo thế tục c� c�c h�nh tướng th� hiển, v.v..

C�c Giải tho�t đạo c� thể xem một địa cao hơn [hoặc một xứ (sthāna) cao hơn] l� tịch tĩnh, l� mỹ diệu (praṇītatas), l� giải tho�t (niḥsaraṇatas). C�c V� gi�n đạo xem một địa thấp hơn l� th� hiển (audārikatas), l� khổ (duḥkhilatas), l� một bức tường d�y (sthūlabhittikatas): Xem l� th� hiển bởi v� địa n�y kh�ng tịch tĩnh (aśāntatva), cần c� sự dụng c�ng lớn (mahābhisaṃskārataratva); xem l� khổ bởi v� địa n�y kh�ng mỹ diệu, kh�ng đ�ng ưa khi (pratikūla) m� th�n cũng như t�m đều kh�ng c� được c�c c�ng năng lớn lao (bahudauṣṭhulyataratva); xem như một bức tường d�y bởi v� với một địa thấp như thế n�y th� kh�ng thể vượt tho�t ra khỏi n�, dường như n� l� một bức tường rất d�y.

C�c h�nh tướng tịch tĩnh, mỹ diệu, giải tho�t l� c�c h�nh tướng đối nghịch lại.

Về vấn đề kh�ng quan trọng n�y đ� được b�n đến, ch�ng ta h�y trở lại chủ đề của ch�ng ta: �

不動盡智後　　��������������� 必起無生智
　���� 餘盡或正見　　��������������� 此應果皆有.

[Trong trường hợp của A-la-h�n bất động, sau Tận tr�

Tất sinh khởi v� sinh tr�.

Trong c�c trường hợp kh�c l� Tận tr� hoặc ch�nh kiến;

Ch�nh kiến n�y đều c� ở c�c A-la-h�n.] �

Luận: Nếu A-la-h�n thuộc chủng t�nh bất động (akopyadharman) th� ngay sau Tận tr� (kṣayaj�āna) sẽ sinh khởi một loại tr� về sự kh�ng sinh khởi c�c lậu hoặc trong vị lai (anutpādaj�āna, v� sinh tr�).

Đối với c�c A-la-h�n kh�ng thuộc chủng t�nh bất động th� ngay sau Tận tr� sẽ sinh khởi Tận tr� c�ng loại hoặc ch�nh kiến của bậc v� học (aśaikṣī samyagdṛṣṭi) m� kh�ng phải l� v� sinh tr� bởi v� trong trường hợp h�nh giả bị thối thất v� kh�ng c�n l� bất động th� sẽ kh�ng thể khởi được v� sinh tr�.

(Hỏi) C� phải c�c A-la-h�n thuộc chủng t�nh bất động kh�ng c� ch�nh kiến v� học kh�ng?

(Đ�p) Vẫn c� nhưng kh�ng n�i đến. Tất cả A-la-h�n đều c� ch�nh kiến v� học. Đối với A-la-h�n bất động, sau v� sinh tr� n�y lại sinh khởi tiếp v� sinh tr� kh�c hoặc c� khi l� ch�nh kiến v� học.

(Hỏi) trước đ�y c� n�i đến bốn quả, vậy đ� l� những quả g�?

(Đ�p) Đ� l� c�c quả của �đời sống tu h�nh� (śrāmaṇya, sa-m�n t�nh).

(Hỏi) Sa-m�n t�nh l� g�? Quả của n� l� g�? C�c quả n�y c� bao nhi�u loại kh�c nhau?

Tụng đ�p: �

淨道沙門性　　��������������� 有為無為果
　���� 此有八十九　　��������������� 解脫道及滅.

[Tịnh đạo l� Sa-m�n t�nh;

Quả l� ph�p hữu vi v� v� vi;

C� t�m mươi ch�n loại

Giải tho�t đạo v� diệt.] �

Luận: Sa-m�n t�nh l� đạo v� lậu. Nhờ th�nh đạo n�y, nhờ v�o Sa-m�n t�nh (śrāmaṇyayogāt) n�n mới trở th�nh một Sa-m�n (śrāmaṇa), c� nghĩa l� một con người tịch tĩnh hoặc chấm dứt (śamyati) c�c phiền n�o (Dhammpada, 265).

Như khế kinh (Madhyma, 48, 1) n�i: �Được gọi l� Sa-m�n v� l�m tĩnh lặng tất cả c�c ph�p �c, bất thiện, dẫn đến lu�n hồi, tạo ra sự t�i sinh v� giữ được như thế cho đến khi gi� v� chết.�

Dị sinh v� kh�ng l�m tĩnh lặng c�c phiền n�o một c�ch rốt r�o n�n kh�ng phải l� Sa-m�n thực sự (paramārthaśrāmaṇa).

Sa-m�n quả l� c�c ph�p hữu vi v� v� vi. Khế kinh n�i c� bốn loại kh�c nhau nhưng thật ra c� đến t�m mươi ch�n loại.

(Hỏi) T�m mươi ch�n quả Sa-m�n n�y l� g�?

(Đ�p) Đ� l� c�c Giải tho�t đạo c�ng với c�c diệt ph�p. C� t�m V� gi�n đạo v� kế tiếp l� t�m Giải tho�t đạo d�nh cho sự đoạn trừ c�c phiền n�o thuộc kiến đoạn. C� t�m mươi mốt V� gi�n đạo để đoạn trừ c�c phiền n�o thuộc tu đoạn, tức l� ch�n đạo (mārgas) được d�ng để đoạn trừ ch�n nh�m phiền n�o ở mỗi một trong ch�n địa. Đối với giải tho�t được cũng như vậy.

T�m mươi ch�n V� gi�n đạo tạo th�nh Sa-m�n t�nh.

T�m mươi ch�n Giải tho�t đạo l� quả hữu vi của Sa-m�n t�nh, l� đẳng lưu quả v� sĩ dụng quả của Sa-m�n t�nh.

Sự đoạn trừ hoặc trạch diệt (pratisaṃkhyānirodha) t�m mươi ch�n nh�m phiền n�o l� quả v� vi của Sa-m�n t�nh, l� sĩ dụng quả của Sa-m�n t�nh.

Như vậy, c� tất cả t�m mươi ch�n quả của Sa-m�n t�nh.

(Hỏi) Nếu chủ trương n�y l� đ�ng th� kh�ng thể n�o l�m cho lời dạy của Thế t�n được ho�n m�n (upasaṃkhyāna)?

Tụng đ�p:� �

五因立四果　　��������������� 捨曾得勝道
　����� 集斷得八智　　��������������� 頓修十六行.

[Năm nh�n lập th�nh bốn quả

L� Xả tằng đạo, đắc thắng đạo,

Tập đoạn, đắc t�m tr�,

V� đốn tu mười s�u h�nh tướng.] �

Luận: C�c giai đoạn của con đường đoạn trừ phiền n�o (prahāṇamārga) m� ở đ� c� năm nh�n tụ hội đ� được Thế t�n định nghĩa như l� c�c quả. Đ�y l� chủ trương của bốn t�ng.

(Hỏi) Năm nh�n n�y l� g�?

(Đ�p) Năm nh�n l� (1 - 2) xả bỏ hướng đạo đắc được quả đạo; (3) đắc được (prāpti) sự đoạn trừ to�n bộ (sarvasyaikaprāptilābha, tổng tập đoạn); (4) đắc được trong một lần cả t�m tr�, tức bốn ph�p tr� v� bốn loại tr�; (5) đắc được mười s�u h�nh tướng l� v� thường, v.v..

Năm nh�n n�y đều c� đủ trong mỗi một bốn quả,

(Hỏi) Nếu chỉ c� đạo v� lậu c� t�n l� Sa-m�n t�nh th� hai quả (Nhất lai v� bất ho�n) khi đắc được nhờ v�o đạo hữu lậu th� l�m sao c� thể n�i l� thuộc về Sa-m�n quả?

Tụng đ�p:� �

世道所得斷　　��������������� 聖所得雜故
　���� 無漏得持故　　��������������� 亦名沙門果.

[Sự đoạn diệt phiền n�o đắc được do thế đạo

Kết hợp với sự đoạn diệt do th�nh đạo

V� được v� lậu đắc g�n giữ

Cho n�n cũng gọi l� Sa-m�n quả.] �

Luận: Quả Nhất lai v� quả bất ho�n nếu đắc được nhờ v�o đạo hữu lậu th� kh�ng phải chỉ l� những sự đoạn trừ (trạch diệt) xuất ph�t từ Tu đạo thuộc về hữu lậu; m� thật ra ch�ng c�n l� một quả đoạn trừ (đoạn quả) của kiến đạo. Sự đoạn trừ thứ hai n�y kh�ng thể t�ch rời với sự đoạn trừ thứ nhất; bởi v� trong c�c quả Nhất lai v� bất ho�n vốn đ� c� sự hoạch đắc (prāpti) về tổng tập đoạn - một phần l� c�c phiền n�o thuộc kiến đoạn v� một phần l� c�c phiền n�o thuộc tu đoạn.

Ch�nh v� thế m� kinh n�i: �Quả Nhất lai l� g�? - L� sự đoạn trừ ba kiết sử th�n, giới, nghi (satkāya, śīlavrata, vicikitsā) thuộc về kiến đoạn v� l� sự giảm trừ tham, s�n, si (kāma, dveṣa, moha). - Quả bất ho�n l� g�? - L� đoạn năm kiết sử ở dưới (avarabhāgīya, hạ phần).�

Hơn nữa, sự đoạn trừ đắc được từ thế tục đạo (tức sự đoạn trừ s�u nh�m phiền n�o trong trường hợp của Nhất lai, v.v.) được g�n giữ (saṃdhāryate) bởi ly hệ đắc v� lậu, cũng giống như trường hợp th�nh giả Nhất lai v� bất ho�n nhờ c� ly hệ đắc v� lậu n�y m� kh�ng thể mạng chung khi bị thối thất: Họ c� thể đ�nh mất phẩm t�nh của m�nh nhưng lại đắc trở lại trước khi chết. �

所說沙門性　　��������������� 亦名婆羅門
　���� 亦名為梵輪　　��������������� 真梵所轉故
　���� 於中唯見道　　��������������� 說名為法輪
　���� 由速等似輪　　��������������� 或具輻等故.

[Sa-m�n t�nh được n�i đến

C�n gọi l� Sa-la-m�n,

C�n gọi l� Phạm lu�n,

V� do ch�n Phạm chuyển vận;

Trong đ� chỉ c� kiến đạo

Được gọi l� ph�p lu�n

V� nhanh ch�ng, v.v., giống như b�nh xe

Hoặc v� c� đủ tăm xe, v.v.] �

Luận: Sa-m�n t�nh ch�nh l� B�-la-m�n t�nh (brāhmaṇya) bởi v� n� loại trừ phiền n�o; cũng ch�nh l� b�nh xe của Phạm vương (Brahmacakra, Phạm lu�n).

Thế t�n l� Phạm vương (Brahmā) v� ng�i th�nh tựu được B�-la-m�n t�nh tối cao (phạm đức v� thượng). Thật vậy, kinh (Madhyama, 34, 12; Saṃyukta, ii, 27) n�i: �Đức Thế t�n n�y l� Phạm vương�; kinh c�n n�i rằng Thế t�n l� tịch tĩnh (śānta) v� thanh lương (śītībhūta).

B�nh xe (cakra) n�y thuộc về ng�i; v� thế b�nh xe n�y l� của Phạm vương bởi v� ch�nh Phạm vương l�m cho b�nh xe n�y vận h�nh.

Kiến đạo (darśanamārga) vốn c� thể t�nh của một b�nh xe (cakraratna, lu�n bảo) cho n�n được gọi l� Ph�p lu�n.

(Hỏi) Tại sao kiến đạo lại c� thể t�nh của một b�nh xe?

(Đ�p) (1) Bởi v� kiến đạo vận h�nh nhanh ch�ng: N� c� thể liễu tri c�c th�nh đế trong mười lăm s�t-na của t�m; (2) bởi v� n� xả bỏ một nơi n�y v� chiếm thủ một nơi kh�c (tyajanakramaṇa): Xả bỏ V� gi�n đạo v� chiếm thủ Giải tho�t đạo; (3) bởi v� n� chế ngự c�c ph�p chưa dược chế ngự v� h�ng phục c�c ph�p đ� được chế ngự (ajitajayajitādhyāvasana), chế ngự c�c phiền n�o nhờ v�o V� gi�n đạo bằng c�ch chặt đứt sự hoạch đắc c�c phiền n�o n�y; h�ng phục c�c phiền n�o đ� được Giải tho�t đạo trấn �p bằng c�ch đắc được sự ly hệ đối với c�c phiền n�o n�y; (4) bởi v� n� c� thể chuyển vận l�n xuống, tức c� khi l� V� gi�n đạo, c� khi l� Giải tho�t đạo, c� khi duy�n Dục giới, c� khi duy�n c�c giới kh�c cao hơn.

T�n giả Diệu �m (Bhadanta Ghoṣaka) n�i rằng giống như b�nh xe c� tăm xe, v.v., th�nh đạo cũng c� t�m chi, v.v. n�n gọi l� �lu�n�: Ch�nh kiến (samyagdṛṣṭi), ch�nh tư duy (samyakṣaṃkalpa), ch�nh cần (samyagvyāyāma), ch�nh niệm (samyaksmṛti) giống như tăm xe; ch�nh ngữ (samyagvāc), ch�nh nghiệp (samyakkarmānta), ch�nh mạng (samyagājīva) giống như trục xe; ch�nh định giống như v�nh xe.

(Hỏi) Căn cứ v�o c�i g� để n�i rằng ph�p lu�n ch�nh l� kiến đạo?

(Đ�p) Kinh (Āgama) n�i rằng v�o l�c kiến đạo sinh khởi ở Kiều-trần-na (Kauṇḍinya), v.v., th� (chư thi�n) đều n�i rằng b�nh xe ch�nh ph�p đ� được chuyển.

(Hỏi) Tại sao kiến đạo được gọi l� ba chuyển (triparivarta) v� mười hai h�nh tướng ()?

(Đ�p) Tỳ-b�-sa n�i: Ba chuyển l� (1) đ�y l� khổ th�nh đế, (2) khổ th�nh đế phải được liễu tri (ưng biến tri), (3) khổ th�nh đế được liễu tri (dĩ biến tri). Trong mỗi một lần chuyển lại ph�t sinh ri�ng c�c h�nh tướng l� sự nh�n thấy (cakṣus, nh�n), tr� (j�āna), minh (vidyā), v� gi�c (buddhi). Tổng cộng cả ba lần chuyển c� tất cả mười hai h�nh tướng (ākāra).

Đối với c�c th�nh đế kh�c cũng như vậy: Đ�y l� tập th�nh đế, v.v..

V� c�c chuyển v� c�c h�nh tướng đều giống nhau đối với mỗi th�nh đế cho n�n n�i rằng ph�p lu�n c� ba chuyển v� mười hai h�nh tướng chứ kh�ng phải mười hai chuyển v� bốn mươi t�m h�nh tướng. Cũng giống như �b�i giảng về hai ph�p� (dvayadeśanāvat) l� một b�i giảng về một số lượng lớn c�c ph�p vận h�nh nhờ v�o hai ph�p (nh�n v� sắc, nhĩ v� thanh, v.v.); cũng giống như khi một người �giỏi bảy việc� l� h�m � người n�y t�i giỏi trong rất nhiều trường hợp c� bảy việc.

Theo thứ tự tr�n, ba chuyển tương xứng với kiến đạo, tu v� v� học đạo (darśanamārga, bhāvanāmārga, aśaikṣamārga). Đ�y l� giải th�ch của Tỳ-b�-sa.

(Hỏi) Nếu n�i như vậy, kiến đạo sẽ kh�ng c� ba chuyển v� mười hai h�nh tướng th� l�m thế n�o ph�p lu�n c� thể l� kiến đạo?

(Đ�p) Cần phải hiểu rằng ph�p lu�n ch�nh l� b�i thuyết n�y (dharmaparyāya), tức b�i thuyết ph�p ở th�nh B�narēs đ� l�m vận chuyển (pravartana) b�nh xe ch�nh ph�p, b�i thuyết ph�p c� đủ ba chuyển v� mười hai h�nh tướng: C� ba chuyển v� đ� l�m cho c�c th�nh đế vận chuyển ba lần [(a) đ�y l� khổ, tập, diệt, đạo; (b) điều n�y phải được liễu tri; (c) điều n�y được liễu tri, đoạn trừ, chứng đắc, tu tập]; c� mười hai h�nh tướng v� đ� qu�n x�t mỗi th�nh đế dưới ba h�nh tướng [(a) thể t�nh của c�c đế (satyasvarūpa); (b) t�c dụng của c�c đế; (c) sự đạt đến t�c dụng n�y].

Khi n�i �l�m vận chuyển� b�i ph�p n�y c� nghĩa l� b�i ph�p n�y đ� vận h�nh (gamana), đ� được n�m (preraṇa) v�o sự hiểu biết của người kh�c (parasaṃtāne); b�i ph�p n�y đi v�o sự hiểu biết của người kh�c c� nghĩa l� n� l�m cho người kh�c hiểu được n� (arthaj�āpana).

Hoặc ch�nh tất cả th�nh đạo, tức kiến đạo, Tu đạo v� v� học đạo, đều l� ph�p lu�n bởi v� n� đi th�m nhập v�o sự hiểu biết của những người c� t�n t�m (vineya). Nếu kinh n�i rằng b�nh xe được vận chuyển (pravartita) khi () chứng được kiến đạo th� ch�nh tiếp đầu ngữ pra đ� h�m nghĩa l� sự khởi đầu của h�nh động: pravartita c� nghĩa l� c�i bắt đầu vartita. Khi kiến đạo được sinh khởi trong sự hiểu biết của người kh�c, trong sự hiểu biết của Kauṇḍinya th� b�nh xe ch�nh ph�p bắt đầu được chuyển động, bắt đầu được n�m v�o sự hiểu biết của người kh�c.

(Hỏi) C� bao nhi�u quả Sa-m�n đắc được ở mỗi giới?

Tụng đ�p: �

三依欲後三　　��������������� 由上無見道
　���� 無聞無緣下　　��������������� 無厭及經故.

[Ba quả ở Dục giới,

Quả cuối c�ng ở cả tam giới

Do thượng giới kh�ng c� kiến đạo

V� kh�ng c� nghe, kh�ng duy�n hạ giới,

Kh�ng c� ch�n gh�t v� kh�ng sợ h�i.] �

Luận: Ba quả chỉ đắc được ở Dục giới, chứ kh�ng phải ở c�c nơi kh�c. Điều n�y c� nghĩa chỉ đắc được bởi c�c ch�ng sinh sinh ở Dục giới. Quả A-la-h�n đắc được ở cả tam giới.

(Hỏi) Hai quả đầu ti�n v� th�nh giả chưa ly dục n�n n�i rằng kh�ng đắc được ở thượng giới; nhưng đối với quả thứ ba, tại sao cũng kh�ng đắc được ở thượng giới?

(Đ�p) V� ở b�n tr�n Dục giới kh�ng c� kiến đạo. V� kh�ng c� kiến đạo cho n�n một người vốn đ� xả ly Dục giới (virkta) v� t�i sinh v�o một c�i trời cao hơn kh�ng thể đắc được quả bất ho�n.

(Hỏi) Tại sao ở đ� kh�ng c� kiến đạo?

(Đ�p) V� ở V� sắc giới kh�ng c� sự nghe ph�p (śravaṇa); v� kiến đạo chỉ duy�n Dục giới.

Ở Sắc giới th� dị sinh ho�n to�n đam trước v�o sự an lạc của định: Tất cả khổ thọ đều kh�ng c� ở đ�; v� thế sự yểm ly (saṃvega) cũng kh�ng thể c� ở đ�; v� người ta chỉ c� thể nhập v�o th�nh đạo khi c� sự yểm ly.

Hơn nữa, kinh đ� n�i: �Năm hạng người (bổ-đặc-gi�-la) - tức trung b�t Niết-b�n l� hạng đầu ti�n v� thượng lưu l� hạng cuối c�ng - th�ng đạt ở xứ n�y v� th�nh tựu ở xứ kia.�

Ở đ�y khi n�i �th�ng đạt� l� nhằm chỉ cho sự lập th�nh th�nh đạo ) bởi v� th�nh đạo l� phương tiện (upāya) của Niết-b�n. V� thế thượng giới nhất định kh�ng c� kiến đạo.

Phần 24

Phần tr�n c� n�i nếu A-la-h�n thuộc loại bất động (akopya) th� sau th�nh tr� sẽ sinh khởi v� sinh tr� (anutpādaj�āna); c� phải n�i như vậy l� h�m � vẫn c� sự kh�c nhau giữa c�c A-la-h�n thuộc h�ng dự lưu, v.v.?

(Đ�p) vẫn c� sự kh�c nhau.

(Hỏi) Kh�c nhau như thế n�o?

Tụng đ�p: �

阿羅漢有六　　��������������� 謂退至不動
　���� 前五信解生　　��������������� 總名時解脫
　���� 後不時解脫　　��������������� 從前見至生.

[A-la-h�n c� s�u hạng

L� thối ph�p cho đến bất động.

Năm hạng đầu sinh từ t�n giải,

Đều gọi l� thời giải tho�t.

Hạng cuối l� bất thời giải tho�t.

Sinh từ Kiến ch� trước đ�.] �

Luận: Kinh (Madhyama, 30, 4; Saṃyukta, 33, 10) n�i c� s�u loại A-la-h�n l� Thối ph�p (parihāṇadharman), Tư ph�p (cetanādharman), Hộ ph�p (anurakṣaṇādharman), An trụ (sthitākampya), Kham đạt ph�p (prativedhanādharman), Bất động ph�p (akpopyadharman).

Năm loại đầu sinh từ loại t�n giải (śraddhādhimukta). Sự giải tho�t về t�m (cetovimukti) của năm loại A-la-h�n n�y mang t�nh chất thời cơ (samayikī) v� đ�ng ưa (kāntā) bởi v� họ lu�n lu�n giữ g�n sự giải tho�t n�y. V� thế c�c A-la-h�n n�y được gọi l� Thời giải tho�t (samayavimukta). Phải t�y thuộc v�o (apekṣa) thời cơ th� c�c hạng A-la-h�n n�y mới được giải tho�t (vimukta); v� thế t�n gọi tr�n đ�y (samayavimukta) đ� được lập th�nh bằng c�ch lược bỏ một từ ở giữa (sơ ng�n) l� apekṣa (đ�i), cũng giống như khi n�i �b�nh bơ� (ghṛtaghaṭa) l� để chỉ cho c�i b�nh đựng bơ.

Đối với hạng A-la-h�n n�y, sự tu định (samādhisaṃmukhibhāva) phải t�y thuộc v�o thời cơ, tức phải đợi đến khi c� c�c vật dụng cần thiết (upakaraṇa), khi kh�ng mang bệnh v� c� được nơi tu tập.

Sự giải tho�t của c�c A-la-h�n Bất động kh�ng thể bị lay động bởi v� họ kh�ng thể thối thất sự giải tho�t n�y; v� thế họ c� t�n l� Bất động. Họ c�n được gọi l� Bất thời giải tho�t (asamayavimukta). Họ nhập định t�y theo � muốn của m�nh cho n�n được giải tho�t m� kh�ng phải t�y thuộc v�o thời cơ (samaya).�

Samaya C�n c� nghĩa l� thời gian; c� nghĩa l� năm loại A-la-h�n đầu ti�n c�n bị thối đọa từ sự giải tho�t n�y (vimukti) v� thế họ thuộc loại �được giải tho�t trong một thời gian� (kālātara, tạm thời giải tho�t) trong khi loại thứ s�u kh�ng c�n bị thối đọa v� đ� được giải tho�t vĩnh viễn (atyanvimukti) v� thế gọi l� Bất thời giải tho�t.

C�c A-la-h�n n�y sinh khởi từ loại Kiến ch� (dṛṣṭiprāpta).

(Hỏi) S�u loại A-la-h�n n�i tr�n c� c�c chủng t�nh n�y (gotra) ngay từ đầu hay chỉ mới đắc được sau n�y?

Tụng đ�p: �

有是先種性　　��������������� 有後練根得.

[C� trường hợp đắc ngay từ đầu,

C� trường hợp đắc sau khi luyện căn.] �

Luận: C� trường hợp ngay từ đầu đ� l� Tư ph�p A-la-h�n (cetanādharman); c� trường hợp sau khi đ� l� Thối ph�p A-la-h�n th� phải l�m cho c�c căn thanh tịnh hoặc vi�n m�n (uttāpana) căn mới trở th�nh Tư ph�p. V� cứ tiếp tục như thế.

(1)��������������������������������������������������������� Thối ph�p A-la-h�n l� A-la-h�n c�n bị thối đọa v� kh�ng phải l� Tư ph�p, v.v., cũng kh�ng phải l� Kham đạt ph�p (prativedhanādharman).

(2)��������������������������������������������������������� Tư ph�p A-la-h�n l� A-la-h�n c�n phải kết th�c sự tồn tại của m�nh (cetayitum), v� kh�ng phải l� Hộ ph�p (anurakṣaṇādharman), v.v..

(3)��������������������������������������������������������� Hộ ph�p A-la-h�n l� A-la-h�n c�n phải ph�ng hộ.

(4)��������������������������������������������������������� An trụ A-la-h�n l� A-la-h�n kh�ng bị lay động khi kh�ng c� c�c nh�n thối đọa mạnh mẽ (thắng thối duy�n), ngay cả khi kh�ng c� sự ph�ng hộ, c� nghĩa l� vẫn trụ lại ở quả. Họ l� những A-la-h�n kh�ng tăng tiến (vardhayitum) v� kh�ng bị thối đọa, v� kh�ng c� gia h�nh (abhiyoga).

(5)��������������������������������������������������������� Kham đạt ph�p A-la-h�n (prativedhanādharman = prativedhanābhavya) l� A-la-h�n kh�ng cần gia h�nh (abhiyoga) m� vẫn c� thể �đạt đến� (prativeddhum) loại Bất động A-la-h�n.

(6)��������������������������������������������������������� Bất động A-la-h�n l� A-la-h�n kh�ng c�n bị thối đọa.

Hai loại đầu ti�n, khi c�n thuộc h�ng hữu học, đ� thiếu sự nỗ lực li�n tục v� m�nh liệt (sātaya, satkṛtyaprayoga); loai thứ ba chỉ c� sự nỗ lực li�n tục; loại thứ tư chỉ c� sự nỗ lực m�nh liệt; loại thứ năm c� cả hai loại nỗ lực nhưng căn lại muộn độn; chỉ c� loại thứ s�u c� cả hai loại nỗ lực v� lợi căn.

Thối ph�p A-la-h�n kh�ng nhất định phải bị thối đọa; v� c�c loại sau đ� cũng như vậy: Kham đạt A-la-h�n kh�ng nhất định phải �đạt đến� (quả vị Bất động A-la-h�n). Sở dĩ c�c th�nh giả n�y c� t�n gọi kh�c nhau bởi v� c� thể c� trường hợp họ c�n bị thối đọa, v.v.. V� nguy�n tắc n�y (Vibhāṣā, 62, 4) đ� được thừa nhận cho n�n c� thể kết luận rằng cả s�u loại A-la-h�n đều c� thể hiện hữu ở tam giới.

Tuy nhi�n nếu theo giả thiết Thối ph�p A-la-h�n l� A-la-h�n nhất định bị thối đọa, v.v., v� Kham đạt A-la-h�n l� A-la-h�n nhất định phải đạt đến th� kết luận tr�n sẽ bị thay đổi: (1) S�u loại A-la-h�n đều c� ở Dục giới; (2) chỉ c� hai loại An trụ v� Bất động A-la-h�n ở c�c giới tr�n (thượng giới) bởi v� ở đ� kh�ng c� (a) sự thối đọa (parihāṇi) v� thế kh�ng c� Thối ph�p A-la-h�n v� Hộ ph�p A-la-h�n bởi v� sẽ kh�ng c� việc ph�ng hộ thối thất; (b) cũng kh�ng c� tư (cetanā) v� kh�ng c� Tư ph�p A-la-h�n; (c) cũng kh�ng c� sự l�m vi�n m�n c�c căn v� thế kh�ng c� Kham đạt A-la-h�n bởi v� h�ng A-la-h�n n�y phải r�n luyện c�c căn thật m�nh lợi mới c� thể �đạt đến�, mới c� thể trở th�nh Bất động A-la-h�n.

(Hỏi) Trong năm loại đầu, loại n�o thối đọa từ chủng t�nh v� loại n�o thối đọa từ quả?

Tụng đ�p:�

四從種性退　　五從果非先

[Bốn loại thối đọa từ chủng t�nh;

Năm loại từ quả; kh�ng thối đọa từ (chủng t�nh v� quả) đầu ti�n.] �

Luận: Bốn loại A-la-h�n [từ Tư ph�p cho đến Kham đạt] bị thối đọa từ chủng t�nh; năm loại A-la-h�n [từ Thối đọa cho đến Kham đạt] cũng bị thối đọa từ quả.

Tuy nhi�n kh�ng c� trường hợp thối đọa từ chủng t�nh v� quả đầu ti�n:

(1)�������������������������������� Th�nh giả A-la-h�n kh�ng bị thối đọa từ chủng t�nh đầu ti�n, tức chủng t�nh đ� đắc được trước khi trở th�nh A-la-h�n bởi v� chủng t�nh n�y đ� được l�m cho kiến cố (dṛḍhīkṛta) bởi hữu học đạo v� v� học đạo. th�nh giả hữu học kh�ng thối đọa từ chủng t�nh đầu ti�n v� chủng t�nh n�y đ� được thế tục đạo v� xuất thế đạo l�m cho ki�n cố. Kh�ng thể c� trường hợp bị thối đọa từ loại chủng t�nh đ� đắc được nhờ luyện căn (uttāpanāgatāt tu parihīyate).

(2)�������������������������������� Th�nh giả kh�ng thối đọa từ quả đầu ti�n đ� đắc được, nhưng c� thể thối đọa từ c�c quả kh�c. Như vậy họ sẽ kh�ng bị thối đọa từ quả dự lưu.

Theo hai nguy�n tắc tr�n sẽ c� (1) ba trường hợp c� thể xảy ra đối với h�ng Thối ph�p A-la-h�n: Họ c� thể đắc được Niết-b�n m� vẫn c�n giữ nguy�n chủng t�nh của m�nh (trụ tự vị nhi b�t Niết-b�n), hoặc c� thể l�m vi�n m�n c�c căn (tăng tiến căn), hoặc c� thể thối đọa v� trở lại h�ng hữu học (thối trụ học); (2) bốn trường hợp c� thể xảy ra đối với h�ng Tư ph�p A-la-h�n: Ba trường hợp giống như ở tr�n, cộng th�m trường hợp c� thể bị thối đọa v� trở lại h�ng Thối ph�p A-la-h�n; (3) v� tiếp theo l� năm, s�u v� bảy trường hợp c� thể xảy ra đối với c�c h�ng Hộ ph�p, An trụ v� Kham đạt A-la-h�n (tức cộng th�m c�c trường hợp: hoặc trở lại h�ng Tư ph�p A-la-h�n, v.v.) (Vibhāṣā 62, 5).

Khi một A-la-h�n trở lại h�ng hữu học sẽ trụ ở chủng t�nh giống như chủng t�nh đầu ti�n của m�nh. Nếu kh�ng phải như vậy th� khi đắc được một chủng t�nh cao hơn, lẽ ra th�nh giả chỉ c� thăng tiến chứ kh�ng c� thối đọa.

(Hỏi) Tại sao kh�ng thể thối đọa từ quả đầu ti�n?

(Đ�p) Bởi v� c�c phiền n�o thuộc Kiến đoạn kh�ng c� sở y (avastuka = anadhiṣṭhāna): Thật vậy, khi c� căn l� hữu th�n kiến (satkāyadṛṣṭi) th� c�c phiền n�o mới hiện hữu với ng� (ātman) l�m sở y (ātmādhiṣṭhānapravṛtta, ng� xứ chuyển); nhưng ở trường hợp n�y th� kh�ng c� ng�.

(Hỏi) Như vậy c� phải c�c phiền n�o n�y c� sở duy�n (ālambana) l� một sự vật kh�ng hiện hữu?

(Đ�p) Kh�ng phải. Ch�ng vẫn c� cảnh l� c�c đế, (ch�ng vẫn qu�n s�t c�c thủ uẩn l� v� thường, v.v.); v� thế kh�ng phải sở duy�n của ch�ng l� một sự vật kh�ng hiện hữu; tuy nhi�n ch�ng kh�ng thể duy�n c�c cảnh n�y một c�ch ch�nh x�c (vitathālambana, bất như thực duy�n).

(Hỏi) C�c phiền n�o thuộc tu đoạn kh�c nhau ở điểm n�o khi m� ch�ng cũng duy�n cảnh kh�ng ch�nh x�c giống như c�c phiền n�o thuộc kiến đoạn?

(Đ�p) Ch�ng vẫn kh�c với c�c phiền n�o thuộc kiến đoạn. Người ta thấy r� rằng � tưởng về ng� (ātmadṛṣṭi) m� chấp c�c thực ph�p như sắc (rūpa), v.v. - vốn kh�ng phải l� �ng�, kh�ng phải l� �ng� tưởng� - c� c�c h�nh tướng của một thực thể c� tạo t�c, c� cảm thọ, c� c�c h�nh tướng của một đấng Đại tự tại (Īśvara). V� c�c loại kiến kh�c như Bi�n chấp kiến (antagrāhadṛṣṭi), v.v., cũng hiện hữu được nhờ lấy ch�nh ng� tướng n�y (ātmatva) l�m sở y; như vậy sở y của ch�ng l� kh�ng thực hữu (y v� sự hoặc), c� nghĩa l� ch�ng kh�ng c� sở y. Tr�i lại, c�c phiền n�o kh�c với c�c phiền n�o thuộc kiến đoạn, tức c�c phiền n�o được đoạn trừ bởi Tu đạo (bhāvanā) như tham, s�n, mạn, nghi lại c� t�nh chất nhiễm trước, ch�n gh�t, thỏa m�n, m� mờ đối với sắc ph�p (rūpa), v.v.; v� thế nếu n�i một c�ch tuyệt đối th� ch�ng vẫn c� sở y. Bởi v� c�c cảnh đ�ng ưa (amanāpa, khả �), kh�ng đ�ng ưa, v.v., của ch�ng vẫn thực hữu; trong khi đ� vẫn kh�ng hề c� dấu vết của ng�, ng� sở, Đại tự tại, v.v..

Một giải th�ch kh�c cho rằng c�c phiền n�o thuộc tu đoạn c� một sở y nhất định (pratiniyata), mang một t�nh chất r� r�ng như đ�ng ưa, kh�ng đ�ng ưa, v.v.. Trong khi đối với c�c phiền n�o thuộc kiến đoạn th� kh�ng c� một sở y nhất định n�o mang c�c t�nh chất của ng� hoặc ng� sở; v� thế ch�ng kh�ng c� sở y.

Một điểm kh�c nữa l� đối với h�ng th�nh giả (Ārya = Śaikṣa) kh�ng suy nghĩ (upanidhyāyati = saṃtīrayati, thẩm lự) th� c�c phiền n�o thuộc tu đoạn c� thể khởi dậy do bị thất niệm; nhưng c�c phiền n�o n�y kh�ng thể khởi dậy ở h�ng th�nh giả c� thẩm lự. Cũng giống như trường hợp tưởng lầm sợi d�y l� con rắn nếu kh�ng qu�n s�t kỹ (Vibhāṣā, 8, 1); [cũng giống như khi thiếu sự ch� � th� người ta sẽ qu�n mất t�nh chất si�u h�nh của c�c sự vật khả � l� v� thường, khổ, v.v.]. Tr�i lại sự sai lầm của ng� kiến kh�ng thể khởi dậy ở c�c th�nh giả kh�ng thẩm lự bởi v� loại t� kiến n�y chỉ l� một sản phẩm của sự suy đạc (saṃtīrakatvāt).

Như vậy th�nh giả kh�ng thể thối đọa từ sự đoạn trừ c�c phiền n�o m� họ đ� đoạn được nhờ v�o kiến đạo (th�nh kiến đoạn).

C�c luận sư Kinh bộ n�i rằng th�nh giả kh�ng c�n bị thối đọa từ quả vị A-la-h�n. V� � kiến của họ th� ch�nh x�c về cả gi�o chứng cũng như l� chứng.

1.����������������������������� Gi�o chứng:�

Kinh (Madhyamāgama, 23, 12; Saṃyutta, iv, 25) n�i: �N�y c�c B�-s�, c�i được đoạn trừ ch�nh l� c�i được đoạn trừ bởi th�nh tuệ�.

Kinh (Madhayama, 51, 18; Saṃyukta, 8, 16; Saṃyutta, iv, 25) n�i: �ta tuy�n bố rằng h�ng hữu học cần phải tu bất ph�ng dật�. Thế t�n kh�ng n�i điều n�y đối với hạng A-la-h�n.

Chắc chắn l� Thế t�n c� n�i: �N�y A-nan, ta tuy�n bố rằng ngay cả đối với A-la-h�n th� c�c thứ tư hữu v� danh vọng cũng l� nguy�n nh�n của chướng ngại�. Trong khi đ� kinh (Madhyamāgama, 49, 21; Saṃyutta, i, 239) lại n�i r� rằng nếu A-la-h�n bị thối đọa th� đ� chỉ l� thối đọa từ Hiện ph�p lạc tr� (dṛṣṭadharmasukhavihāra): �Về sự giải tho�t của t�m thuộc loại bất động (akopyā cetovimukti, bất động t�m giải tho�t), [một sự giải tho�t] được l�m hiện khởi qua th�n (th�n t�c chứng), th� ta tuy�n bố rằng nhất định kh�ng c�n sự thối đọa từ n�.

Nhưng Tỳ-b�-sa trả lời rằng Thế t�n chỉ n�i kh�ng bị thối đọa từ t�m giải tho�t thuộc loại bất động; do đ� vẫn c� trường hợp thối đọa khi sự giải tho�t n�y c� t�nh chất tạm thời (sāmayikī). Ch�ng t�i đồng � rằng vẫn c� sự thối đọa từ loại t�m giải tho�t tạm thời. Tuy nhi�n, sự giải tho�t n�y l� g�? C� phải đ� l� quả A-la-h�n (ứng quả t�nh) như c�c �ng nghĩ? V� chẳng lẽ kh�ng thể tin rằng khi n�i �tạm thời giải tho�t� l� Thế t�n c� � chỉ cho c�c tầng thiền thuộc thế tục sao?

Loại thiền định (đẳng tr�) bao h�m c�c tầng thiền căn bổn, khi được tu chứng trong một số trường hợp n�o đ� - chẳng hạn như ở một nơi kh�ng c� tiếng ồn, v.v., - vẫn được gọi t�n l� �sự giải tho�t tạm thời� (sāmayikī, thời giải tho�t); v� n� c�n c� t�n l� �sự giải tho�t đ�ng ưa� (kāntā, �i giải tho�t) bởi v� mỗi lần bị thối thất th� người ta vẫn mong cầu c� lại (kāmanīya) để thọ hưởng c�c ph�p lạc (dṛṣṭadharmasukhavihāra). C� luận sư kh�c (Bhadanta Rāma) n�i rằng loại thiền định n�y c� t�n l� �Sự giải tho�t tạm thời� bởi v� vốn l� hữu lậu n�n n� thuộc về nh�m c�c ph�p �c�n được ham muốn�.�

Tr�i lại, loại giải tho�t tạo th�nh phẩm t�nh A-la-h�n kh�ng c� t�nh chất tạm thời v� được hoạch đắc thường xuy�n (nityānugatatvāt; prātiyogena); n� cũng kh�ng c�n l� loại �đ�ng ưa� bởi v� người ta kh�ng thể t�m kiếm trở lại (prāthanīya) loại giải tho�t n�y. Nếu như c�n c� trường hợp bị thối đọa từ phẩm t�nh A-la-h�n th� tại sao Thế t�n lại n�i rằng A-la-h�n chỉ c� thể thối đọa từ Hiện ph�p lạc trụ? V� thế loại t�m giải tho�t bất động thuộc về tất cả c�c A-la-h�n.

Một vị A-la-h�n thối thất Hiện ph�p lạc trụ khi vị n�y đ�nh mất sự tự tại đối với thiền định v� bị lợi dưỡng l�m cho t�n t�m (vyākṣipta); v� đ�y l� trường hợp của c�c h�ng A-la-h�n độn căn. Nếu thuộc h�ng lợi căn th� một A-la-h�n kh�ng thể thối thất Hiện ph�p lạc trụ. A-la-h�n thối thất Ph�p lạc được gọi l� Thối ph�p (parihānadharman); v� kh�ng thối thất ph�p lạc th� gọi l� Bất thối ph�p (aparihānadharman). C�c trường hợp của Tư ph�p, v.v., cũng được giải th�ch giống như vậy.

(Hỏi) Bất thối ph�p, An trụ v� Bất động kh�c nhau như thế n�o?

(Đ�p) Loại thứ nhất chưa l�m cho c�c căn trở n�n vi�n m�n (anuttāpanāgata): C�c căn n�y vốn đ� m�nh lợi ngay từ đầu; loại thứ ba đ� l�m cho c�c căn trở n�n vi�n m�n: Cả hai loại n�y kh�ng c�n thối đọa từ c�c loại thiền định (samādhiviśeṣa, th� thắng đẳng ch�) đ� đắc được. Loại thứ hai kh�ng c�n bị thối đọa từ c�c phẩm t�nh m� họ đang an trụ; nhưng họ kh�ng thể khởi c�c phẩm t�nh kh�c (guṇaviśeṣa) hoặc nếu c� khởi th� vẫn c� thể bị lay động (tasmāt tu kampate). Đ� l� sự kh�c nhau của ba loại th�nh giả n�y.

(Hỏi) Tuy nhi�n trong trường hợp của Kiều-ma-ka (Āyuṣman Godhika), tại sao kh�ng bị thối thất quả A-la-h�n?

(Đ�p) Khi c�n thuộc h�ng hữu học, v� c�n qu� nhiều mong cầu (āsvādanā) v� độn căn n�n Kiều-ma-ka đ� nhiều lần bị thối thất loại giải tho�t tạm thời: V� l�ng ch�n gh�t (saṃvega; yếm tr�ch) n�n Kiều-ma-ka đ� tự hại m�nh bằng dao. Do kh�ng luyến tiếc th�n mạng n�n đ� đắc quả A-la-h�n ngay khi mạng chung v� đ� nhập được Niết-b�n. V� thế Kiều-ma-ka kh�ng bị thối thất quả A-la-h�n.

Kinh Tăng thập (Daśottara) n�i: �C� một ph�p n�n khởi (utpādayitavya) l� thời �i t�m giải tho�t. C� một ph�p n�n chứng l� Bất động t�m giải tho�t�.

Nếu thời �i t�m giải tho�t l� phẩm t�nh của A-la-h�n v� v� thế phẩm t�nh n�y sẽ c� hai loại th� tại sao trong c�c kinh điển chỉ c� kinh Tăng thập đề cập đến hai lần loại phẩm t�nh n�y dưới hai t�n gọi kh�c nhau? Hơn nữa, kh�ng c� kinh n�o n�i rằng �n�n khởi phẩm t�nh A-la-h�n� m� chỉ n�i l� �n�n chứng phẩm t�nh A-la-h�n�.

C� phải c�c �ng sẽ n�i rằng phẩm t�nh A-la-h�n khi kết hợp với c�c căn muội độn (mṛdvindriyasaṃgṛhīta) tất sẽ sinh khởi? C�c �ng muốn �m chỉ điều g� khi n�i như vậy? C� thể �khởi� được phẩm t�nh A-la-h�n kh�ng? Nếu được th� loại phẩm t�nh A-la-h�n kết hợp với c�c căn m�nh lợi cũng sẽ phải được sinh khởi. Loại phẩm t�nh A-la-h�n thứ nhất c�n được sinh khởi huống hồ l� loại phẩm t�nh A-la-h�n thứ hai.

V� thế sự giải tho�t tạm thời kh�ng phải l� phẩm t�nh A-la-h�n.

(Hỏi) Nếu vậy, tại sao kinh lại n�i đến loại A-la-h�n thuộc �thời giải tho�t� (samayavimukta)?

(Đ�p) Đ� l� trường hợp A-la-h�n v� độn căn n�n phải t�y thuộc v�o c�c thời cơ c� li�n quan đến sự hiện khởi của định. Tr�i với trường hợp n�y l� loại A-la-h�n thuộc �bất thời giải tho�t�.

Theo A-tỳ-đạt-ma, c� ba nguy�n nh�n (sthāna, xứ) ph�t sinh dục tham (kāmarāga): (1) T�y mi�n dục tham chưa được ho�n to�n liễu tri (praj�āta, biến tri), chưa được đoạn trừ; (2) c�c ph�p hiện khởi thuận lợi cho sự bộc ph�t của dục tham; (3) c� sự ph�n đo�n sai lạc (ayoniśomanasikāra, phi l� t�c �). [Nhưng trong trường hợp của A-la-h�n th� kh�ng thể c� tất cả c�c nguy�n nh�n n�y.]

C� phải người ta sẽ n�i rằng A-tỳ-đạt-ma chỉ n�i đến loại dục tham do to�n bộ c�c nh�n n�y sinh khởi (paripūrṇakāraṇa) [trong l�c vẫn c� trường hợp dục tham sinh khởi m� kh�ng cần phải c� đủ c�c nh�n (aparipūrṇakāraṇa), tức chỉ nhờ v�o lực của ngoại duy�n (viṣaya)]. Tuy nhi�n, c� loại ph�p n�o c� thể sinh khởi m� kh�ng cần phải đủ tất cả c�c nh�n?

2.����������������������������� L� chứng:

Ở A-la-h�n c� sinh khởi c�c ph�p đối trị lại (pratipakṣa) c�c phiền n�o v� do thể t�nh của c�c ph�p n�y m� c�c phiền n�o bị đưa v�o �t�nh trạng tuyệt đối kh�ng c�n khả năng sinh khởi� m� trở th�nh loại ph�p v� sinh (anutpattidharman). Như vậy A-la-h�n l�m sao c� thể thối đọa được?

C� phải c�c �ng sẽ n�i rằng c�c ph�p như thế kh�ng thể sinh khởi ở A-la-h�n; rằng c�c phiền n�o vẫn tồn tại ở A-la-h�n dưới dạng chủng tử v� ch�ng sẽ tạo th�nh chủng tử của c�c phiền n�o chưa được ho�n to�n nhổ bật tận gốc (vĩnh bạt)? Nếu đ�ng như vậy th� l�m sao c� thể n�i rằng A-la-h�n l� người đ� tận trừ tất cả c�c lậu hoặc (kṣīṇasrava)? V� nếu kh�ng phải l� lậu tận th� l�m sao c� thể n�i đ� l� A-la-h�n?

Tuy nhi�n Tỳ-b�-sa cho rằng chủ trương về sự kh�ng thối đọa của A-la-h�n tr�i ngược với kinh Th�n dụ (Angārakarṣūpama).

Kinh n�y (Saṃyutta, iv. 190; Saṃyukta, 43, 14) n�i: �Đối với một th�nh giả đa văn (Ārya Śrāvaka) y theo một nguy�n tắc sống như thế, trải qua thời giờ của m�nh như thế (evaṃ carata evaṃ viharatas), thỉnh thoảng v� thất niệm vẫn c� thể khởi c�c t�m xấu�. V� vị th�nh giả đa văn n�y kh�ng phải l� h�ng hữu học m� l� một A-la-h�n bởi v� kinh c�n n�i th�m: �Trong một thời gian d�i t�m của vị n�y hướng đến sự viễn ly phiền n�o, �. T�m của vị n�y hướng đến Niết-b�n.� V� qua c�c kinh kh�c (Anguttara, iv. 224; Saṃyukta, 26, 23) ch�ng ta cũng biết được rằng c�c phẩm t�nh như �hướng t�m đến sự viễn ly�, v.v., l� một trong c�c sức mạnh của A-la-h�n, sức mạnh n�y c�n được khẳng định qua c�u kinh: �T�m của vị n�y trở n�n m�t lạnh (śīlībhūta, thanh lương), được tẩy sạch (vāntībhūta), đối với tất cả c�c ph�p vốn l� nơi ẩn n�u của c�c lậu hoặc.�

Ch�ng t�i xin trả lời rằng: Đ�ng l� c�c kinh c� n�i như vậy. Tuy nhi�n kinh Th�n dụ lại c� � chỉ cho h�ng hữu học chứ kh�ng phải l� A-la-h�n. Thật vậy, chỉ đối với h�ng hữu học kinh mới n�i: �Chừng n�o những bước đi của c�c B�-s� (cāra) c�n chưa được �hiểu r�� (thiện th�ng đạt) th� phiền n�o thỉnh thoảng vẫn sinh khởi ở vị n�y ngay cả khi đang c� những bước đi như thế.�

C�c luận sư Tỳ-b�-sa chủ trương vẫn c� sự thối đọa từ qủa vị A-la-h�n.

(Hỏi) Chỉ c� hạng A-la-h�n c� s�u loại chủng t�nh n�y hay c�c hạng th�nh giả kh�c cũng c� như vậy? Nếu c� th� c� thể tu luyện căn kh�ng?

Tụng đ�p:

學異生亦六　　��������������� 練根非見道.

[Hữu học, dị sinh cũng c� s�u loại;

Luyện căn kh�ng c� ở kiến đạo.] �

Luận: Hữu học v� dị sinh cũng c� s�u chủng t�nh như vậy. C�c chủng t�nh của A-la-h�n cũng bắt đầu từ c�c chủng t�nh n�y.

C�c căn c� thể được ho�n thiện (indriyasaṃcāra, luyện căn) ở ngo�i kiến đạo chứ kh�ng phải trong khi đang đi tr�n th�nh đạo n�y. Kiến đạo l� con đường vận h�nh rất nhanh ch�ng (trong to�n bộ mười lằm s�t-na) v� h�nh giả kh�ng thể thực hiện được loại gia h�nh cần thiết cho việc ho�n thiện c�c căn trong suốt thời gian n�y.

C� trường hợp ho�n thiện c�c căn l� loại dị sinh; nhưng cũng c� trường hợp ho�n thiện c�c căn l� loại t�n giải (Śraddhādhimuktas).

Một bản kinh được tr�ch dẫn ở tr�n c� n�i: �Ta tuy�n bố rằng trong bốn loại hiện ph�p lạc trụ m� một th�nh giả đ� đắc được th� th�nh giả n�y c� thể thối đọa từ bất kỳ loại n�o trong bốn loại n�y; nhưng đối với t�m giải tho�t bất động m� một th�nh giả đ� chứng đắc th� ta tuy�n bố rằng tuyệt đối kh�ng thể thối đọa từ loại t�m giải tho�t n�y.�

A-la-h�n thối đọa từ c�c hiện ph�p lạc trụ như thế n�o?

Tụng đ�p:

應知退有三　　��������������� 已未得受用
　���� 佛唯有最後　　��������������� 利中後鈍三.

[Thối đọa c� ba loại:

Đ� đắc, chưa đắc, thọ dụng.

Phật chỉ c� loại cuối;�

Lợi căn c� loại giữa v� cuối; độn căn cả ba loại.]

Luận: C� ba trường hợp thối đọa:

Thối đọa từ sự hoạch đắc một c�ng đức th� thắng (guṇa) tức l� sự thối đọa từ những g� đ� đắc được (dĩ đắc thối).

Chưa đắc được một c�ng đức th� thắng tức l� sự thối đọa từ những g� chưa đắc được (vị đắc thối).

Chưa l�m hiện khởi một c�ng đức th� thắng đ� đắc được tức l� sự thối đọa từ sự thọ dụng (upabhoga).

Trong số c�c sự thối đọa n�y, (1) đức Phật chỉ thối đọa từ sự thọ dụng: [v� nghĩ đến sự an lạc của ch�ng sinh n�n ng�i đ� ngừng thọ dụng c�c ph�p lạc]; (2) h�ng Bất động ph�p thối đọa từ sự thọ dụng v� từ những g� chưa đắc được: Bởi v� kh�ng nhất định đ� đắc được c�c ph�p thuộc về c�c c� nh�n th� thắng (pudgalaviśeṣa, thắng kỷ); (3) c�c A-la-h�n kh�ng thuộc bất động ph�p cũng bị thối đọa từ những g� đ� đắc được.

Như vậy sự kiện h�ng Bất động ph�p bị thối đọa từ sự thọ dụng kh�ng tương vi với bản kinh n�i tr�n.

C�c luận sư kh�ng thừa nhận c� sự thối đọa (aparihāṇivādin, v� thối luận giả) n�i: �Sự giải tho�t v� lậu của tất cả A-la-h�n đều l� bất động: Nhưng hạng Bất động ph�p đ� được định nghĩa giống như ch�ng t�i đ� n�i ở tr�n v� thế kh�ng thể đưa ra vấn nạn: Hạng Bất động ph�p bị thối đọa từ c�c ph�p lạc như thế n�o?

(Hỏi) Th�nh giả khi bị thối đọa quả A-la-h�n c� phải t�i sinh kh�ng? Khi bị thối đọa, vị n�y c� l�m những việc đ� kh�ng l�m khi c�n trụ quả kh�ng?

Tụng đ�p:

一切從果退　　��������������� 必得不命終
　���� 住果所不為　　��������������� 慚增故不作.

[Chắc chắn khi đang thối quả

Th� kh�ng thể mạng chung;

Những g� kh�ng l�m khi c�n trụ quả

V� t�m tăng trưởng n�n cũng kh�ng l�m.] �

Luận: Th�nh giả kh�ng bao giờ chết ở giai đoạn thối quả. Kinh n�i: �N�y c�c B�-s�, th�nh giả đa văn c� thể đ�nh mất ch�nh niệm, ch�nh niệm của vị n�y c� thể bị chậm lại. Tuy nhi�n vị n�y c� thể nhanh ch�ng vứt bỏ, l�m cho biến mất, hủy diệt, loại trừ [sự thất niệm n�y]�.�

Nếu kh�ng phải như vậy th� khi một người đ� trở th�nh A-la-h�n nhưng bị thối thất quả m� vẫn c� thể bị lu�n chuyển trong v�ng sinh tử th� đời sống tu h�nh (brahmacarya, phạm hạnh) sẽ kh�ng c�n c� thể l�m cho ch�ng sinh tin tưởng (anāśvāsika).

Một người bị thối quả kh�ng l�m những việc m� một người trụ quả đ� kh�ng thể l�m. Ngay cả khi bị thối đọa, người n�y sẽ kh�ng l�m những điều đi ngược lại với quả, tức những việc l�m thuộc phi phạm hạnh (abrahmacarya). Cũng giống như một tr�ng sĩ c� thể bị lay động nhưng kh�ng thể t� ng� (śūrapraskhalanāpatnavat).

(Hỏi) Sự ho�n thiện c�c căn c� bao nhi�u V� gi�n đạo? Bao nhi�u Giải tho�t đạo?

Tụng đ�p:

練根無學位　　��������������� 九無間解脫
　���� 久習故學一　　��������������� 無漏依人三
　���� 無學依九地　　��������������� 有學但依六
　���� 捨果勝果道　　��������������� 唯得果道故.

[Ở v� học vị, luyện căn c�

Ch�n V� gi�n đạo, ch�n Giải tho�t đạo,

Do tập qu�n l�u ng�y; hữu học chỉ c� một;

Tất cả đều v� lậu, nương v�o con người ở ba ch�u;

V� học nương ch�n địa,

Hữu học chỉ nương s�u địa

V� xả quả, thắng quả đạo,

Chỉ đắc quả đạo.] �

Luận: H�ng kham đạt ph�p (prativedhanādharman) khi ho�n thiện c�c căn v� bước v�o chủng t�nh của h�ng bất động ph�p phải ph�t khởi ch�n V� gi�n đạo (ānantaryamārgas), ch�n Giải tho�t đạo (vimuktamārgas), ho�n to�n giống như h�ng hữu học đắc quả A-la-h�n [phải xả ly hữu đảnh].

(Hỏi) Tại sao như vậy?

(Đ�p) V� h�ng Kham đạt ph�p đ� qu� quen với (abhyasta, qu�n tập) chủng t�nh của h�ng độn căn n�n kh�ng thể chuyển đổi chủng t�nh n�y nếu kh�ng c� sự nỗ lực mạnh mẽ: Thật vậy, chủng t�nh n�y đ� được l�m cho ki�n cố bởi đạo hữu học v� đạo v� học.

Một vị thuộc loại t�n giải (Śraddhādhimukta) khi chuyển căn để trở th�nh loại Kiến ch� (Dṛṣṭprāpta) th� phải cần đến một V� gi�n đạo v� một Giải tho�t đạo.

Trong cả hai trường hợp đều c� một gia h�nh đạo.

C�c V� gi�n đạo v� Giải tho�t đạo n�y đều thuộc t�n v� lậu bởi v� c�c căn của A-la-h�n kh�ng thể được chuyển bằng c�c đạo hữu lậu.

(Hỏi) C�c căn c� thể được chuyển ở đ�u?

(Đ�p) Chỉ c� con người mới c� sự chuyển căn; ở c�c nơi kh�c đều kh�ng c� chuyển căn bởi v� ở đ� kh�ng c� sự thối đọa.

(Hỏi) Hạng hữu học v� v� học nương v�o c�c địa n�o để chuyển căn?

(Đ�p) Hạng v� học nương v�o ch�n địa l� Vị ch� (anāgamya), Trung gian (dhyānantara), bốn tầng thiền v� ba định V� sắc, [bởi v� c� thể đắc được c�ng một quả A-la-h�n khi nương v�o c�c địa n�y].

Hạng hữu học nương v�o s�u địa, tức trừ ba định V� sắc.

(Hỏi) Tại sao?

(Đ�p) Khi h�ng hữu học ho�n thiện c�c căn th� lại xả bỏ một quả (sakṛdāgāmiphala), tức loại quả đ� đắc được nhờ con đường của c�c căn muội độn: Họ xả bỏ Thắng tiến đạo (viśeṣa), tức l� sự tiến bộ m� họ đ� đắc được - gia h�nh đạo, V� gi�n đạo, Giải tho�t đạo, Thắng tiến đạo - trong khi xả ly c�c tầng thiền, th� sự tiến bộ đ� chứng đắc nhờ c�c căn muội độn. Họ chỉ đắc một quả duy nhất thuộc về chủng t�nh lợi căn, loại quả tạo th�nh một phần của sự xả ly Dục giới chứ kh�ng phải l� quả Bất ho�n vốn thuộc về V� sắc giới.

Hạng A-la-h�n v� c� c�c căn ho�n to�n kh�c n�n c� đến ch�n địa.

(Hỏi) C� bao nhi�u loại v� học?

Tụng đ�p: �

七聲聞二佛　　��������������� 差別由九根.

[Bảy loại Thanh văn, hai Phật,

Kh�c nhau do ch�n căn.] �

Luận: C� bảy loại Thanh văn, trong đ� năm loại bắt đầu từ thối ph�p, cộng th�m loại Bất động ph�p; loại n�y được chia th�nh hai loại t�y theo trường hợp đ� l� A-la-h�n vốn đ� thuộc chủng t�nh bất động hay l� A-la-h�n đắc được chủng t�nh n�y nhờ ho�n thiện c�c căn.

Hai Phật l� B�ch chi Phật (Pratyekabuddha, Độc gi�c) v� Phật (đại gi�c) đều thuộc h�ng Bất động.

Như vậy c� tất cả ch�n loại (pudgalas) kh�c nhau v� c� c�c căn hạ hạ, v.v., kh�c nhau.

N�i chung tất cả th�nh giả đều thuộc một trong bảy loại: (1) T�y ng�n h�nh (Śraddhānusārin), (2) T�y ph�p h�nh (Dharmānusārin), (3) T�n giải (Śraddhādhimukta), (4) Kiến kh� (Dṛṣṭprāpta), (5) Th�n chứng (Kāyasākṣin), (6) Tuệ giải tho�t (Praj�āvimukta), (7) C�u giải tho�t (Ubhayatobhāgavimukta).

(Hỏi) Tại sao lập th�nh bảy loại? C� bao nhi�u sự (dravyatas) kh�c nhau?

Tụng đ�p: �

加行根滅定　　��������������� 解脫故成七
　���� 此事別唯六　　��������������� 三道各二故.

[Do gia h�nh, căn, Diệt định,

Giải tho�t n�n th�nh bảy loại;

Nếu x�t về sự th� chỉ c� s�u

V� mỗi đạo đều c� hai loại.]

�

Luận: (1) Do gia h�nh (prayoga), như trường hợp của T�y t�n h�nh v� T�y ph�p h�nh. L�c đầu, khi c�n ở giai đoạn của dị sinh, nhờ c� t�n (śraddhā) n�n loại thứ nhất khi c� sự th�i th�c của người kh�c (parapratyayena, c� nghĩa l� nghe được �nghĩa�, smṛtyupasthānas, v.v., của người kh�c) m� đ� ch� t�m (prayoga) đến c�c �sự� (artheṣu), c� nghĩa l� đ� ch� t�m đến tư v� tu (cintābhāvanāsevanāt). Loại thứ hai cũng c� sự chuy�n t�m như vậy nhưng lại dựa theo (anusāra) ph�p, tức gi�o ph�p về mười hai chi, bằng c�ch tự m�nh nương theo (anusarati) c�c ph�p, tức l� c�c gi�c phần (bodhipākṣikas, v.v).

(2) Do căn, như trường hợp của T�n giải v� Kiến ch�. C�c căn của hai loại n�y c� t�nh chất muội độn v� m�nh lợi kh�c nhau do t�nh chất ưu việt (ādhikya) của � ch� xuất ph�t từ T�n (śraddhayā adhimokṣaḥ) trong trường hợp thứ nhất, của tuệ (praj�ā) trong trường hợp thứ hai.

3.����������������������������� Do định (samāpatti), như trường hợp của th�n chứng bởi v� loại n�y đ� chứng đắc được Diệt định (nirodhasamāpatti).

4.����������������������������� Do giải tho�t, như trường hợp của tuệ giải tho�t.

5.����������������������������� Do định v� giải tho�t, như trường hợp của c�u giải tho�t.

Như vậy nếu x�t về danh th� c� tất cả bảy loại; nhưng nếu x�t về sự (dravyatas) th� chỉ c� s�u loại.

Ở kiến đạo c� hai loại l� T�y t�n h�nh v� T�y ph�p h�nh; hai loại n�y trở th�nh T�n giải v� Kiến ch� ở Tu đạo, thời giải tho�t v� bất thời giải tho�t ở v� học đạo.

Đối với T�y t�n h�nh, (1) v� dựa v�o căn n�n chia l�m ba loại: Mặc d� c�c căn của loại n�y vốn muội độn nhưng lại thuộc về ba phẩm hạ hạ, hạ trung v� hạ thượng kh�c nhau; (2) v� dựa v�o chủng t�nh n�n chia l�m năm loại l� thối ph�p, v.v.; (3) v� dựa v�o đạo n�n chia l�m mười lăm loại, tức đang ở v�o một trong t�m nhẫn hoặc bảy tr�; (4) v� dựa v�o xả ly n�n chia l�m ba mươi ba loại: Loại thứ nhất c�n bị tr�i buộc với tất cả c�c loại hệ phược của Dục giới (sakalabandhana, cụ phược), ch�n loại tiếp theo đ� xả ly một cho đến ch�n nh�m hệ phược của Dục giới, ch�n loại tiếp theo đ� xả ly một cho đến ch�n nh�m hệ phược của tầng thiền thứ nhất, v� cứ tiếp tục như vậy cho đến V� sở hữu xứ (ākiṃcanya). T�m lần ch�n - gồm sự xả ly thuộc Dục giới, thuộc bốn tầng thiền, thuộc ba định V� sắc giới - tạo th�nh bảy mươi hai loại, cộng th�m loại �cụ phược� tức th�nh bảy mươi ba loại; (5) v� dựa v�o th�n sở y (āśraya) n�n chia l�m ch�n loại: Sinh ở một trong ba ch�u (dvīpas), tức loại trừ Bắc ch�u (Uttarakuru); sinh ở một trong s�u c�i trời thuộc Dục giới. Ở c�c c�i tr�n kh�ng c� kiến đạo.

Như vậy, nếu dựa v�o tất cả c�c sự kh�c nhau tr�n đ�y sẽ c� tất cả 147825 loại t�y t�n h�nh. Đối với t�y ph�p h�nh, v.v., cũng được t�nh theo c�ch tr�n.

(Hỏi) Tại sao gọi l� C�u giải tho�t v� Tuệ giải tho�t?

Tụng đ�p: �

俱由得滅定　　��������������� 餘名慧解脫.

[�C�u� v� đắc được Diệt định;

Trường hợp c�n lại l� Tuệ giải tho�t.] �

Luận: Th�nh giả đ� nhập Diệt tận định (nirodhasamāpatti) được gọi l� �giải tho�t đ�i�, bởi v� nhờ v�o sức mạnh của tuệ (praj�ā) v� định (samādhi) m� giải tho�t được phiền n�o chướng (kleśavaraṇa) v� giải tho�t chướng (vimokṣavaraṇa).

Thế t�n n�i: �Người đ� đoạn được năm phiền n�o ở thế gian n�y v� kh�ng c�n bị thối đọa ch�nh l� bậc hữu học to�n m�n (học m�n).

(Hỏi) Do những nguy�n nh�n n�o m� bậc hữu học v� v� học được gọi l� to�n m�n?

Tụng đ�p:

有學名為滿　　��������������� 由根果定三
　���� 無學得滿名　　��������������� 但由根定二.

[Hữu học được gọi l� to�n m�n

Do ba ph�p căn, quả v� định;

V� học c� t�n l� to�n m�n

Chỉ do hai ph�p căn v� định.] �

Luận: Bậc hữu học to�n m�n thuộc về ba loại, to�n m�n về quả, về căn v� về định.

Chỉ to�n m�n về quả l� h�ng bất ho�n thuộc loại T�n giải chứ kh�ng phải th�n chứng (vị đắc Diệt tận định).

Chỉ to�n m�n về căn l� h�ng th�nh giả thuộc loại Kiến ch� chưa xả ly Dục giới.

To�n m�n về quả v� căn l� hạng bất ho�n thuộc loại Kiến ch� kh�ng phải th�n chứng.

To�n m�n về quả v� định l� h�ng bất ho�n thuộc loại T�n giải đ� l� th�n chứng (đắc Diệt tận định).

To�n m�n về quả, căn v� định l� h�ng bất ho�n thuộc loại Kiến ch� đ� l� th�n chứng.

Một bậc hữu học kh�ng thể to�n m�n chỉ nhờ v�o định bởi v� Diệt tận định (nirodhasamāpatti) được xem như l� quả của h�ng bất ho�n; v� thế, trong trường hợp n�y c� sự to�n m�n l� nhờ v�o quả. Bậc hữu học cũng kh�ng thể to�n m�n nếu chỉ dựa v�o căn v� định.

Bậc v� học to�n m�n về căn v� định. Kh�ng c� bậc v� học n�o m� kh�ng to�n m�n về quả: V� thế sự to�n m�n về quả kh�ng được t�nh đến trong trường hợp n�y.

Loại tuệ giải tho�t (praj�āvimukta) thuộc bất thời giải tho�t được to�n m�n nhờ v�o căn.

Loại c�u giải tho�t (ubhayatobhāgavimukta) thuộc thời giải tho�t được to�n m�n nhờ v�o định.

Loại c�u giải tho�t thuộc bất thời giải tho�t được to�n m�n nhờ v�o căn v� định.

(Hỏi) Trước đ�y đ� n�i đến v� số c�c đạo kh�c nhau như thế đạo (laukikamārga), xuất thế đạo (lokottara), kiến đạo (darśana), Tu đạo (bhāvanā), v� học đạo (aśaikṣa), gia h�nh đạo (prayoga), V� gi�n đạo (ānantarya), Giải tho�t đạo (vimukti), Thắng tiến đạo (viśeṣamārga). Nếu n�i t�m lược th� chủ yếu c� bao nhi�u đạo?

Tụng đ�p: �

應知一切道　　��������������� 略說唯有四
　���� 謂加行無間　　��������������� 解脫勝進道.

[N�n biết tất cả c�c đạo

N�i t�m lại chỉ c� bốn

L� gia h�nh đạo, V� gi�n đạo

Giải tho�t v� Thắng tiến đạo.] �

Luận: Gia h�nh đạo - con đường ứng dụng hoặc luyện tập dự bị - l� con đường m� nhờ n� V� gi�n đạo sau n� mới c� thể kế tục sinh khởi.

V� gi�n đạo - con đường kh�ng thể bị cản trở - l� con đường m� nhờ n� một chướng ngại (āvaraṇa) mới c� thể được đoạn trừ.

Giải tho�t đạo - con đường giải tho�t - l� con đường đầu ti�n sinh khởi m� kh�ng bị r�ng buộc bởi c�c chướng ngại đ� được đoạn trừ bởi V� gi�n đạo.

Thắng tiến đạo - con đường th� thắng nhất - l� con đường kh�c với con đường trước đ�.

(Hỏi) Nghĩa của chữ đạo (mārga) l� g�?

(Đ�p) Đạo l� con đường Niết-b�n (Niết-b�n lộ) bởi v� con đường n�y dẫn đến Niết-b�n, hoặc v� nhờ c� con đường n�y m� Niết-b�n mới được đạt đến.

(Hỏi) L�m thế n�o Giải tho�t đạo v� Thắng tiến đạo c� thể gọi l� �con đường� được, khi m� sự đắc được Niết-b�n chỉ t�y thuộc v�o Gia h�nh đạo v� V� gi�n đạo?

(Đ�p) Bởi v� Giải tho�t đạo v� Thắng tiến đạo tương tợ với con đường đoạn trừ (đoạn đạo, prahāṇamārga = ānantarya) về mặt cảnh sở duy�n (tức tứ đế), về mặt h�nh tướng (tức c�c h�nh tướng v� thường, v.v.), về mặt thanh tịnh (anāsrava). Ch�ng nổi bật nhờ t�nh chất tối thượng của ch�ng (adhimātratara) bởi v� c�c nh�n của ch�ng bao gồm tất cả c�c nh�n của c�c �đoạn đạo� kh�c cộng th�m ch�nh bản th�n c�c �đoạn đạo� n�y. Hơn nữa, ch�nh nhờ hai loại đạo n�y m� người ta c�ng ng�y c�ng đạt được c�c đạo kh�c cao hơn: [cần c� Giải tho�t đạo mới c� thể đạt được một V� gi�n đạo mới]. Hoặc v� nhờ c� hai loại đạo n�y n�n mới c� thể nhập v�o Niết-b�n v� dư y.

Đạo c�n được gọi l� lộ tr�nh (pratipad, th�ng h�nh) bởi v� người ta đi đến Niết-b�n nhờ v�o lộ tr�nh n�y.�

(Hỏi) C� bao nhi�u lộ tr�nh như thế?

Tụng đ�p: �

通行有四種　　��������������� 樂依本靜慮
　���� 苦依所餘地　　��������������� 遲速鈍利根.

[Lộ tr�nh c� bốn loại:

Lạc, nương căn bổn tĩnh lự;

Khổ, nương c�c địa kh�c;

Tr�, tốc do độn, lợi căn.] �

Luận: C�c đạo (gia h�nh, v.v.) được tu tập bằng c�ch nương v�o c�c tầng thiền - c� nghĩa l� trong khi h�nh giả đang ở v�o c�c tầng thiền - l� loại lộ tr� dễ đi (sukhā pratipad, lạc th�ng h�nh). Bởi v� c�c tầng thiền n�y đều c� đủ c�c chi v� sự qu�n b�nh tuyệt đối giữa chỉ (śamatha) v� qu�n (vipaśyanā); v� thế trong c�c tầng thiền, lộ tr�nh n�y lưu chuyển m� kh�ng cần đến sự gắng sức n�o cả.

Con đường ở vị ch�, trung gian tĩnh lự, c�c định thuộc V� sắc l� loại lộ tr�nh kh� đi (huḥkhā pratipad, khổ th�ng h�nh) bởi v� c�c loại định n�y kh�ng c� đủ c�c chi, v� kh�ng c� sự qu�n b�nh giữa chỉ v� qu�n. Ở vị ch� v� tĩnh lự trung gian (dhyānāntara), năng lực qu�n s�t th� lớn nhưng chỉ th� nhỏ; ở c�c định V� sắc th� ngược lại.

Khi c�c căn thuộc loại muội độn th� lộ tr�nh n�y c� thể dễ hoặc kh�, được gọi l� lộ tr�nh �chậm hiểu� (dhandhābhij�ā, tr� th�ng); khi c�c căn thuộc loại m�nh lợi th� lộ tr�nh được gọi l� �ch�ng hiểu� (tốc th�ng).

Lộ tr�nh được gọi l� �chậm hiểu� khi sự th�ng đạt (abhij�ā) hoặc tuệ (praj�ā) ở lộ tr�nh n�y c� t�nh chất chậm chạp (dhandhā abhij�āsyām). �Th�ng đạt� l� từ tương đương với tuệ v� �chậm chạp� (dhanda) l� từ tương đương với �muội độn� (manda). Lộ tr�nh được gọi l� �ch�ng hiểu� khi sự th�ng đạt ở lộ tr�nh n�y c� t�nh chất nhanh ch�ng, c� nghĩa l� khi tuệ trở n�n rất m�nh lợi đối với lộ tr�nh n�y.

Hoặc c� thể giải th�ch: Sự th�ng đạt của một người c� đầu �c muội độn th� chậm chạm�; sự th�ng đạt của một người c� đầu �c sắc b�n th� nhanh nhẹn.

Đạo c�n được gọi l� Bồ-đề phần ph�p (bodhipākṣika, gi�c phần).

(Hỏi) C� bao nhi�u gi�c phần như vậy?

Tụng đ�p: �

覺分三十七　　��������������� 謂四念住等
　���� 覺謂盡無生　　��������������� 順此故名分.

[Gi�c chia l�m ba mươi bảy loại

L� bốn niệm trụ, v.v.

Gi�c l� Tận tr�, v� sinh tr�;

Thuận với c�c tr� n�y n�n gọi l� phần.] �

Luận: C� ba mươi bảy gi�c phần l� bốn niệm trụ (smṛtyupasthānas), bốn ch�nh đoạn (samyakpradhānas), bốn thần t�c (ṛddhipādas), năm căn (indriyas), năm lực (balas), bảy gi�c chi (bodhyangas), t�m chi th�nh đạo (āryamārgangas).

Tận tr� (kṣayaj�āna) v� V� sinh tr� (anuypādaj�āna) ch�nh l� gi�c (bodhi). Do sự kh�c biệt giữa c�c th�nh giả đắc được gi�c ngộ n�n gi�c được chia l�m ba loại: Thanh văn gi�c (śravakabodhi), B�ch chi gi�c (pratyekabuddhabodhi, Độc gi�c bồ-đề), V� thượng ch�nh đẳng gi�c (anuttarā samyaksaṃbodhi). Thật vậy, nhờ hai loại tr� n�y m� v� minh được tận trừ (aśesāvidyāprahāṇāt); nhờ Tận tr� m� thật sự biết được (avabodha) rằng sự vụ n�y đ� được ho�n tất; nhờ v� sinh tr� m� biết được rằng sự vụ n�y sẽ kh�ng c�n phải ho�n tất lần nữa.

Bởi v� thuận hợp (anuloma) với gi�c n�n ba mươi bảy ph�p n�y được gọi l� gi�c phần, tức l� c�c ph�p phụ trợ cho gi�c.

(Hỏi) Thể t�nh của ba mươi bảy gi�c phần n�y c� kh�c nhau kh�ng?

Tụng đ�p: �

此實事唯十　　��������������� 謂慧勤定信
　���� 念喜捨輕安　　��������������� 及戒尋為體.

[C�c gi�c phần n�y x�t về sự chỉ c� mười loại

L� tuệ, cần, định, t�n,

Niệm, hỷ, xả, khinh an,

Giới v� tầm.] �

Luận: Nếu x�t về danh tức c� ba mươi bảy gi�c phần; nhưng nếu x�t về sự th� chỉ c� mười gi�c phần l� t�n (śraddhā), cần (virya), niệm (smṛti), tuệ (praj�ā), định (samādhi), xả, hỷ, khinh an, giới v� tầm.�

Thể t�nh của c�c niệm trụ, ch�nh đoạn, thần t�c ch�nh l� tuệ, cần v� định.

i.�������������������������������������������������������� Như vậy trước ti�n ch�ng ta c� năm sự l� t�n, cần, niệm, định v� tuệ. Năm sự n�y theo t�n gọi ri�ng của ch�ng tạo th�nh năm căn v� năm lực.

Trong số năm sự n�y, tuệ tạo th�nh: (a) Bốn niệm trụ, (b) một trong c�c gi�c chi (bodhyanga) l� trạch ph�p gi�c chi (dharmapravicayasaṃbodhyanga), (c) một trong c�c đạo chi (mārgānga) l� ch�nh kiến (samyadṛṣṭi).

Cần tạo th�nh: (a) bốn ch�nh đoạn, (b) một trong c�c gi�c chi l� tinh tấn gi�c chi (vīryasaṃbodhyanga), (c) một trong c�c đạo chi (mārgānga) l� ch�nh tinh tấn (samyagvyāyāma).

Định tạo th�nh: (a) bốn thần t�c, (b) một trong c�c gi�c chi l� định gi�c chi (samādhisaṃbodhyanga), (c) một trong c�c đạo chi l� ch�nh định (samyaksamādhi).

Niệm tạo th�nh: (a) một trong c�c gi�c chi l� niệm gi�c chi (smṛtisaṃbodhyanga), (b) một trong c�c đạo chi l� ch�nh niệm (samyaksmṛti).

ii.������������������������������������������������������ Ngo�i năm sự đầu ti�n n�i tr�n c�n c� c�c sự n�o nữa? - Trong số c�c gi�c chi l� hỷ gi�c chi (prītisaṃbodhyanga), khinh an gi�c chi (praśrabdhisaṃbodhyanga), xả gi�c chi (upekṣāsaṃbodhyanga); trong số c�c đạo chi l� ch�nh tư duy (samṃyaksaṃkalpa) v� ba giới chi (śīlānga) l� ch�nh ngữ (samyagvāc), ch�nh nghiệp (sayakkarmānta), ch�nh mạng (samyagājīva) - c�c giới chi n�y được t�nh chung th�nh một sự, tức l� giới.

Như vậy c�c gi�c phần c� tất cả mười sự.

Theo Tỳ-b�-sa, c� tất cả mười một sự: Ch�nh ngữ v� ch�nh nghiệp tạo th�nh một sự; ch�nh mạng được kể ri�ng l� một sự. Như vậy cộng th�m v�o ch�n sự ở trước l� hai sự thuộc về giới (śīla).

(Hỏi) Tại sao n�i rằng thể của c�c niệm trụ, ch�nh đoạn, thần t�c l� tuệ, cần v� định?

Tụng đ�p: �

四念住正斷　　��������������� 神足隨增上
　���� 說為慧勤定　　��������������� 實諸加行善.

[Bốn niệm trụ, bốn ch�nh đoạn,

Bốn thần t�c dựa v�o t�nh chất tăng thượng

Để n�i l� tuệ, cần v� định;

Ch�ng cũng l� c�c phẩm t�nh sinh từ gia h�nh.] �

Luận: Sở dĩ n�i như vậy l� đ� căn cứ v�o yếu tố ch�nh (yathāpradhānam) của c�c niệm trụ, v.v.; tuy nhi�n tất cả c�c gi�c phần n�y cũng l� một tập hợp chung của c�c phẩm t�nh (guṇa), v� lậu hoặc hữu lậu, sinh khởi từ gia h�nh (prāyogika), tức văn, tư v� tu.

(Hỏi) Tại sao cần lại c� t�n l� ch�nh đoạn?

(Đ�p) Bởi v� nhờ c� cần n�n th�n, ngữ v� � mới được thể hiện (pradhīyante) một c�ch đ�ng đắn.

(Hỏi) Tại sao định lại c� t�n l� thần t�c?

(Đ�p) Bởi v� định l� nền tảng (pāda = pratiṣṭhā) của thần (ṛddhi), c� nghĩa l� �kết quả� của tất cả c�c phẩm t�nh hoặc c�c điều tốt đẹp về tinh thần (sarcaguṇasaṃpatti).

Nhưng c� luận sư (Vaibhāṣikas) cho rằng �thần� ch�nh l� định v� bốn ph�p dục (chanda), t�m (citta), cần (virya), qu�n (mīmāmsā) l� �ch�n� (t�c) của loại �thần� n�y: Nếu thế lẽ ra phải n�i l� gi�c phần c� đến mười ba sự, v� phải cộng th�m dục v� t�m. Hơn nữa, nếu cho rằng �thần� l� định tức đ� đi ngược lại khế kinh. Kinh (Mahāvyutpatti, 15; Anguttara, iii. 280; Dīgha, i. 77) n�i: �Thần (ṛddhi) l� g�? - L� h�nh giả đ� thực hiện được c�c loại năng lực thần diệu kh�c nhau: l� một nhưng h�nh giả lại trở th�nh nhiều�; v.v.

(Hỏi) tại sao t�n, cần, v.v., lại c� t�n l� căn v� lực?

(Đ�p) V� t�y theo c�c gi�c phần c� t�nh chất yếu liệt (mṛdu) hay mạnh mẽ (adhimātra); bởi v� c� thể giết hại hoặc chế phục (avamardanīya) c�c căn nhưng đối với c�c lực th� kh�ng thể l�m như vậy. (Vibhāṣā, 141, 9).

(Hỏi) Thứ tự của c�c căn được giải th�ch như thế n�o?

(Đ�p) Để đắc được quả (phala) m� người ta đ� tin tưởng (śraddhā) tất nhi�n phải c� sự nỗ lực (vīryam ārabhate). Khi đ� nỗ lực tức c� niệm trụ (smṛtyupasthiti). Khi c� niệm trụ tức phải ch� t�m (samādhi) để tr�nh bị t�n loạn. Khi t�m đ� định th� sẽ sinh khởi c�i biết ph� hợp với cảnh (như thực tri).

(Hỏi) C�c gi�c phần kh�c nhau được định đặt v� trở th�nh c�c yếu tố quan trọng ở c�c giai đoạn n�o?

Tụng đ�p: �

初業順決擇　　��������������� 及修見道位
　���� 念住等七品　　��������������� 應知次第增.

[Trong c�c giai đoạn sơ nghiệp, thuận quyết trạch,

Tu đạo, v� kiến đạo,

Bảy phẩm niệm trụ, v.v.,

Tăng theo thứ tự n�y.]

Luận: Ở giai đoạn khởi đầu (ādikārmika) l� c�c niệm trụ bởi v� đ�y l� giai đoạn khảo s�t th�n, v.v..

Ở giai đoạn của no�n (uṣmagata) l� c�c ch�nh đoạn bởi v� đ�y l� giai đoạn gia tăng c�c nỗ lực (vīrya), sự gia tăng n�y ch�nh l� nguy�n tắc của sự tiến triển (viśeṣādhigama).

Ở giai đoạn của đảnh (mūrdhan) l� c�c thần t�c bởi v� nhờ c�c thần t�c n�y m� giữ c�c thiện căn kh�ng bị thối thất.

Ở giai đoạn của nhẫn (kṣānti) l� c�c căn bởi v� t�n, cần, v.v., ở giai đoạn n�y đ� c� được t�nh chất tăng thượng khiến cho h�nh giả kh�ng c�n bị thối đọa.

Ở giai đoạn của đệ nhất ph�p (agradharmas) l� c�c lực bởi v� t�n, cần, v.v., ở giai đoạn n�y kh�ng c�n bị �p chế bởi c�c phiền n�o - c�c phiền n�o n�y kh�ng thể hiện h�nh - hoặc bởi c�c ph�p thế gian kh�c.

Ở giai đoạn của Tu đạo (bhāvanāmārga) l� c�c gi�c chi bởi v� loại đạo n�y tiếp cận với gi�c (bodhyāsanna), tức l� hai loại Tận tr� v� v� sinh tr� m� Tu đạo đ� ngăn c�ch ch�ng với kiến đạo.

Ở giai đoạn của kiến đạo (darśanamārga) l� c�c đạo chi bởi v� loại đạo n�y mang t�nh chất vận h�nh (gamanaprabhāvita), v� v� n� vận h�nh rất nhanh ch�ng.�

[Kiến đạo vốn đi trước Tu đạo; tại sao ở đ�y kh�ng theo thứ tự n�y?] - Kinh đề cập đến c�c gi�c chi (bhāvanāmārga) trước v� sau đ� mới đến c�c đạo chi (darśanamārga) v� để c� được một thứ tự tương ứng với số lượng c�c chi: Trước ti�n l� bảy chi v� sau đ� l� t�m chi. Trạch ph�p (dharmapravicaya) vừa l� gi�c vừa l� gi�c chi; ch�nh kiến vừa l� đạo vừa l� đạo chi. (Vibhāṣā, 141, 9).

Tr�n đ�y l� chủ trương của Tỳ-b�-sa.

C�c luận sư kh�c đ� chứng minh thứ tự (ānupūrvi) của c�c gi�c chi phần (bodhipakṣyas) m� kh�ng l�m x�o trộn tiến tr�nh đ� được quy định bằng c�ch đưa kiến đạo ra trước rồi sau đ� mới đến Tu đạo:

(1)���������������������������������� Thứ nhất l� c�c niệm trụ cốt để chế phục (nigraha) c�c t�m (buddhi) vốn bị ph�n t�n một c�ch tự nhi�n bởi đủ c�c loại cảnh kh�c nhau (bahuvidhaviṣayavyāsekavisārin). Bốn niệm trụ tr�i buộc t�m lại bởi v� như kinh đ� n�i: �� Cốt để loại trừ c�c niệm tham dục (kāmasaṃkalpa; anubhūtaviṣayasmṛtisaṃkalpa) lấy �i l�m sở y (gardhāśritānāṃ smarasaṃkalpānām)�. (Madhyama, 51, 20).

(2)���������������������������������� Thứ hai l� cần: Cần tăng trưởng nhờ c� lực của c�c niệm trụ, nhờ c� sự kiểm so�t v� điều khiển được (pradhāna) t�m để ho�n th�nh bốn sự vụ l� đoạn trừ c�c �c ph�p đ� sinh, kh�ng cho ph�t khởi c�c �c ph�p chưa sinh, v.v.: Đ�y ch�nh l� bốn loại �nỗ lực ch�n ch�nh� (samyakpradhānas, ch�nh đoạn).

(3)���������������������������������� Kế đến nhờ c� sự thanh lọc (viśodhanāt) của định (samādhi) n�n c�c thần t�c mới sinh khởi v� được chứng đắc (prabhāvyante).

(4)���������������������������������� Nhờ nương v�o định m� t�n, cần, v.v., trở th�nh c�c duy�n tăng thượng (adhipatibhūta) cho c�c ph�p xuất thế (lokottaradharmas); ch�ng dẫn khởi c�c ph�p n�y (tadāvāhakatvāt) v� đ�y ch�nh l� c�c căn.

(5)���������������������������������� Cũng c�ng c�c loại t�n, cần, v.v. n�i tr�n khi ch�ng chế ngự được sự bộc ph�t của c�c ph�p đi k�m theo ch�ng (nirjitavipakṣasamudācāra); đ�y ch�nh l� c�c lực.

(6)���������������������������������� Ở kiến đạo l� c�c gi�c chi bởi v� đ�y l� lần đầu ti�n h�nh giả hiểu được thể t�nh ch�n thực của c�c ph�p. [Gi�c c� nghĩa l� tịnh tuệ (anāsrava).]

(7)���������������������������������� Ở kiến đạo v� Tu đạo cũng l� c�c gi�c chi. Kinh n�i: �T�m chi th�nh đạo đạt đến sự vi�n m�n như vậy l� nhờ tu tập (bhāvanā), bốn niệm trụ đạt đến sự vi�n m�n nhờ v�o tu tập�; bảy gi�c chi đạt được vi�n m�n nhờ v�o tu tập�.

Kinh c�n n�i: �N�y c�c B�-s�, khi n�i �h�y n�i lời ch�n thật (như thực ng�n)� tức nhằm chỉ cho tứ đế; n�y c�c B�-s�, khi n�i �h�y tiến bước tr�n con đường đ� th�ng hiểu� tức nhằm chỉ cho t�m chi th�nh đạo.�

Như vậy, cả kiến đạo v� Tu đạo đều c� t�m chi th�nh đạo; v� điều n�y cho thấy thứ tự c�c gi�c chi nằm trước c�c đạo chi l� thứ tự đ�ng.

(Hỏi) Trong số �c�c ph�p phụ trợ cho Bồ-đề� (bodhipākṣikadharma, bồ-đề phần ph�p), c� bao nhi�u ph�p thuộc hữu lậu v� bao nhi�u ph�p thuộc v� lậu?

Tụng đ�p: �

七覺八道支　　��������������� 一向是無漏
　���� 三四五根力　　��������������� 皆通於二種.

[Bảy gi�c chi, t�m đạo chi

Đều l� v� lậu;

Ba, bốn, năm căn lực

Đều c� cả hai loại.] �

Luận: C�c gi�c chi v� đạo chi đều thuộc t�nh v� lậu bởi v� ch�ng đều nằm ở kiến đạo v� tu đạo. Chắc chắn cũng c� c�c loại ch�nh kiến, v.v., mang t�nh chất thế tục tuy nhi�n ch�ng kh�ng được gọi l� đạo chi.

C�c Bồ-đề phần kh�c c� thể thuộc hữu lậu hoặc v� lậu.

(Hỏi) C� bao nhi�u Bồ-đề phần ph�p ở c�c địa kh�c nhau?

Tụng đ�p:

初靜慮一切　　��������������� 未至除喜根
　���� 二靜慮除尋　　��������������� 三四中除二
　���� 前三無色地　　��������������� 除戒前二種
　���� 於欲界有頂　　��������������� 除覺及道支.

[Ở sơ tĩnh lự đều c� tất cả;

Ở vị ch�, trừ hỷ căn;

Ở đệ nhị tĩnh lự trừ tầm;

Ở đệ tam, đệ tứ, trung gian trừ cả hai;

Ở ba địa V� sắc giới đầu ti�n

Trừ c�c giới chi v� hai loại ở tr�n;

Ở Dục giới, Hữu đảnh,

Trừ gi�c chi v� đạo chi.]

Luận: Ở tầng thiền thứ nhất c� đủ tất cả ba mươi bảy ph�p.

Ở vị ch� loại trừ hỷ (prīti).

(Hỏi) Tại sao kh�ng c� gi�c chi hỷ ở Vị ch�?

(Đ�p) Bởi v� ở tĩnh lự cận phần (sāmantaka) chỉ được chứng đắc nhờ v�o lực (balavāhanīya) v� h�nh giả vẫn c�n lo sợ bị thối đọa trở lại hạ địa.

Ở tầng thiền thứ hai kh�ng c� đạo chi ch�nh tư duy (saṃkalpa) m� chỉ c�n ba mươi s�u gi�c phần. Kh�ng c� ch�nh tư duy bởi v� ở đ�y kh�ng c� tầm (vicāra).

Ở tầng thiền thứ ba v� thứ tư kh�ng c� hỷ v� ch�nh tư duy m� chỉ c�n ba mươi lăm gi�c phần.

Ở tĩnh lự trung gian cũng c� ba mươi lăm gi�c phần; tức cũng loại trừ hỷ v� ch�nh tư duy.

Ở ba định V� sắc đầu ti�n kh�ng c� ba giới chi l� ch�nh ngữ, ch�nh nghiệp, ch�nh mạng v� cũng kh�ng c� hỷ v� ch�nh tư duy; như vậy ở mỗi định chỉ c� ba mươi hai gi�c phần.

Ở Dục giới v� Hữu đảnh kh�ng c� c�c gi�c chi v� đạo chi bởi v� hai nơi n�y kh�ng c� đạo v� lậu. Như vậy mỗi địa chỉ c�n hai mươi hai gi�c phần.

(Hỏi) H�nh giả tu tập c�c gi�c phần sẽ đắc được sự chứng tịnh (avetyaprasādas) - tức bốn loại t�n (v� thanh tịnh) đi k�m theo tuệ - v�o l�c n�o?

Tụng đ�p: �

證淨有四種　　��������������� 謂佛法僧戒
　���� 見三得法戒　　��������������� 見道兼佛僧
　���� 法謂三諦全　　��������������� 菩薩獨覺道
　���� 信戒二為體　　��������������� 四皆唯無漏.

[Chứng tịnh c� bốn loại

L� Phật, ph�p, tăng v� giới.

Kiến ba đế đắc chứng tịnh đối với ph�p v� giới;

Kiến đạo đắc th�m chứng tịnh đối với phập, v� tăng.

Ph�p l� to�n bộ ba đế

V� đạo của Bồ-t�t v� Độc gi�c.

T�n v� giới l�m thể.

Bốn loại đều v� lậu.] �

Luận: Khi qu�n chiếu (abhisamaya) ba đế đầu ti�n tức đắc được loại chứng tịnh li�n quan đến ph�p, v� c�c giới luật thanh tịnh, đ�ng q�y đối với th�nh giả (th�nh sở �i giới).

Khi qu�n chiếu đạo đế tức đắc được loại chứng tịnh li�n quan đến Phật v� Tăng (śravakasaṃgha). Chữ �th�m� ở tr�n h�m � h�nh giả cũng đắc được sự chứng tịnh đối với ph�p v� c�c giới.

Sự thanh tịnh (prasāda) li�n quan đến Phật cũng ch�nh l� sự thanh tịnh li�n quan đến c�c ph�p của bật v� học, tức c�c ph�p tạo th�nh một vị Phật. Cung như vật, khi n�i Tăng (saṃgha) l� nhằm chỉ cho c�c ph�p của bậc hữu học v� v� học, tức c�c ph�p lập th�nh ch�ng tăng.

(Hỏi) Trong nh�m từ �sự chứng tịnh li�n quan đến ph�p� th� chữ ph�p phải được hiểu như thế n�o?

(Đ�p) Ph�p ch�nh l� ba đế v� đạo của Độc gi�c cũng như Bồ-t�t. V� thế khi qu�n s�t tứ đế th� sẽ đắc được chứng tịnh li�n quan đến ph�p.

Như vậy nếu x�t về danh sẽ c� bốn loại �tịnh� (prasāda) kh�c nhau do t�nh chất đa dạng của c�c cảnh sở duy�n của �tịnh�.

Nếu x�t về sự, cả bốn loại tịnh n�i tr�n chỉ l� hai sự, tức t�n v� giới.

Loại chứng tịnh li�n quan đến Phật, ph�p v� tăng c� thể t�nh l� t�n (śraddhā). C�c giới đ�ng qu� của th�nh giả c� thể t�nh l� giới (śīla). V� thế chỉ c� hai sự.

(Hỏi) Hai sự n�y l� hữu lậu hay v� lậu?

(Đ�p) Cả bốn loại chứng tịnh đều thuộc v� lậu.

(Hỏi) Chứng tịnh c� nghĩa l� g�?

(Đ�p) Đ� l� t�n đi liền theo sau sự qu�n s�t đ�ng đắn c�c đế.

C�c loại chứng tịnh được sắp xếp theo thứ tự hiện khởi (saṃmukhīkaroti) của ch�ng khi xuất qu�n (vyutthita).

(Hỏi) L�m thế n�o để cho ch�ng c� thể hiện khởi khi xuất qu�n?

(Đ�p) Bằng c�ch n�i: �Ồ! Thế t�n l� bậc gi�c ngộ ho�n to�n! Ch�nh ph�p tỳ-nại-da (vinaya) được thuyết giảng thật r� r�ng ! Th�nh ch�ng (śravasaṃgha) h�nh tr� thật đ�ng đắn!�. Khi n�i như vậy tức đ� l�m cho c�c loại chứng tịnh hiện khởi bởi v� Phật, ph�p, tăng ch�nh l� người thầy thuốc, l� thuốc chữa bệnh, l� người tr�ng bệnh.

V� sự thanh tịnh của giới xuất ph�p từ sự thanh tịnh của t�m n�n loại tịnh n�y được gọi l� loại thứ tư, tức loại cuối c�ng: Ch�nh khi t�m c� sự tin tưởng (prasanna) như thế th� h�nh giả mới đắc được c�c giới luật đ�ng qu� của h�ng th�nh giả. Hoặc sự thanh tịnh của giới được n�i đến cuối c�ng bởi v� Phật, ph�p, tăng nếu đ� được xem như l� người thầy thuốc, thuốc men v� người nu�i bệnh th� sự thanh tịnh của giới phải được xem như l� sức khỏe (āroga). Hoặc Phật l� người dẫn đường, ph�p l� đường đi, tăng l� kh�ch thương v� giới của th�nh giả l� chiếc xe.

Kinh c� n�i bậc hữu học th�nh tựu t�m chi (anga) tức l� t�m chi của th�nh đạo (mārgānga) thuộc h�ng hữu học; v� bậc v� học th�nh tựu mười chi, tức t�m chi của th�nh đạo thuộc h�ng v� học cộng th�m hai chi ch�nh giải tho�t V� học (aśaikṣī amyagvimukti) [tức sự giải tho�t vi�n m�n của A-la-h�n] v� ch�nh tr� V� học (aśaikṣa samyaj�āna) [tức tr� tuệ về sự hoạch đắc giải tho�t n�y ()].

(Hỏi) Tại sao kinh kh�ng n�i đến ch�nh giải tho�t v� ch�nh tr� đối với h�ng hữu học?

Tụng đ�p: �

學有餘縛故　　��������������� 無正脫智支
　���� 解脫為無為　��������������� 　謂勝解惑滅
　���� 有為無學支　　��������������� 即二解脫蘊
　���� 正智如覺說　　��������������� 謂盡無生智.

[V� hữu học vẫn c�n hệ phược

N�n kh�ng c� c�c chi ch�nh giải tho�t, ch�nh tr�.

Giải tho�t hữu vi v� v� vi

L� thắng giải v� trạch diệt.

Giải tho�t hữu vi l� v� học chi,

Gồm hai loại, l� giải tho�t uẩn.

Ch�nh tr� giống như phần n�i về gi�c

Tức Tận tr� v� v� sinh tr�.] �

Luận: H�ng hữu học c�n bị tr�i buộc bởi v� vẫn c�n c�c hệ phược của phiền n�o. Như vậy l�m sao c� thể xem bậc hữu học l� đ� giải tho�t được? Một người chỉ mới xả bỏ một phần hệ phược th� kh�ng thể gọi l� đ� giải tho�t. Khi sự giải tho�t chưa c� ở người n�y th� vẫn kh�ng thể th�nh tựu c�i tr� về sự đắc được giải tho�t (vimuktij�āna).

Tr�i lại, h�ng v� học đ� ho�n to�n giải tho�t tất cả c�c hệ phược: V� thế họ c� đủ c�c t�nh chất, c�c biểu hiện (prabhāvita = prakarṣita) của sự giải tho�t c�c phiền n�o cũng như c�i biết tức thời về sự giải tho�t n�y (vimuktipratyātmaj�āna). V� thế chỉ c� h�ng v� học mới c� đủ hai chi ch�nh giải tho�t v� ch�nh tr�.

(Hỏi) Giải tho�t nghĩa l� g�?

(Đ�p) Giải tho�t vừa l� hữu vi (saṃskṛta) vừa l� v� vi (asaṃskṛta). Sự đoạn trừ (prahāna = pratisaṃkhyānirodha) c�c phiền n�o l� giải tho�t v� vi; thắng giải (adhimokṣa) của h�ng v� học l� giải tho�t hữu vi. Ch�nh sự giải tho�t hữu vi mới được gọi l� v� học chi; bởi v� c�c chi ch�nh kiến, v.v., đều l� hữu vi.

Kinh (Saṃyukta, 3, 6) chia giải tho�t hữu vi ra l�m hai loại l� t�m giải tho�t (citovimukti) v� tuệ giải tho�t (praj�āvimukti) [tho� khỏi tham (rāgavirāgāt) l� t�m giải tho�t; tho�t khỏi v� minh (adviyāvirāgāt) l� tuệ giải tho�t]: Giải tho�t hữu vi cũng tạo th�nh c�i được gọi l� giải tho�t uẩn (vimuktiskandha).

Tuy nhi�n c� thuyết cho rằng nếu giải tho�t uẩn chỉ l� thắng giải th� l�m thế n�o để giải th�ch kinh? Kinh (Saṃyukta, 3, 6) n�i: �N�y, Vyāghrabodhāyanas! Yếu tố then chốt của sự thanh tịnh giải tho�t l� g�? - Đ� l� t�m của một B�-s� đ� xả ly, đ� tho�t khỏi tham (rāga); t�m của B�-s� n�y đ� xả ly, đ� giải tho�t khỏi s�n v� si (dveṣa, moha). Từ đ�, hoặc v� sự vi�n m�n của giải tho�t uẩn chưa được đầy đủ, hoặc v� tr� giữ (anugraha) giải tho�t uẩn vốn đ� vi�n m�n m� c� sự quyết t�m (chanda, dục), sự tinh tấn (vīrya, cần)� Đ� ch�nh l� yếu tố then chốt nhất.�

Đoạn kinh tr�n cho thất Thắng giải kh�ng tạo th�nh giải tho�t. Sự giải tho�t n�y phải l� sự thanh tịnh (vaimalya = anāsravatva) của t�m xuất ph�t từ sự đoạn trừ c�c phiền n�o tham (rāga), v.v., tức c�c phiền n�o được loại trừ bởi một loại tr� đ�ng đắn (lattvaj�āna, ch�n tr�).

Tr�n đ�y đ� giải th�ch xong ch�nh giải tho�t (samyagvimukti).

(Hỏi) Ch�nh tr� (samyagj�āna) kh�c với ch�nh giải tho�t như thế n�o?

(Đ�p) Sự gi�c ngộ (bodhi, gi�c), bao gồm Tận tr� v� v� sinh tr� như đ� n�i ở tr�n, ch�nh l� ch�nh tr�, tức chi thứ mười của h�ng v� học.

(Hỏi) Loại t�m n�o - qu� khứ, vị lai hay hiện tại - được giải tho�t (vimucyate)?

Tụng đ�p: �

無學心生時　　��������������� 正從障解脫.

[T�m v� học khi sinh

Được giải tho�t khỏi chướng ngại.] �

Luận: Bổn luận (Jnānaprasthāna, 5, 20) n�i: �T�m vị lai của bậc v� học được giải tho�t khỏi chướng ngại.�

(Hỏi) Chướng ngại l� g�?

(Đ�p) Đ� l� sự đắc được (prāpti) c�c phiền n�o (thuộc nh�m thứ ch�n của Hữu đảnh) sự hoạch đắc n�y tạo th�nh một chướng ngại (vibandha) cho sự sinh khởi của t�m v� học. V�o s�t-na của Kim cang dụ định (Vajropamasamādhi), sự hoạch đắc n�y được đoạn trừ; v� t�m v� học sinh khởi v� được giải tho�t. Khi sự hoạch đắc n�y được đoạn trừ xong th� t�m v� học đ� sinh v� đ� được giải tho�t.

(Hỏi) Đối với t�m v� học chưa sinh v�o s�t-na của Kim cang dụ định hoặc đối với t�m thế tục đ� khởi ở h�ng v� học th� như thế n�o?

(Đ�p) Hai loại t�m n�y cũng được giải tho�t; tuy nhi�n loại t�m giải tho�t m� bổn luận n�i đến ch�nh l� t�m v� học sẽ sinh ở vị lai (niyatam utpattau = utpādābhimukham).

(Hỏi) T�m thế tục của bậc v� học được giải tho�t từ c�i g�?

(Đ�p) Cũng được giải tho�t từ sự hoạch đắc c�c phiền n�o vốn l�m chướng ngại sự sinh khởi của t�m n�y.

(Hỏi) Loại t�m thế tục n�y kh�ng khởi ở h�ng hữu học; tại sao kh�ng n�i t�m n�y cũng được giải tho�t?

(Đ�p) T�m thế tục của h�ng hữu học kh�ng giống như t�m thế tục của h�ng v� học v� ở h�ng v� học kh�ng c� k�m theo (sahita) sự hoạch đắc phiền n�o.

(Hỏi) Chướng ngại cho sự sinh khởi t�m v� học được đoạn trừ ở loại đạo n�o - qu� khứ, vị lai hay hiện tại?

Tụng đ�p: �

道唯正滅位　　��������������� 能令彼障斷.

[Đạo l�c đang ở giai đoạn t�n diệt

Mới c� thể đoạn trừ chướng ngại n�y.] �

Luận: N�i �Đang diệt� l� c� � chỉ cho hiện tại.

Bổn luận v� cuốn luận n�y c� n�i về loại giải tho�t v� vi. Mặt kh�c, kinh (Saṃyukta, 17, 8; Dīrgha, 8, 11) v� Bổn luận cũng n�i về ba giới (dhātu) l� Đoạn giới (prahāṇadhātu), Ly giới (virāgadhātu), v� Diệt giới (nirodhadhātu).

(Hỏi) Giải tho�t v� vi quan hệ với ba giới n�y như thế n�o?

Tụng đ�p: �

無為說三界　　��������������� 離界唯離貪
　���� 斷界斷餘結　　��������������� 滅界滅彼事.

[Giải tho�t v� vi l� ba giới:

Ly giới ch�nh l� xả ly tham;

Đoạn giới l� đoạn trừ c�c kiết sử kh�c;

Diệt giới l� diệt trừ sự.] �

Luận: Giải tho�t v� vi l� ba giới. Sự đoạn trừ tham (rāga) ch�nh l� ly giới. Sự đoạn trừ c�c phiền n�o c�n lại l� đoạn giới. Sự đoạn trừ c�c sự như sắc (rūpa) hữu lậu, v.v., tức kh�ng phải sự đoạn trừ phiền n�o, ch�nh l� diệt giới.

(Hỏi) H�nh giả c� được sự ch�n gh�t (nirvidyate) nhờ v�o ch�nh c�c ph�p m� h�nh giả đ� nương v�o đ� để đắc được sự xả ly (virajyate) kh�ng?

Tụng đ�p: �

厭緣苦集慧　　��������������� 離緣四能斷
　���� 相對互廣陜　　��������������� 故應成四句.

[C� yếm khi tuệ duy�n khổ tập;

C� xả ly khi tuệ duy�n tứ đế v� đoạn được phiền n�o;

Hỗ tương đối đ�i c� rộng hẹp kh�c nhau

N�n lập th�nh tứ c�.] �

Luận: Chỉ nhờ v�o c�c loại nhẫn (kṣāntis) v� c�c loại tr� (j�āna) về khổ đế v� tập đế th� h�nh giả mới đắc được sự ch�n gh�t; chứ kh�ng phải c�c loại nhẫn v� tr� kh�c.

C�c nhẫn (tức kiến đạo) v� c�c tr� (tức tu đạo) về khổ đế, tập đế, diệt đế v� đạo đế m� h�nh giả đ� dựa v�o đ� để đoạn trừ phiền n�o cũng ch�nh l� c�c nhẫn v� tr� m� h�nh giả nương theo để đắc sự xả ly.

Như vậy c� tất cả bốn trường hợp:

(1)������������������������������� Hữu yếm phi ly: Với c�c nhẫn v� tr� về khổ v� tập, nếu h�nh giả kh�ng đoạn trừ phiền n�o th� chỉ đắc được sự ch�n gh�t bởi v� c�c nhẫn v� tr� n�y chỉ c c�c duy�n ch�n gh�t l�m cảnh.

(2)������������������������������� Hữu ly phi yếm: Với c�c nhẫn v� tr� về diệt v� đạo, h�nh giả đoạn trừ được c�c phiền n�o v� thế chỉ đắc được sự xả ly: C�c nh�n v� tr� n�y chỉ c� c�c duy�n vui th�ch l�m cảnh (nirvedavastu, yếm cảnh).

(3)������������������������������� Hữu yếm hữu ly: Với c�c nhẫn v� tr� về khổ v� tập m� h�nh giả đoạn trừ được c�c phiền n�o th� sẽ đắc được cả sự xả ly lẫn sự ch�n gh�t.

(4)������������������������������� Phi yếm phi ly: Với c�c nhẫn v� tr� về diệt v� đạo, nếu h�nh giả kh�ng đoạn trừ được phiền n�o th� đều kh�ng đắc được xả ly cũng như ch�n gh�t.

Trong trường hợp thứ nhất v� thứ tư, một h�nh giả đ� ly dục khi nhập v�o kiến đạo sẽ kh�ng đoạn trừ c�c phiền n�o nhờ v�o ph�p tr� nhẫn (dharmaj�ānakṣāntis) v� ph�p tr� (dharmaj�ānas). H�nh giả cũng kh�ng đoạn trừ phiền n�o nhờ v�o c�c tr� vốn l� một phần của c�c đạo gia h�nh, giải tho�t v� thắng tiến.

�

� �� H�́t Chương 6 ����

��̀U TRANG | C1 | C2a | C2b | C3a | C3b | C4a | C4b | C5 | C6 | C7 | C8 | C9

�

�

�

[ TRANG CHỦ |�KINH ĐI�̉N�|�ĐẠI TẠNG KINH | TH�̀N CHÚ | HÌNH ẢNH�|�LI�N LẠC�]