�

佛山* Buddha Mountain * Ph�̣t Sơn

Calgary Alberta Canada

[中文|�ENGLISH]

[ TRANG CHỦ |�KINH ĐI�̉N�|�ĐẠI TẠNG KINH | TH�̀N CHÚ |HÌNH ẢNH�|�LI�N LẠC�]

S�́ 1666

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

1. Kh�i Qu�t Về Khởi T�n Luận

2. T�ng Chỉ Tạo Luận Khởi T�n

3. Mục Đ�ch Tạo Luận V� Đối Tượng Cần Luận

4. X�c Lập Gi�o Nghĩa: Bản Chất Của Đại Thừa

5. Bản Chất Của Ch�n Như

6. Phần Giải Th�ch Gi�o Nghĩa

7. Loại H�nh V� Cấp Độ Gi�c Ngộ

8. Cuộc Đời v� Sự Nghiệp của Tổ M� Min

�

1:�KH�I QU�T VỀ KHỞI T�N LUẬN

�

I. T�C GIẢ CỦA KHỞI T�N LUẬN

Đại Thừa Khởi T�n Luận� (大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra) c�n được gọi tắt l� Khởi T�n Luận, tương truyền do ng�i M� Minh (Aśvaghoṣa) bi�n soạn, l� một trong c�c t�c phẩm tinh hoa, giới thiệu về Phật gi�o Đại thừa. Nguy�n bản Sanskrit của Luận n�y kh�ng c�n nữa.�

C�c nghi�n cứu học đường gần đ�y đ� đặt ra những c�u hỏi li�n quan đến t�c giả của bản luận. C� thực sự Khởi T�n Luận[1] do luận sư Ấn-độ l� ng�i M� Minh bi�n soạn, hay do một vị luận sư người Trung Hoa trước t�c sau n�y. Damien Keown cho rằng v� �kh�ng c� bản nguy�n t�c bằng tiếng Ấn-độ n�o đ� được ph�t hiện, hiện nay, ch�ng ta c� thể x�c quyết rằng bản luận n�y l� một t�c phẩm nguỵ tạo c� nguồn gốc từ Trung Quốc.�[2]

C�c nh� bi�n tập Đại Ch�nh T�n Tu Đại Tạng Kinh hồ nghi t�c giả của Khởi T�n Luận kh�ng phải l� ng�i M� Minh n�n đ� liệt luận n�y v�o Nghi Tợ Bộ.[3] Giả thuyết n�y c� thể do dựa v�o Tứ Huyền Luận Luận 10 v� 12 của ng�i Huệ Qu�n. Theo t�c phẩm n�y, t�c giả của Khởi T�n Luận l� một luận sư t�ng Địa Luận, v� học thuyết Như Lai tạng trong luận n�y rất giống với t�ng thuyết của t�ng Địa Luận. Giả thuyết n�y cũng được t�c giả của Khai Nguy�n Th�ch Gi�o Lục 8 cũng như c�c học giả Vọng Nguyệt T�n Hanh, Lương Khải Si�u, �u Dương Tiệm, Lư Trừng, Vương �m Dương v.v� ủng hộ, với những l� do kh�ng t�m thấy bản Sanskrit v� kh�ng c� bản T�y Tạng tương ứng. C�c học giả kh�c như đại sư Th�i Hư, đại sư Ấn Thuận, HT. Th�ch Tr� Quang, cư sĩ Đường Đại Vi�n, Chương Th�i Vi�m v� c�c dịch giả Khởi T�n Luận ở Việt Nam đều cho rằng t�c giả của luận n�y kh�ng ai kh�c hơn ch�nh l� ng�i M� Minh.[4]

Mặc d� theo c�c học giả Nhật Bản hiện đại, t�c giả của Khởi T�n Luận kh�ng phải l� luận sư Ấn-độ, m� l� luận sư Trung Quốc. Tuy nhi�n, họ đ� kh�ng thuyết phục được giới học giả rằng luận sư Trung Quốc đ� l� ai.�

Khởi T�n Luận được c�c trường ph�i Đại thừa xem như l� luận phẩm ch�nh thống, được sử dụng rộng r�i đến ng�y nay, như s�ch gi�o khoa kh�ng thể thiếu về �o nghĩa Đại thừa. Trong tương lai, nếu bản nguy�n t�c Sanskrit kh�ng t�m ra được th� đ� l� một sự mất m�t lớn đối với học giới, v� do vậy, ch�ng ta chỉ c� thể giới hạn tư tưởng triết học của ng�i M� Minh v�o c�c bản dịch bản chữ H�n được truyền thừa.

�II. C�C BẢN DỊCH KHỞI T�N LUẬN

Mặc d� bản nguy�n t�c Sanskrit kh�ng c�n, cũng kh�ng c� bản T�y Tạng để đối chiếu, ch�ng ta c� được hai bản dịch chữ H�n trong Đại Tạng Kinh.�

Ni�n đại ra đời của dịch phẩm Khởi T�n Luận cũng kh�ng được thống nhất. Trong lời tựa của bản dịch đời Lương, Khởi T�n Luận được dịch ra chữ H�n lần đầu v�o năm 550,[5] trong khi đ�, c� chỗ ghi năm dịch l� 553.[6]�

V�o ni�n hiệu Thừa Th�nh thứ ba thuộc triều Lương Nguy�n Đế, nhằm năm 553, bản đời Lương của ng�i Ch�n Đế (真諦; S. Paramārtha)[7] được phi�n dịch tại ch�a Kiến Hưng, thuộc Ho�ng Ch�u, c� sự cộng t�c của nhiều người. Vương tử B�-thủ-na (婆首那) người nước Nhục Chi dịch ngữ. Sa-m�n Tr� Khải chấp b�t. Sa-m�n Huệ Hiển, V�n Trấn v.v� chứng nghĩa.�

Theo Ch�ng Kinh Mục Lục 5 (Đại 55: 142a), c� thể ng�i Ch�n Đế kh�ng phải l� dịch giả của luận n�y, v� trong tuyển tập c�c t�c phẩm v� dịch phẩm của ng�i mang t�n l� Ch�n Đế Lục kh�ng hề thấy ghi ch�p về dịch phẩm n�y. Đ� l� l� do Khởi T�n Luận được liệt v�o Nghi Tợ Bộ.

Đ�y l� bản dịch được đưa v�o Đại Ch�nh T�n Tu Đại Tạng Kinh, tập 32, c�c trang 575-583, với nhiều bản sớ giải của c�c luận sư[8] từ trước đến giờ. Ngoại trừ Suzuki, c�c học giả đ� chọn bản dịch n�y l�m bản nghi�n cứu v� dịch ra c�c thứ tiếng kh�c.�

V�o đời Đường, năm 669, ng�i Thật-xoa-nan-đ� (實叉難陀; S. Śikṣānanda)[9] đ� dịch lại Khởi T�n Luận, đưa v�o Đại Tạng Kinh, tập 32: 583-591, ngay sau bản dịch của đời Lương. Bản dịch n�y chỉ c� một bản sớ giải của ng�i Tr� H�c đời Minh, trong Đại Ch�nh T�n Tu Đại Tạng Kinh[10] v� �t được tr�ch dẫn trong c�c nghi�n cứu học đường.

C�c mặc ước tr�ch dẫn của hai bản dịch n�y sẽ được ghi l� Đại 32: 575-583 v� Đại 32: 583-591, với mặc ước như sau: Đại viết tắt của Đại Ch�nh T�n Tu Đại Tạng Kinh, 32 l� số tập trong ấn bản t�n tu của Đại Tạng Kinh vừa n�u v� c�c con số sau dấu hai chấm l� số trang tương ứng.�

D.T. Suzuki l� người đầu ti�n dịch t�c phẩm n�y ra Anh ngữ. Bản dịch của Suzuki đ� được t�i bản nhiều lần, vốn dựa v�o bản dịch chữ H�n của Thật-xoa-nan-đ�. Mỗi lần t�i bản, c�c nh� xuất bản đ� đặt lại t�n kh�c. Bản dịch tiếng Anh được nh� xuất bản Asian Humanities Press ấn h�nh v�o năm 1900 ghi l� �Luận Đ�nh Thức Niềm Tin về Đại Thừa của ng�i M� Minh� (Asvaghosha�s Discourse on the Awakening of Faith in the Mahayana); trong khi đ�, ấn bản của Nh� xuất bản Dover Publications New York ấn h�nh v�o năm 2003 ghi l� �Đ�nh Thức Niềm Tin: Luận Giải Cổ Điển về Phật Gi�o Đại Thừa (The Awakening of Faith: The Classic Exposition of Mahayana Buddhism).�

Bản dịch tiếng Anh thứ hai của Timothy Richard mang tựa đề l� �Đ�nh Thức Niềm Tin của M� Minh� (The Awakening of Faith of Ashvagosha) được ấn h�nh v�o năm 1907. Mặc d� dịch sau Suzuki, bản n�y kh�ng được đầu tư một c�ch c�ng phu, như một dịch phẩm học đường, thiếu hẳn phần nghi�n cứu v� ch� th�ch cần thiết.

C� �t nhất năm bản dịch tiếng Việt đ� được xuất bản từ trước đến giờ. C�c bản dịch n�y đều dựa v�o bản dịch chữ H�n đời Lương của ng�i Ch�n Đế. Bản dịch tiếng Việt của ch�ng t�i lấy bản đời Lương l�m chuẩn, c� đối chiếu với bản dịch đời Đường của ng�i Thật-xoa-nan-đ�. C�c điểm kh�c biệt sẽ được ghi nhận ở phần cước ch�, để độc giả c� thể tham khảo khi cần thiết.

Bản dịch của cư sĩ T�m Minh � L� Đ�nh Th�m c� thể l� bản dịch tiếng Việt đầu ti�n dưới dạng bản cảo. Bản dịch n�y được sử dụng l�m gi�o �n cho tăng sinh của Phật Học Đường B�o Quốc khoảng 50 năm về trước. Bản dịch n�y đ� được HT. Th�ch Tr� Quang giới thiệu trong phần phụ lục của Khởi T�n Luận của m�nh (c�c trang 277-343). Bản dịch n�y kh�ng c� ch� th�ch, cũng kh�ng c� ph�n đề mục, như ch�nh trong bản nguy�n t�c.

HT. Th�ch Tr� Quang c� hai bản dịch về Khởi T�n Luận. Bản dịch đầu được xuất bản v�o năm 1949. Bản dịch mới nhất c� bổ sung v� ch� th�ch đầy đủ hơn được xuất bản năm 1995. Đ�y l� hai bản dịch c� đối chiếu tham khảo với bản dịch đời Đường, c� ch� th�ch chi tiết, ph�n chương mục cụ thể, theo phong c�ch học đường, rất c� gi� trị cho việc khảo cứu chuy�n s�u về đề t�i.

Bản dịch của HT. Th�ch Thiện Hoa mang tựa đề �Luận Đại Thừa Khởi T�n - Dịch Nghĩa v� Lược Giải� được xong v�o năm 1962, được đưa v�o bộ �Phật Học Phổ Th�ng, kho� X-XI, v� được t�i bản nhiều lần. Cấu tr�c của dịch phẩm n�y dựa v�o cấu tr�c truyền thống của bản dịch chữ H�n đời Lương, nhưng lại ph�n chia th�nh b�i kho� cụ thể, gi�p cho người học dễ nắm bắt. Mỗi b�i gồm phần ch�nh văn, phần dịch nghĩa v� phần lược giải, rất c� đọng v� dễ hiểu.

Bản dịch của cư sĩ T�m Nguy�n � Cao Hữu Đ�nh ho�n tất v�o năm 1983 v� được NXB Thuận Ho� ấn h�nh v�o năm 1996, với tựa đề �Luận Đại Thừa Khởi T�n.� Đ�y l� bản dịch c� ph�n tiết mục, phi�n �m bản H�n, dịch nghĩa tiếng Việt v� giải th�ch nghĩa l� từng phần, tiện cho người học tham khảo.

Ngo�i ra, c�n c� bản dịch của TT. Th�ch Thiện Th�ng c� phong c�ch giống với t�c phẩm của HT. Th�ch Thiện Hoa v� Cao Hữu Đ�nh.

Mặc d� Khởi T�n Luận l� bản t�m tắt quan trọng về triết l� Đại thừa, m� kh�ng học giả v� h�nh giả n�o lại kh�ng lưu t�m, c�c bản dịch ngo�i tiếng Anh cho đến b�y giờ vẫn c�n l� điều hiếm thấy. Theo Suzuki, sở dĩ c�c nh� nghi�n cứu phương T�y kh�ng quan t�m nhiều về Khởi T�n Luận l� v� đ�y l� bộ luận nền tảng về Đại thừa, m� Đại thừa theo họ l�:

Chủ nghĩa hư v�, phủ định thượng đế, thần hồn, thế giới v� tất cả. Một số người cho rằng Đại thừa l� đa thần gi�o . . . hoặc học thuyết nguỵ biện . . . trong khi đối với người phủ định Đại thừa từ gốc độ lịch sử cho rằng Đại thừa kh�ng phải l� lời dạy ch�nh thống của đức Phật, m� chỉ l� sự s�ng tạo đơn thuần của Long Thọ. . . Hoặc c� người cho rằng Đại thừa l� sự hỗn hợp giữa thần học Ấn-độ vốn ph�t triển thoải m�i trong giai đoạn mật t�ng với sự biến th�i của những lời dạy về đạo đức cao qu� trong Phật gi�o nguy�n thuỷ.[11]

Mặc d� bản nguy�n t�c kh�ng c�n nữa, th�ng qua 2 bản dịch của c�c dịch giả Trung Quốc, ch�ng ta vẫn c� thể truy nguy�n c�c tư tưởng v� học thuyết về Đại thừa sơ khởi. Khởi T�n Luận l� t�c phẩm t�m tắt rất đặc sắc về triết l� v� si�u h�nh học Đại thừa. T�c phẩm n�y đ� được hầu hết c�c t�ng ph�i Đại thừa nghi�n cứu v� h�nh tr� như một quyển s�ch g�i đầu giường.

�III. CẤU TR�C NỘI DUNG CỦA KHỞI T�N LUẬN

Khởi T�n Luận (起信論; Śraddhotpāda Śāstra = ph�t khởi niềm tin) gọi đủ l� Đại Thừa Khởi T�n Luận (大乘起信論; Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra) l� bộ luận quan trọng, giới thiệu một c�ch c� đọng v� bao qu�t về triết học đại thừa. Trong tựa đề nguy�n t�c Sanskrit, c� ba thuật ngữ được đề cập đến.�

Mahāyāna c� nghĩa l� đại thặng, thường quen đọc l� đại thừa,[12] chỉ cho cỗ xe lớn, c� khả chuy�n chở c�ng một l�c nhiều h�nh giả đến bến bờ gi�c ngộ tối thượng (v� thượng ch�nh đẳng ch�nh gi�c). Đ�y l� con đường chuyển ho� rộng lớn của c�c bậc đại nh�n hay đại sĩ, tr�n nền tảng của t�nh thương cứu độ vượt tho�t khỏi ranh giới của th�n sơ. Phương thức chuy�n chở v� cứu c�nh của bờ b�n kia l� hai ti�u ch� để x�c lập đ�u l� cổ xe lớn v� cổ xe th�ng thường c�n lại. Đại thừa l� cổ xe lớn, đ�p ứng nhu cầu của nhiều căn cơ, c� khả năng gi�p cho nhiều người v� nhiều lo�i được an vui v� gi�c ngộ. Do đ�, đại thừa l� cổ xe của l�ng vị tha, v� ng� v� dấn th�n phục vụ cộng đồng kh�ng mệt mỏi. Đại thừa thường được x�c lập tr�n c�i t�m từ bi vĩ đại đối với ch�ng sanh v� tr� tuệ bao la trong c�ch ho� độ; ho�n to�n kh�ng phải l� thuật ngữ chỉ cho những vị sư theo truyền thống Nam t�ng hay Bắc t�ng hay h�nh thức ăn mặc của c�c vị sư trong hai truyền thống ấy.

�Khởi t�n� l� từ dịch s�t nghĩa của tiếng Phạn l� śraddhotpāda. �Pāda� trong ngữ cảnh n�y c�n c� nghĩa l� �thiết lập,� �x�y dựng,� hay �nền tảng.� �Śraddha� c� nghĩa đen l� �niềm tin,� với đối tượng kh�ng phải l� thượng đến hay sự ban phước gi�ng hoạ, sự h�n xui may rủi, m� l� l�ng x�c quyết trước ch�n l�, v� dĩ nhi�n ch�n l� ở đ�y l� l� đại thừa. Do đ�, �khởi t�n� c� thể dịch l� �thiết lập niềm tin,� hay �x�y dựng niềm tin,� hoặc b�ng bẩy hơn l� �đ�nh thức niềm tin� (the awakening of faith) như bản dịch tiếng Anh của Suzuki v� Timothy Richard.

�Luận� (śāstra) l� thuật ngữ chỉ chung cho c�c t�c phẩm Phật học của c�c vị tổ sư Phật gi�o, giới thiệu một c�ch c� hệ thống gi�o nghĩa Phật dạy trong c�c kinh, hoặc chỉ cho một học thuyết Phật học do một vị luận sư hay tổ sư chủ xướng như một c�ch thức hiểu v� h�nh tr� Phật học, c� �t nhiều li�n hệ hoặc độc lập với c�c t�c phẩm c� trước, hay l� một t�c phẩm nhằm chiết phục c�c chủ thuyết của c�c tư tưởng gia ngo�i đạo Phật, hay chỉnh đốn lại c�c học thuyết đ� c� trong PG.

�Đại Thừa Khởi T�n Luận� c� thể được dịch l� �Ph�t Khởi Niềm Tin về Đại Thừa� hay �X�y Dựng Niềm Tin về Đại Thừa� hay �Đ�nh Thức Niềm Tin về Đại Thừa.� Cần lưu � ở đ�y rằng cụm từ �Đại thừa khởi t�n� (mahāyāna śraddhotpāda) kh�ng n�n dịch l� �ph�t khởi niềm tin đại thừa,� m� l� �ph�t khởi niềm tin về/đối với đại thừa.� C�c bản chữ H�n dịch rất x�c với bản Sanskrit l� �khởi đại thừa chi t�n� (起大乘之信 = ph�t khởi niềm tin về đại thừa) hoặc �đại thừa chi khởi t�n (大乘之起信 = sự ph�t khởi niềm tin về đại thừa).�

HT. Th�ch Thiện Hoa dịch �đại thừa khởi t�n� th�nh �ph�t khởi l�ng tin đại thừa� trong đoạn sau đ�y: �Luận n�y l�m cho người ph�t khởi l�ng tin Đại thừa, n�n gọi l� �Đại thừa khởi t�n.�[13]� Cao Hữu Đ�nh v� qu� cố gắng o �p �đại thừa� th�nh �t�m đại thừa� n�n đ� dịch �đại thừa khởi t�n� th�nh �ph�t khởi t�n t�m Đại Thừa�[14] l�m cho mạch văn trở n�n tối nghĩa. HT. Th�ch Tr� Quang đ� đồng � với quan điểm của Cao Hữu� Đ�nh, khi cho rằng: �Đại thừa khởi t�n kh�ng c� nghĩa nhiều rằng ph�t khởi đức tin đối với đại thừa, m� nghĩa ch�nh l� ph�t khởi đức tin đại thừa: đức tin tin c�i T�m đại thừa.�[15] Tr�n thực tế, t�m đại thừa chỉ l� một trong những nội dung quan trọng của đức tin về đại thừa, kh�ng thể thay thế cho to�n bộ nội dung của đức tin về đại thừa được.�

Phần ch�nh văn của Khởi T�n Luận ghi rất r�: �khởi Đại thừa chi ch�nh t�n� (起大乘之正信) tức �l�m khơi dậy niềm tin về đại thừa một c�ch ch�n ch�nh.�[16] Cũng cần n�i th�m rằng �ph�t khởi niềm tin đại thừa� c� nội dung kh�c với �ph�t khởi niềm tin về/đối với đại thừa� v� trong mệnh đề đầu, niềm tin ở đ�y được hiểu l� niềm tin đại thừa, kh�c với c�c niềm tin phi đại thừa. Như vậy, đại thừa trở th�nh t�nh từ bổ nghĩa cho danh từ niềm tin, chứ kh�ng n�i l�n được bản chất v� nội dung của niềm tin n�y l� g� m� được gọi l� cổ xe lớn. Trong khi đ�, trong mệnh đề �ph�t khởi niềm tin về đại thừa,� thuật ngữ �đại thừa� trở th�nh t�n ngữ của động từ niềm tin, chỉ tin về đại thừa, chứ kh�ng tin theo bất kỳ c�i g� kh�c ngo�i đại thừa, v� đại thừa ở đ�y l�m cho niềm tin trở n�n vĩ đại. Niềm tin về đại thừa tức tin v�o gi�o ph�p cao si�u, c� khả năng chuyển ho� nhiều người đạt ngộ, giải tho�t khổ đau.�

Như vậy, bản chất của �đức tin đại thừa� đ� l� g�? Cao Hữu Đ�nh đ� dựa v�o một đoạn văn trong bản dịch chữ H�n khẳng định rằng đ� l� niềm tin v�o c�i t�m b�nh thường ở mọi người v� mọi ch�ng sinh c� khả năng gi�p cho ch�ng sinh c� thể đi v� đến như chư Phật: �Bốn chữ �Đại Thừa Khởi T�n� phải được hiểu theo nghĩa đ�ng đắn của n� l�: �ph�t khởi l�ng tin v�o ch�nh c�i T�m b�nh thường ở ngay nơi m�nh. Từ c�i T�m b�nh thường đ�, ch�ng sinh sẽ đi đến đất Phật, như Bồ t�t đang đi v� sẽ đến như chư Phật đ� đến.�[17]

HT. Th�ch Tr� Quang đ� giải th�ch đức tin đại thừa tr�n nền tảng thể tướng dụng của t�m, vốn kh�c với c�c niềm tin t�n gi�o th�ng thường:

Đức tin đại thừa l� tin v�o thể tướng dụng của T�m. T�m ấy vĩ đại, T�m ấy đưa những bậc vĩ đại đạt đến vị tr� vĩ đại. Đ� l� sự tự t�n kh�ng phải như đức tin của t�n gi�o thượng đế hay � thức về ng�. Tin Phật, đấng thực chứng về t�m, khai thị t�m ấy, v� hội tr� để cho người kh�c cũng tin tưởng v� thực chứng được T�m ấy, tin Phật như vậy, v� đức Phật được tin như vậy, cũng l� biểu hiện của đức tin đại thừa m� kh�ng c� g� so s�nh được.[18]

Thực ra, niềm tin về đại thừa trong Khởi T�n Luận kh�ng chỉ tin v�o c�i t�m vĩ đại, để đạt đến vị tr� vĩ đại, m� l� tin tất cả gi�o nghĩa, học thuyết v� sự h�nh tr� đại thừa, được giới thiệu trong c�c Kinh luật đại thừa như Hoa Nghi�m, Mật Nghi�m, Thắng-man, Kim Quang Minh, Đại Tập, Lăng-gi�, Anh-lạc, B�t-nh�, Ph�p Hoa v� Niết-b�n.[19] T�c giả của KTLSKHD: 33, cho rằng c�c Kinh Luật n�u tr�n được xem l� kinh điển nền tảng về đại thừa đ� được ng�i M� Minh t�m tắt một c�ch c� đọng v� s�c t�ch trong Khởi T�n Luận.�

C�c niềm tin về đại thừa n�y đ� được tr�nh b�y một c�ch ngắn gọn nhưng vẫn s�u sắc, k�m theo đ� l� c�c phần quyết nghi, được tr�nh b�y dưới dạng tự vấn đ�p. C�c nội dung ti�u biểu nhằm x�c lập niềm tin về đại thừa bao gồm:�

a) Thuyết nhất t�m cho rằng t�m ch�ng sinh v� t�m Như Lai vốn kh�ng kh�c nhau về mặt ch�n l� tuyệt đối (ch�n đế);�

b) Thuyết nhị m�n chủ trương rằng t�m c� hai phương diện l� t�m nh�n từ phương diện bản thể (t�m ch�n như m�n) v� t�m nh�n từ phương diện hiện tượng (t�m sinh diệt m�n);�

c) Tam đại của t�m bao gồm ba c�i lớn về mặt bản thể (thể đại), về mặt h�nh tướng (tướng đại) v� về mặt hoạt dụng (dụng đại).�

d) Hai loại ch�n như (Bhūtatathatā) tức ly ng�n ch�n như (ng�n thuyết, danh từ v� t�m duy�n) v� y ng�n ch�n như (như thật kh�ng v� như thật bất kh�ng).

e) Ph�n biệt t�m bất gi�c (gồm nghiệp tướng, chuyển tướng v� hiện tướng) v� t�m gi�c ngộ (gồm thuỷ gi�c v� bản gi�c).

f) Bản chất đồng v� dị của bất gi�c v� gi�c ngộ cũng như của tất cả mọi sự vật hiện tượng.

g) Ph�n biệt t�m (tức a-lại-da = ālayavij�āna) với � (tức năm �: nghiệp thức, chuyển thức, hiện thức, tr� thức v� tương tục thức) v� thức (tức � thức hay ph�n biệt sự thức).

h) C�c hu�n tập nhiễm ph�p (v� minh, vọng cảnh v� vọng t�m) v� hu�n tập tịnh ph�p (hu�n tập ch�n như).

k) Học thuyết tam th�n: ph�p th�n (tức ch�n như tự thể tướng hay như lai tạng Thatāgatagarbha), b�o th�n (tức nghiệp thức t�m sở hệ thức) v� ứng th�n (tức ph�n biệt sự thức sở kiến).

l) Ph�t khởi t�m bồ-đề qua ba phương diện: ng�n th�nh tựu ph�t t�m, giải h�nh ph�t t�m v� chứng ph�t t�m.

Khởi T�n Luận c�n dạy h�nh giả về c�ch thiết lập t�n t�m tu h�nh. T�n t�m ở đ�y l� l�ng tự t�n về khả năng ph� trừ chấp ph�p v� chấp ng� v� đức tin bất động đối với Tam Bảo. Tu h�nh ở đ�y bao gồm năm hạnh đầu trong lục độ (tỉnh lược độ thứ s�u l� tr� tuệ).

C�c gi�o nghĩa li�n hệ đến niềm tin về đại thừa n�u tr�n sẽ được giải th�ch trong c�c phần li�n hệ ở những b�i học sau.
�
�

[1] Về sau viết tắt l� Khởi T�n Luận.

[2] Oxford Dictionary of Buddhism, ed. By Damien Keown (Oxford University Press, 2003), p.168b: �No Indian original has ever been discovered, and it is now certain that the text is an apocryphal work of Chinese origin.�

[3] Tuyển tập c�c Kinh được g�n cho Phật n�i cũng như c�c t�c phẩm kh�ng r� t�c giả v� nội dung của n� c� nhiều điểm c�n nghi ngờ.

[4] Thao khảo th�m PQĐTĐ III: 2202.

[5] Đại 49: 99.

[6] Đại 32: 575.

[7] C�n được gọi l� Kulanātha, được người Trung Hoa phi�n �m l� Ba-la-mạt-đ� (波羅末陀) hay C�u-na-la-đ� (拘那羅陀), v� dịch nghĩa đen l� Th�n Y (親依) l� người nước Ưu-thiền-ni (優禪尼; S. Ujjayana hoặc Ujjayini, nay l� Oujein), thuộc T�y Ấn-độ. Ng�i Ch�n Đế đến Trung Quốc v�o năm 546 v� mất năm 569, thọ 71 tuổi. Theo Suzuki (1900: 39), ng�i dịch t�c phẩm n�y v�o ng�y 10-9-554.

[8] Tham khảo PQĐTĐ III: 2203-6 để biết th�m chi tiết về t�n c�c bản sớ giải v� t�c giả của ch�ng.

[9] Được người Trung Quốc dịch l� Hỷ Học (喜學). Ng�i l� người thuộc nước Kusutana (Khoten), tịch v�o năm 710, hưởng dương 59. Theo Suzuki (1900: 39), ng�i dịch t�c phẩm n�y v�o ng�y 08-10-700.

[10] Khởi T�n Luận Liệt Cương Sớ (起信論列綱疏).

[11] Asvaghosha�s Discourse On the Awakening of Faith in the Mahayana, tr. By Suzuki, (Asian Humanities Press: 1900), pp. xi-xii.

[12] Chữ H�n 乘 được sử dụng với hai tự loại. Nếu đọc l� �thừa� sẽ trở th�nh động từ �cởi;� trong khi nếu đọc l� �thặng� th� trở th�nh danh từ l� �cổ xe.� Trong thuật ngữ �大乘� chữ 乘 phải được đọc l� �thặng� với nghĩa l� �cổ xe lớn.�

[13] Th�ch Thiện Hoa., PHPT. (1992, quyển 3: 245).

[14] Cao Hữu Đ�nh, LĐTKT. (1996: 9).

[15] Th�ch Tr� Quang., KTL. (1995: 29). C�c phần in nghi�ng do ch�ng t�i nhấn mạnh.

[16] Nguy�n văn b�i kệ như sau: �Vị dục linh ch�ng sinh/ Trừ nghi, xả t� chấp/ Khởi Đại thừa ch�nh t�n/ Phật chủng bất đoạn cố.� Tạm dịch l�: �V� gi�p cho mọi lo�i/Dứt nghi, bu�ng chấp quấy/Gieo niềm tin Đại thừa/L�m giống Phật kh�ng mất.�

[17] Cao Hữu Đ�nh, LĐTKT. (1996: 18).

[18] Th�ch Tr� Quang., KTL. (1995: 31).

[19] T�c giả của KTLSKHD: 33, cho rằng c�c Kinh Luật n�u tr�n được xem l� kinh điển nền tảng về đại thừa đ� được ng�i M� Minh t�m tắt một c�ch c� đọng v� s�c t�ch trong Khởi T�n Luận.

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

2: T�NG CHỈ TẠO LUẬN KHỞI T�N

I. K�NH LỄ TAM BẢO�

Nguy�n Văn
Con c�i đầu đảnh lễ
[Tam Bảo] khắp mười phương:[1]�
Phật l� bậc tuệ gi�c[2]�
Th�nh hạnh kh�ng ai hơn[3]
Sắc th�n lu�n v� ngại[4]
Bậc đại bi cứu đời.
Gi�o ph�p của Thế T�n[5]�
Bao la như biển lớn
Diễn b�y l� v� ng�[6]
Kho c�ng đức v� lượng.
Tăng l� đo�n thể[7] qu�
Người h�nh tr� đ�ng c�ch[8]
Gi�o ph�p của Như Lai.
Để đạt được ch�nh gi�c.[9]
Nay t�i viết luận n�y[10]
V� muốn gi�p mọi người[11]
Chặt đứt được lưới nghi,
Dẹp tan kiến chấp sai,
Tin đ�ng về Đại thừa,
Tiếp nối hạt giống Phật.[12]

II. T�NG CHỈ S�NG T�C

Một c�ch t�m tắt, mục đ�ch s�ng t�c Khởi T�n Luận bao gồm bốn phần:�

a)� Cắt đứt lưới nghi hoặc: về Phật, Ph�p, Tăng, nh�n quả v� giải tho�t; hiển thị ch�nh nghĩa. Đối với h�nh giả Đại thừa, nghi c� hai loại: (1) nghi ph�p l�m chướng ngại sự ph�t t�m,(2) nghi m�n l�m chướng ngại sự h�nh tr�.

b)� Ph� trừ c�c kiến chấp sai lầm: c�c chủ nghĩa v� học thuyết ngoại đạo. T� chấp căn bản gồm: (1) thần � luận, (2) định mệnh luận, (3) ngẫu nhi�n luận. Hoạt dụng của ph� kiến chấp l� gi�p h�nh giả l�a c�c vọng khổ.

c)� Ph�t khởi niềm tin về Đại thừa: hướng h�nh giả sơ t�m trở về con đường gi�c ngộ v� chuyển ho� lớn. Chức năng hiển ch�nh rất quan trọng, nhằm đ�nh ch�nh c�c quan niệm sai lầm về Phật như thần linh, gi�o ph�p như b�a ch�, v� mặt kh�c, xiển dương gi�o l� cao si�u của Đại thừa.

d)�� L�m cho giống Phật kh�ng mất: gi�p h�nh giả l�m sống dậy tiềm năng Phật t�nh vốn c�.

�III. NHẬN X�T

2.1. Cả hai bản Lương v� Đường đều dịch thể thơ năm chữ, gồm 12 c�u. C�ch ph�n bổ của bản Đường c�n đối hơn: bốn c�u đầu t�n th�n Phật, hai c�u kế t�n th�n ph�p, hai c�u 6-7 t�n th�n Tăng. Bốn c�u cuối giới thiệu động cơ v� mục đ�ch s�ng t�c. Bản dịch đời Lương c� 3 c�u n�i về Ph�p, nhưng chỉ c� một c�u n�i về Tăng, n�n hơi tối nghĩa. Bố cục của c�c phần c�n lại giống với bản đời Đường.

2.2. Khởi T�n Luận bắt đầu bằng b�i kệ t�n dương Tam Bảo, nền tảng quy ngưỡng v� thực h�nh của tất cả h�nh giả. Đưa ba ng�i b�u l�n tr�n mục đ�ch s�ng t�c Khởi T�n Luận, ng�i M� Minh cho thấy tất cả c�c luận sư n�i ri�ng v� con Phật n�i chung cần phải biết trở về cội nguồn t�m linh của m�nh. Nhờ đ�, việc l�m của luận chủ kh�ng trở th�nh t�n dương bản ng�. N�i c�ch kh�c, tất cả việc l�m phải được thiết lập tr�n sự xiển dương Tam Bảo th� mới được gọi l� Phật sự.

2.3. H�nh ảnh đức Phật được ng�i M� Minh t�n dương bao gồm ba phương diện: tr� tuệ vi�n m�n, hạnh đức tr�n đầy v� sắc th�n v� ngại. Với hạnh đức tr�n đầy, Phật trở th�nh tấm gương h�nh tr� t�m linh. Với tr� tuệ vi�n m�n, Phật sẽ ho� độ nhiều người trở về con đường tỉnh thức. Với sắc th�n v� ngại, Phật đến v� đi tự tại, kh�ng hệ thuộc kh�ng gian địa l� v� thời gian vật l�. Ba đức t�nh quan trọng n�y c� thể đại diện cho c�c đức t�nh cao qu� kh�c của đức Phật, thường được gọi bằng danh xưng l� �Như Lai thập hiệu.��

Mười hiệu cuả Phật l�: �Phật (Buddha = bậc gi�c ngộ) l� Như Lai (Tathāgata), bậc A-la-h�n (Arhat), bậc Đại Gi�c Ngộ (Samyaksambuddha), bậc Tuệ Đức Đầy (Vidyācaranasampanna), bậc Kh�o Vượt Qua (Sugata = thiện thệ), bậc Hiểu Thế Giới (Lokavid), bậc Điều Phục Đời (Purushadamyas�rathi = điều ngự trượng phu), bậc Vĩ Đại Nhất (Anuttara = v� thượng sĩ), bậc Thầy Trời Người (Cāstādevāmanushyānām).��

2.4. Dharma theo ng�i M� Minh bao gồm tất cả lời Phật dạy. Ng�i đ� d�ng ảnh dụ �đại dương� bao la, kh�ng ngằn m� để m� tả bản chất v� c�ng dụng của gi�o ph�p. Theo đ�, thể tướng của gi�o ph�p vượt khỏi mọi t� thuyết, như biển s�u thẩm, bao h�m vạn vật; như biển bao la, kh�ng thiếu đức g�, như biển nhiều b�u, kh�ng vật n�o kh�ng hiện. Trọng t�m của gi�o ph�p nhằm khai thị v� xiển dương đạo l� v� ng�. N�i c�ch kh�c, �v� ng� được xem l� dấu ấn của triết học v� t�m học Phật gi�o. Bản Lương kh�ng n�i về �l� v� ng� (無我句). Bản Đường ghi r� hơn �v� ng� c� nghĩa ph�p� 無我句義法 c� nghĩa đen l� �ph�p của Phật giải th�ch r� về học thuyết v� ng�.� V� ng� c� dịch s�t từ chữ Sanskrit l� �anātman-vada.� Cần lưu � �vāda� trong ngữ cảnh n�y kh�ng c� nghĩa l� �c�� m� c� nghĩa l� học thuyết, chủ nghĩa. V� ng� c� c� nghĩa l� học thuyết v� ng� hay nguy�n l� v� ng�. HT. Tr� Quang dịch �tức biển ph�p t�nh, ch�n như phi ng� l� phối hợp � tưởng của hai bản dịch đời Lương v� đời Đường, nhằm bổ t�c những điểm c� trong bản n�y nhưng kh�ng c� trong bản kh�c.�

C�c nh� sớ giải kinh tạng Đại thừa ph�n gi�o ph�p th�nh bốn loại: a) gi�o (thiển = đơn giản, s�c t�ch), b) l� (th�m = s�u sắc, c� t�c dụng lớn), c) hạnh (phần = chi mục v� giai đoạn), d) quả (vi�n = trọn vẹn, đầy đủ). Ch�nh v� thế m� gi�o ph�p được quan niệm như kho t�ng v� gi� hay kho c�ng đức v� lượng của tất cả ch�ng sinh.

Trong Kinh tạng Pali, đặc biệt l� Kinh Trung Bộ, c� s�u gi� trị quan trọng của lời Phật dạy, vượt l�n tr�n gi� trị nhất thời của c�c t�n gi�o, chủ nghĩa v� học thuyết.�

a) Diễn b�y kh�o l�o = gi�o ph�p được đức Phật thuyết giảng rất t�i t�nh (Pali: svākkhāto bhagavā dhammo), ứng hợp với căn t�nh của người nghe, gi�p họ được lợi lạc.�

b) Thiết thực hiện tại (Pali: sandiṭṭhiko = realizable here and now). Gi�o ph�p n�y c� gi� trị tức thời v� hiệu nghiệm nhanh ch�ng, gi�p cho người thực tập đạt được an vui v� hạnh ph�c, kh�ng cần phải đợi sau khi chết.

c) Si�u việt thời gian (Pali: akāliko), gi� trị của lời Phật dạy kh�ng bị hạn cuộc ba chiều thời gian: qu� khứ, hiện tại v� vị lai. Chủ nghĩa, học thuyết c� thể bị thay thế nhưng lời Phật dạy kh�ng bao giờ bị sai lệch theo thời đại. Gi�o ph�p của Phật l� ch�n l� mu�n đời.

d) Đến để m� thấy = thấy trước tin sau (Pali: ehipassiko),� kh�c với c�c t�n gi�o l� �đến để m� tin.� Phật dạy mọi người h�y tiếp cận với đạo Phật bằng sự quan s�t v� thực nghiệm. Điều n�y x�c định rằng gi�o ph�p của Phật tho�t khỏi c�c mặc định đức tin t�n gi�o th�ng thường. Đến với đạo Phật bằng con đường nhận thức th� niềm tin Tam Bảo mới ch�n ch�nh v� bền bĩ.

e) C� khả năng hướng thượng (Pali: opanayiko): hiệu năng của gi�o ph�p kh�ng nhằm tăng cường tri thức cho người tiếp nhận, m� nhằm cung ứng c�c năng lực ph�t triển t�m linh, để đương sự c� thể tự m�nh thắp đuốc l�n m� đi trong an vui v� giải tho�t.

f) Được người c� tr� chứng hiểu (Pali: paccataṁ veditabbo vi��ūhi). Đặc t�nh n�y x�c định rằng đạo Phật kh�ng d�nh chỗ đứng cho c�c tập tục m� t�n dị đoan ph�t triển. Triết l� thực tiễn của đạo Phật chắc chắn được c�c bậc thức giả chấp nhận v� thấu hiểu. Đặc điểm n�y c�n ngụ � cho rằng gi�o ph�p Phật cần phải được tiếp nhận bằng con đường tuệ gi�c h�nh tr�. D�ng kiến thức th�ng thường v� t�n ngưỡng t�n gi�o kh�ng thể hiểu thấu được đạo l� cao si�u của Phật.

2.5. Tăng bảo được ng�i M� Minh t�n th�n bao gồm trước nhất l� c�c vị th�nh tăng với bốn đ�i t�m ch�ng, v� kế đến l� c�c vị Bồ-t�t tăng. R� r�ng kh�ng phải l� h�ng ph�m tăng qua h�nh thức �vi�n đỉnh phương b�o.��

Tăng bảo được ng�i M� Minh t�n ngưỡng qua hai phương diện:�

a) H�nh tr� một c�ch trung th�nh v� ch�n ch�nh gi�o ph�p của đức Phật, dĩ nhi�n gi�o ph�p ở đ�y l� gi�o ph�p đại thừa�

b) Mục đ�ch của sự h�nh tr� đ� ch�nh l� nhằm đạt được quả vị gi�c ngộ v� giải tho�t, chứ kh�ng hướng về bất kỳ thế lợi n�o.�

Trong Kinh tạng Pali, tăng bảo được m� tả qua bốn đức t�nh sau đ�y:

Diệu hạnh (Pali: supaṭipanno), tức đức hạnh trang nghi�m, l�m tăng gi� trị đời sống thanh bần lạc đạo của người xuất gia.

Trực hạnh (Pali: ujupaṭipanno): đức t�nh ch�n chất, ch�nh trực hay t�nh t�nh thẳng thắn của người tu, kh�ng quanh co, tr�o trở, kh�ng đầu voi đu�i chuột trong tư c�ch v� đối t�c với người xung quanh.

Như l� hạnh (Pali: �āyapaṭipanno) tức h�nh động mang chất liệu tuệ gi�c, khế hợp với ch�n l� hay h�nh động kh�n ngoan với mục đ�ch v� nội dung chuyển ho� ph�m t�nh th�nh th�nh tr�.

Ch�nh hạnh (Pali: sāmīcipaṭipanno): đức hạnh ch�n ch�nh hay sự thực h�nh ch�nh nghĩa như một y�u cầu kh�ng thể thiếu để gi�p h�nh giả đạt được th�nh quả.�

�IV. CH� TH�CH TỪ NGỮ

Biến tri: c�i biết phổ qu�t v� kh�ng bị hạn lượng. Trong Phật gi�o, biến tri ch�nh l� tuệ gi�c hiểu r� được bản chất vận h�nh của mọi sự vật hiện tượng, tr�n nền tảng của duy�n khởi v� tứ đế. Đ�y l� tr� tuệ thẩm thấu mọi vật (v� bất vi�n cực). Thể của tuệ gi�c v� kh�ng hai.

Cứu thế: tức thế gian của ch�ng sinh, đối tượng cứu độ của Phật.

Quy mạng: �quy� c� nghĩa đen l� �nương tựa� (y) hay �hướng về� (hướng th�), c�n c� nghĩa l� �trở về nguồn� (ho�n nguy�n). Mạng c� nghĩa đen l� mạng sống (sinh mệnh). Trong Phật gi�o, �quy mệnh� l� thuật ngữ diễn tả h�nh động c�i đầu đảnh lễ một c�ch ch� th�nh, như chứng tỏ l�ng quy k�nh của h�nh giả đối với Phật, Ph�p, Tăng. Đối tượng quy mạng ở đ�y rất lớn v� kh�ng hạn lượng, đ� l�, Phật Ph�p Tăng ở mười phương thế giới. Trong Phật gi�o Pali, đối tượng quy mạng ch�nh yếu l� đức Phật Th�ch-ca lịch sử, kh�ng c� niềm tin về chư Phật ở c�c h�nh tinh kh�c ngo�i h�nh tinh con người đang sống.

sắc v� ngại: sắc th�n của Phật kh�ng bị trở ngại bởi kh�ng gian v� thời gian.� Hoa nghi�m: Phật th�n v� khứ diệc v� lai/ Sở hữu quốc độ giai minh kiến (th�nPh�tj kh�ng đến cũng kh�ng đi/ Bất kỳ c�i n�o cũng thấy được => th�n Phật được v� như mặt trời, nơi n�o kh�ng bị m�y m� che phủ đều thấy được)...Phật th�n sung m�n ư ph�p giới/ Phổ hiện nhất thiết ch�ng sinh tiền/ Tuỳ duy�n ph� cảm ma bất ch�u/ Nhi thường xử thử bồ-đề to�.

Tối thắng: kh�ng c� g� hơn, kh�ng c� ai hơn, si�u việt nhất. Đ�y l� thuật ngữ diễn ca ngợi đức t�nh v� song của đức Phật. C� thể diễn đạt bằng văn xu�i như sau: Phật bảo d�, tối thắng giả, nghĩa l�: �Phật l� bậc si�u việt nhất� hay �Phật l� bậc kh�ng c� ai hơn.� Bản sớ giải ghi: �qu� tiểu viết thắng, si�u nh�n viết tối� c� nghĩa l� �thắng l� vượt l�n tr�n tiểu thừa, c�n �tối� c� nghĩa l� si�u việt khỏi nh�n.� Bản sớ giải khẳng định: �si�u nh�n� ch�nh l� �quả Phật.�

V� ngại: 1) đại tiểu v� ngại: mỗi căn đều c�ng ph�p giới nhưng kh�ng lẫn lộn với nhau. 2) hỗ dụng v� ngại: c�c căn tương t�c hỗ trợ lẫn nhau. 3) sự l� v� ngại: 4) ứng cơ v� ngại.
�
�

[1] HT. Thiện Hoa đ� dịch t�m tắt bảy c�u t�n dương Tam Bảo như sau: �K�nh lạy Phật, Ph�p v� Tăng� (tr. 249)

[2] Gọi đủ l� �bậc tuệ gi�c v� thượng.� H�n gọi l� biến tri, viết tắt của biến tri giả (遍知者).

[3] Lương: tối thắng nghiệp (最勝業) tức hạnh đức của Phật si�u tuyệt, kh�ng ai trong đời c� thể so s�nh với ng�i được. Hai c�u ba v� bốn n�y dịch từ c�u �tối thắng nghiệp biến tri� (最勝業遍知). C� lẽ đ�y l� dịch ngữ của từ �Vidyācaranasampanna� m� người Trung Hoa thường gọi l� bậc �minh hạnh t�c� tức bậc hạnh đức v� tr� tuệ tr�n đầy.

[4] Dịch tho�t � từ c�u: �sắc v� ngại tự tại� của bản đời Lương, vốn c� nghĩa đen l� �Sắc th�n của Phật rất tự tại v� v� ngại.� Trong khi đ�, bản đời Đường ghi l� �tr� v� ngại tự tại� (智無限自在) kh�ng đề cập đến sắc th�n của Phật, m� n�i c�ng dụng của biến tri l� loại tr� tuệ tự tại v� kh�ng bị hạn cuộc.

[5] Lương: �ph�p l� thể tướng của ch�nh th�n Phật.� (及彼身體相/ 法性真如海)
�Kh�i niệm �ph�p th�n� trong Đại thừa thường được hiểu với nghĩa đen l� �gi�o ph�p ch�nh l� th�n thể của Phật.� Kh�i niệm �ch�n như� ở đ�y kh�ng c� nghĩa �thể t�nh ch�n như của mọi sự vật� m� c� nghĩa đen �đ�ch thực l�.�

[6] Bản Lương kh�ng n�i về �l� v� ng� (無我句). Bản Đường ghi r� hơn �v� ng� c� nghĩa ph�p� 無我句義法 c� nghĩa đen l� �ph�p của Phật giải th�ch r� về học thuyết v� ng�.� V� ng� c� dịch s�t từ chữ Sanskrit l� �anātman-vada.� Cần lưu � �vāda� trong ngữ cảnh n�y kh�ng c� nghĩa l� �c�� m� c� nghĩa l� học thuyết, chủ nghĩa. V� ng� c� c� nghĩa l� học thuyết v� ng� hay nguy�n l� v� ng�. HT. Tr� Quang dịch �tức biển ph�p t�nh, ch�n như phi ng� l� phối hợp � tưởng của hai bản dịch đời Lương v� đời Đường, nhằm bổ t�c những điểm c� trong bản n�y nhưng kh�ng c� trong bản kh�c.

[7] Dịch tho�t nghĩa của chữ đẳng (等) của Lương.

[8] Lương: như thật tu h�nh (如實修行).

[9] Dịch từ bản Đường: cần cầu ch�nh gi�c giả (勤求正覺者).

[10] Đường: cố ng� tạo thử luận 故我造此論, c� nghĩa đen l� �v� vậy t�i đ� s�ng t�c ra bộ luận n�y.�

[11] Hai bản Lương v� Đường ghi l� �ch�ng sinh� (眾生).�

[12] Lương: Phật chủng bất đoạn 佛種不斷, c� nghĩa đen l� l�m cho hạt giống Phật kh�ng bị mất đi. Đường: thiệu Phật chủng 紹佛種, c� nghĩa đen l� tiếp nối hạt giống Phật.

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

3: MỤC Đ�CH TẠO LUẬN V� ĐỐI TƯỢNG CẦN LUẬN

I. ĐẠI �

Trong b�i n�y, tổ M� Minh tr�nh b�y rất bao qu�t về mục đ�ch ra đời của Khởi T�n Luận n�i ri�ng, của c�c Luận bản Đại thừa n�i chung. Mục đ�ch tuy rất nhiều, nhưng chung quy l� nhằm dẫn dắt người kh�ng c� khả năng thấu hiểu được Kinh điển qu� s�u sắc, lại cũng kh�ng l�nh hội được c�c Luận phẩm qu� chuy�n s�u về văn từ v� nghĩa l�.�

II. NGUY�N VĂN

2.1. Giới thiệu t�ng chỉ bao qu�t

Kinh Luận ghi rằng: �C� một nguy�n l� c� thể l�m sống dậy nguồn gốc đức tin về Đại thừa.� Nguy�n l� đ� c� thể được tr�nh b�y[1] qua năm phần. 1) Mục đ�ch tạo luận, 2) X�c lập t�ng chỉ,[2] 3) Giải th�ch t�ng chỉ, 4) Niềm tin thực h�nh,[3] v� 5) Lợi �ch h�nh tr�.[4] Trước nhất xin tr�nh b�y về mục đ�ch tạo luận.

2.2. T�m mục đ�ch s�ng t�c Luận Khởi T�n

Hỏi: V� l� do g� s�ng t�c Khởi T�n Luận?

Đ�p: C� t�m mục đ�ch ch�nh. Một l� l� do tổng qu�t:[5] v� gi�p cho nh�n loại[6] l�a tất cả khổ đau, đạt được sự an lạc tuyệt đối,[7] chứ kh�ng phải v� động cơ mưu cầu danh lợi v� cung k�nh của đời.[8] Hai l� giới thiệu[9] gi�o nghĩa nền tảng của Như Lai, gi�p mọi người hiểu thấu đ�o.[10] Ba l� gi�p cho người[11] c� căn l�nh thuần thục[12] thiết lập niềm tin tuyệt đối[13] v�o đạo l� Đại thừa. Bốn l� gi�p cho người c� căn l�nh k�m cỏi c� thể ph�t triển niềm tin.[14] Năm l� chỉ b�y phương tiện gi�p người xo� sạch c�c chướng ngại do nghiệp xấu tạo ra,[15] kh�o bảo hộ t�m, xa l�a v� minh v� ki�u mạn,[16] tho�t khỏi lưới t� kiến.[17] S�u l� gi�p h�nh giả tu tập ph�p m�n an tịnh (chỉ) v� qu�n chiếu (qu�n),[18] đối trị[19] sai lầm của t�m ph�m phu v� nhị thừa.[20] Bảy l� giới thiệu phương tiện �chuy�n niệm�,[21] để được sinh ra gặp Phật, chắc chắn sẽ kh�ng đ�nh mất niềm tin về Đại thừa. T�m l� giới thiệu gi� trị lợi lạc v� khuyến tu.[22] Khởi T�n Luận ra đời v� những l� do vừa n�u.

2.3. Đối tượng Khởi T�n Luận nhắm đến

Hỏi: Trong c�c Kinh điển[23] đ� c� đề cập đến c�c mục đ�ch vừa n�u, cần g� phải lập lại bằng c�ch cho ra đời bộ Luận n�y?

Trả lời: Bởi v� căn t�nh của con người kh�ng đồng đều, khả năng hiểu v� tiếp thu cũng rất kh�c nhau.[24] Khi đức Phật c�n sinh thời, người nghe ph�p c� căn t�nh th�ng minh,[25] người thuyết ph�p[26] c� th�n v� t�m si�u việt.[27] Mỗi khi ph�p thoại to�n hảo[28] được tuy�n giảng th� mọi người v� mọi lo�i đều c� thể hiểu giống nhau,[29] n�n kh�ng cần đến Luận. Sau khi đức Phật qua đời,[30] c� người tự lực,[31] nương v�o sự nghe nhiều[32] mới c� thể hiểu đ�ng[33] lời Phật dạy. Dĩ nhi�n cũng c� người tự lực, d� nghe �t vẫn c� thể hiểu s�u sắc. Cũng c� trường hợp c� người kh�ng c� khả năng phải nhờ v�o giải th�ch rộng của c�c bộ Luận[34] mới c� thể hiểu được gi�o ph�p. Tuy nhi�n cũng c� người cảm thấy ngao ng�n với c�c bản Luận giải th�ch nghĩa qu� rộng,[35] n�n chỉ th�ch[36] v� chỉ c� thể hiểu được[37] c�c bộ Luận c� phong c�ch văn �t nghĩa nhiều.[38] Bản Luận n�y ra đời l� v� hạng người sau c�ng,[39] nhằm giới thiệu bao qu�t[40] gi�o ph�p cao si�u của Như Lai, với nhiều nghĩa l� vi diệu v� v� bi�n.

III. NHẬN X�T

1. Trong b�i t�n dương Tam Bảo, tổ M� Minh đ� giới thiệu bao qu�t về động cơ s�ng t�c Khởi T�n Luận, đ� l�, tồi t� v� hiển ch�nh. Phần tồi t� bao gồm sự từ bỏ c�c kiến chấp sai lầm của c�c hệ triết học v� t�n gi�o. Phần hiển ch�nh ch�nh l� c�ch x�c lập niềm tin về Đại thừa. Hai phương diện mục đ�ch n�y sẽ l�m cho giống Phật kh�ng mất đi. Trong b�i n�y, tổ M� Minh giới thiệu mục đ�ch s�ng t�c luận như l� t�ng chỉ h�nh đạo của ng�i. C� tất cả t�m l� do. L� do đầu ti�n ch�nh l� l� do bao qu�t v� quan trọng nhất. Bảy l� do c�n lại được gọi l� biệt tướng, tức những l� do cụ thể, thường được n�u ra một c�ch kh�c nhau tuỳ theo t�ng chỉ của từng bộ luận.�

Mục đ�ch s�ng t�c kh�ng phải �để c� danh g� với n�i s�ng� m� để g�p phần xo� bỏ hoặc l�m giảm thiểu đi nỗi khổ v� niềm đau của con người, đạt được từng phần hay to�n thể hạnh ph�c. Danh lợi v� cung k�nh l� hai m�n mồi ngon m� trong l�ng của n� c� những c�i m�c c�u, c� thể bắt d�nh con người trong sự ch�m đắm đời sống vật dục. Danh thường k�o theo lợi dưỡng v� cung k�nh của tha nh�n, đồng thời, k�o theo sự b�nh trướng của bản ng� vị kỷ. Người sống với danh lợi dễ bị đắm ch�m trong cao ngạo, tự m�n v� dễ du�i, dẫn đến một đời sống mất phương hướng của giải tho�t.

Mục đ�ch dấn th�n v� l�m Phật sự của Bồ-t�t kh�ng phải v� danh lợi thấp k�m, lại kh�ng phải v� muốn được mọi người t�n trọng m�nh, m� nhằm chuyển m� khai ngộ cho ch�ng sinh. Nhờ chuyển m�, bồ-t�t c� thể gi�p đời xo� sổ được khổ đau. Nhờ khai ngộ, h�nh giả c� khả năng mang lại hạnh ph�c cho người hữu duy�n. Vướng v�o danh lợi v� cung k�nh, bản ng� v� sự cao ngạo sẽ xuất hiện. H�nh giả, do đ�, sẽ đ�nh mất mục đ�ch cứu người cứu đời của m�nh. N�i một c�ch kh�c, rời mục đ�ch cứu khổ ban vui, c�c Phật sự c� thể trở th�nh ph�m sự (worldly business), hay tệ hơn nữa l� ma sự (evil doings).

2. Phương tiện (S. upāya; H�n: 方便), c�n gọi l� �phương tiện thiện xảo� (S. upāya kauśalya; H�n: 方便善巧) l� phương ph�p thực tập ph� hợp với căn t�nh của h�nh giả v� c�ch thức h�nh đạo ph� hợp với căn cơ đối tượng. Thuật ngữ n�y rất quan trọng đối với truyền thống Phật gi�o Bắc t�ng như một học thuyết ứng xử quyền biến, lấy gi� trị th�nh quả l�m cứu c�nh hay ti�u ch� của mọi thước đo li�n hệ đến c�c ph�p m�n tu tập v� h�nh đạo. Trong kinh điển Pali, phương tiện (upāya kosalla) l� thuật ngữ chỉ cho khả năng tuy�n bố ch�nh ph�p rất đặc biệt của đức Phật.

Trong � nghĩa của từ nguy�n, tất cả lời Phật dạy đều l� c�c phương ph�p được thiết lập kh�o l�o nhằm gi�p ch�ng sanh đạt ngộ giải tho�t. Ch�nh v� thế, học thuyết phương tiện mở cửa ng� cho học thuyết đa ph�p m�n h�nh tr�. Chủ nghĩa đa nguy�n tu tập c� mặt như một hệ luận của thuyết phương tiện. Tất cả gi�o ph�p phương tiện đều mang t�nh giả lập với chức năng trị liệu ứng cơ, c� thể th�ch hợp trong giai đoạn n�y với đối tượng n�y nhưng c� thể kh�ng thể th�ch hợp với giai đoạn kh�c v� đối tượng kh�c. Tất cả c�c h�nh xử lợi tha tr�n tinh thần v� ng�, th�ch ứng với thời đại v� căn cơ, nhằm mang lại gi� trị an lạc v� hạnh ph�c cho đối tượng gi�o ho� đều được gọi l� phương tiện. Phương tiện c�n được hiểu như đạo l� quyền biến về c�ch thức ứng dụng v� h�nh tr�, nhưng mục đ�ch cứu c�nh kh�ng rời khỏi gi�c ngộ v� giải tho�t.

Theo Phật gi�o Đại thừa, đặc biệt l� Kinh Phương Tiện (Upāya kauśalya Sūtra), Kinh Ph�p Hoa v� Kinh Duy-ma-cật, phương tiện l� ph�p tu quan trọng của Bồ-t�t, nhằm gi�p c�c ng�i c� thể gi�o ho� linh hoạt với nhiều th�nh quả chuyển ho� v� gi�c ngộ đối với người tu học. C�c Bồ-t�t phải ph�t triển tr� phương tiện để c� những s�ng tạo độc đ�o trong c�ch thức h�nh đạo v� ho� độ.

Đức Phật được ph�c hoạ trong Kinh Đại thừa như bậc thầy phương tiện quyền xảo hiểu thấu được căn t�nh ch�ng sinh n�n ph�n định con đường chuyển ho� t�m linh của ng�i th�nh ba giai đoạn: thanh văn, bồ-t�t v� Phật. Giai đoạn một được xem l� giai đoạn �ho� th�nh� tức phương tiện giả lập, chưa phải l� cứu c�nh giải tho�t cần đạt được. C�c th�nh giả được khuyến kh�ch xo� giả lập của phương tiện th�nh quả a-la-h�n để thăng tiến tr�n bồ-t�t đạo v� hướng về Phật đạo, bảo sở m� tất cả ch�ng sinh cần quay về. Học thuyết phương tiện được thiết lập với động cơ từ bi bao la, muốn cứu độ tất cả ch�ng sinh, v� lợi �ch cho số đ�ng, nhưng c�ch thức thực hiện th�nh c�ng mỹ m�n phải nương v�o tr� tuệ. Do vậy, trong phương tiện lu�n bao gồm hai phương diện từ bi v� tr� tuệ. Từ bi để đối tượng của phương tiện được đa dạng v� đa số. Tr� tuệ để ph�t kiến nhiều phương ph�p mới, th�ch hợp với nhu cầu v� n�o trạng của thời đại v� con người. Điểm cần lưu � l� v� phương tiện l� c�c c�ng cụ hỗ trợ mang t�nh giả lập trong ứng dụng c�c ph�p m�n, h�nh giả kh�ng n�n xem phương tiện l� cứu c�nh. Đ�nh đồng phương tiện l� cứu c�nh sẽ dẫn đến sự ngộ nhận cho rằng c�ng cụ v� phương thức h�nh tr� ch�nh l� kết quả giải tho�t. Chỉ khi n�o h�nh giả kh�ng chấp thủ v�o phương tiện th� con đường giải tho�t sẽ đạt được, như d�ng thuyền để qua s�ng, nhưng khi qua rồi th� phải bu�ng thuyền lại cho bến đ�, tiếp tục sự nghiệp qu� độ.

3. Nếu �chuy�n niệm� l� phương ph�p niệm Phật để được sinh về c�i Phật th� ng�i M� Minh c� thể được xem l� một trong c�c vị tổ xiển dương Tịnh Độ. Phải biết rằng Như Lai c� nhiều phương tiện th� thắng, nhằm nhiếp hộ t�m ch�ng sinh, bằng nguy�n do của sự niệm Phật, theo nguyện để v�ng sinh về c�i Phật, gặp được Phật, th�n cận th�nh ch�ng, l�a xa c�c �c nghiệp, gieo trồng c�c c�ng đức, thanh tịnh ho� th�n t�m. Chuy�n niệm để được v�ng sinh l� học thuyết tịnh độ dựa tr�n tinh thần tự lực. Rất tiếc về sau, h�nh giả tịnh độ cường điệu v� nhấn mạnh qu� mức sự mầu nhiệm của tha lực dựa tr�n l�ng từ bi của Phật, c� thể l�m cho h�nh giả ỷ lại v�o sự cứu vớt, đ�nh mất ch�nh nghiệp để tự v�ng sinh về cảnh giới an l�nh của Phật.

4. C� c�u hỏi đặt ra ở đ�y l� �liệu việc ch� giải kinh v� tạo luận của ng�i M� Minh n�i ri�ng v� của c�c luận sư n�i chung c� trở n�n v� bổ kh�ng?� Bởi v� tr�n nguy�n tắc những g� trong luận n�i đều đ� được đề cập đ�y đ� trong kinh điển rồi.�

C�ch thức trả lời của tổ M� Minh rất hay, đ�ng để ch�ng ta lấy đ� l�m phương ch�m tu tập. Trong thời của Phật, với khả năng tr� tuệ v� phương tiện si�u xuất của ng�i, phần lớn ai c� duy�n gặp Phật đều được ng�i độ trở th�nh c�c bậc th�nh gi�c ngộ cho m�nh v� người. Căn t�nh của h�nh giả thời đ� cũng rất cao. Nghe �t nhưng hiểu nhiều. Hiểu kh�ng phải để tăng cường kiến thức, m� để h�nh tr� v� mang lại c�c gi� trị chuyển ho�. Ch�nh v� thế, nhu cầu tạo luận nhằm giải th�ch một c�ch chuy�n m�n v� c� hệ thống lời Phật dạy lại kh�ng cần đến. Thời đại của ng�i M� Minh c�ch Phật đ� xa, Phật vị điều ngự trượng phu kh�ng c�n ở đời độ sinh nữa, căn tr� của người tu Phật thuộc hạng trung b�nh, do đ�, luận ra đời l� một nhu cầu kh�ng thể thiếu.

Bốn đối tượng căn t�nh ti�u biểu được ng�i M� Minh giới thiệu phản �nh được tr�nh độ t�m linh v� động cơ của người học Phật sau thời Phật. C� người nghe �t hiểu nhiều. C� người phải học rộng mới hiểu nhiều. C� người kh�ng quen với văn phong chuy�n s�u v� ph�n t�ch của luận tạng n�n cảm thấy ngao ng�n với thể loại văn học n�y. Cũng c� người th�ch c�c bản luận ngắn gọn, s�c t�ch nhưng vẫn t�m th�u được nghĩa l� của Phật n�i. Đ�y l� l� do tổ M� Minh s�ng t�c Khởi T�n Luận. C�ch thức x�c định đối tượng gi�o của ng�i cho thấy ng�i l� một vị th�nh rất khi�m tốn. Ng�i kh�ng c� cao vọng ho� độ những người căn cơ cao, cũng kh�ng c� tham vọng s�ng t�c những bộ luận đồ sộ. Những g� ng�i cần n�i đều v� lợi lạc cho người mới ph�t t�m. Phương ph�p n�i của ng�i giản dị, kh�c chiết nhưng v� c�ng s�u sắc. T�nh chất khế cơ được tổ M� Minh vận dụng trong Khởi T�n Luận cho thấy phương ph�p gi�o dục chỉ c� gi� trị khi nh� gi�o dục nắm bắt được nhu cầu của thời đại, nhu cầu của con người. Chỉ khi n�o nh� gi�o dục hiểu được điều đ�, phương ph�p gi�o dục mới đ�p ứng được những nhu cầu của người cần gi�o dục. Phương ph�p gi�o dục kh�c chiết v� c� phương ph�p l�m sống dậy niềm tin về Đại thừa của tổ M� Minh đ� l�m cho Đại thừa trở th�nh cao tr�o t�m linh mới, c� khả năng chuyển ho� nhiều người với nhiều th�nh phần v� vị tr� x� hội kh�c nhau.

5. Gi� trị lợi lạc m� Luận Khởi T�n mang lại bao gồm tất cả sự chuyển ho� nhận thức, t�m l� v� ứng xử. N�i c�ch kh�c, theo Khởi T�n Luận, tu l� để chuyển nghiệp ph�m th�nh nghiệp th�nh, mang lại gi� trị an vui v� hạnh ph�c l�u d�i.

IV. CH� TH�CH THUẬT NGỮ

Bất tho�i (S. avinivartanīya; H�n: 不退): ng�y c�ng tăng tiến, thăng hoa, kh�ng lui sụt về mục đ�ch v� l� tưởng thiện. C� ba bất tho�i: 1) Vị bất tho�: từng thứ t�m linh v� giai vị chứng đắc kh�ng c�n lui sụt, 2) H�nh bất tho�i: hạnh nguyện v� con đường dấn th�n phục vụ kh�ng tho�i chuyển, 3) niệm bất tho�i: ch�nh niệm vững v�ng, kh�ng g� t�c động được.

Căn l�nh k�m cỏi (善根微少) l� thuật ngữ chỉ cho những người c�n qu� nhiều hoạt dụng của c�c t�m l� �m t�nh như l�ng tham, l�ng s�n, l�ng si; kh�ng c� khả năng tự gi�c cao độ, phải nương tựa v�o người tốt th� mới th�nh người tốt. Khi gặp nghịch cảnh v� ho�n cảnh bất thiện dễ trở th�nh người bất thiện. Người thiện căn k�m ch�nh l� đối tượng cần được quan t�m v� gi�o ho� của Phật v� bồ-t�t. Niềm tin c� bốn loại căn bản: 1) Tin căn bản: tin v�o học thuyết ch�n như, 2) tin Phật l� bậc gi�c ngộ,c� v� lượng c�ng đức, n�n ph�t khởi t�m l�nh, mong đạt được nhất thiết tr� như Phật, 3) Tin ph�p: tin s�u ba la mật l� con thuyền đưa người đến bờ gi�c ngộ, 4) Tin tăng: tin v�o hạnh thanh tịnh của người xuất gia, c� khả năng lợi m�nh v� lợi người, th�n cận c�c bậc th�nh hiền

Căn t�nh: dịch từ chữ H�n �căn h�nh� (根行, bản Lương) hay �sở ho� căn� (所化根欲). Thuật ngữ nh� Phật chỉ cho bẩm năng của mỗi lo�i, nhất l� con người, bao gồm khả năng nhận thức, hiểu biết, tiếp thu trong từng c� thể. Căn t�nh đ� rất kh�c nhau theo từng chủng loại, giữa con người với con người, giữa c�c con vật c�ng chung nồi giống. Sự kh�c nhau về căn t�nh được thiết lập do c�c hạt giống t�nh t�nh v� nhận thức trong đời qu� khứ, g�p phần quyết định t�nh c�ch v� khả năng sinh hoạt, v� ứng xử của từng c� thể.

Chỉ qu�n (Sanskrit: Śamatha vipaśyana = Pali: samatha vipassanā; H�n: 止觀): Hai phương diện đối trị phiền n�o rất hiệu quả, mang t�nh hỗ tương. Chỉ ở đ�y l� trạng th�i an tịnh t�m (calming the mind) do chấm dứt sự rong duỗi của t�m đối với trần cảnh (samatha). Chỉ l� dừng lại hay chấm dứt vọng nghiệp hoặc l� sự ngưng gieo trồng c�c hạt giống ti�u cực của ph�m phu. Mục đ�ch ch�nh của �chỉ� l� nhằm đ�o luyện v� đạt được trạng th�i t�m chuy�n nhất (Pali: citta-ekāgratā = English: one-pointedness of mind), một trạng th�i thiền định, theo đ�, t�m đ� được d�n chặt l�n tr�n đối tượng qu�n niệm. Khi t�m được an tĩnh, h�nh giả c� thể chứng đạt theo thứ tự bốn thiền sắc giới v� bốn thiền v� sắc giới. Đ�y l� y�u cầu căn bản, thiết lập đời sống đạo đức để h�nh giả c� thể tiến xa tr�n con đường chuyển ho� t�m linh. Kỷ năng căn bản của chỉ l� ch� niệm v�o hơi thở ra v�o, d�i v� ngắn, với d�ng cảm gi�c c� mặt khắp th�n thể. Nhờ c� an tịnh như vậy, to�n th�n h�nh giả trở n�n khinh an lạ thường, l�m xuất hiện cảm gi�c hỷ lạc l�ng l�ng rất dễ chịu. Trong Phật gi�o Nam t�ng c� n�u ra 40 đối tượng của thiền chỉ. Người h�nh tr� nhờ tập thiền chỉ c� thể tạo ra sự thay đổi đ�ng kể về t�m sinh l�, nhờ đ� hướng đến tầng t�m linh cao hơn.�

Chỉ gi�p t�m loại bỏ được sự xao l�ng, thất niệm v� c�c cấu nhiễm v� triền phược của t�m. Qu�n (vipaśyana) l� một trạng th�i thiền định nhắm đến sự tuệ tri (intellectual understanding) về nguy�n l� sinh khởi v� hoại diệt của mọi sự vật hiện tượng. Đ�y l� c�ch thực tập t�m chứng nghiệm về gi�o ph�p Phật dạy li�n hệ đến cuộc sống.�

Qu�n do đ� c� thể định nghĩa n�m na l� c�i nh�n tuệ gi�c qu�n chiếu, thẩm thấu bản chất duy�n khởi, v� thường v� v� ng� của sự vật . Qu�n l� sự tịch chiếu, c�i nh�n minh s�t về bản chất của sự vật v� hiện tượng.�

Nếu �chỉ� c� t�c dụng chế ngự �c ph�c v� vọng t�m, như c�i gương đ� được lau sạch, bịu bặm kh�ng c�n, th� �qu�n� l� l�m cho t�m c� thể phản �nh h�nh ảnh của sự vật một c�ch ch�nh x�c, giống như gương c� thể soi s�ng được sự vật. Chỉ hỗ trợ cho qu�n. Đạt được chỉ th� qu�n dễ thiết lập. Tuy nhi�n cũng c� trường hợp, c� người đạt được qu�n trước n�n t�m trở n�n định tĩnh, nhờ đ�, nhổ sạch gốc rễ của khổ đau v� phiền n�o. C�c hỗ trợ cho chỉ v� qu�n. Muốn c� thiền chỉ, h�nh giả phải t�m kiếm m�i trường thuận duy�n, ho�n cảnh th�ch hợp, đối tượng giao lưu, giảm thiểu c�c nhu cầu tiếp x�c v� ti�u thụ, điều ho� c�c sinh hoạt, chuy�n ch� một từng đối tượng với mục đ�ch r� r�ng, sống cuộc đời lương thiện v� đạo đức, ph�ng hộ c�c gi�c quan, tu tập th�i độ �t muốn v� biết đủ. Muốn c� thiền qu�n, h�nh giả c� thể thực tập ph�p qu�n từ bi, qu�n bất tịnh, qu�n v� thường, qu�n v� ng�, qu�n duy�n khởi, qu�n t�nh kh�ng v.v� để tuệ gi�c c� thể được xuất hiện. Người tu chỉ qu�n sẽ sống an lạc v� thảnh thơi trong đời.�

Sai lầm của t�m ph�m phu l� hay chấp c� thật ng�, do vậy, khổ đau được thiết lập trong từng h�nh vi v� cử chỉ hữu ng�. Kiến v� mạn do đ� dễ ph�t sinh. Sai lầm của h�ng nhị thừa ch�nh l� cho rằng th�nh quả a-la-h�n l� gi�c ngộ cứu c�nh, kh�ng c� t�m tham cầu gi�c ngộ tuyệt đối. Tu tập chỉ v� qu�n để t�m được s�ng hơn, thấy r� c�c hạn chế của nhận thức vốn do chấp thủ chỉ đạo v� sai sử.

Ch�ng sinh (眾生): chỉ chung cho tất cả c�c lo�i hữu t�nh từ loại động vật đến lo�i người. V� đặt nền tảng tr�n l�ng từ bi bao la, đối tượng ho� độ của Đại thừa kh�ng chỉ giới hạn trong con người, m� bao gồm lu�n cả lo�i vật. Trong to�n văn mạch của Khởi T�n Luận, ch�ng t�i chỉ dịch l� con người hay nh�n loại hay đời, tuỳ theo từng ngữ cảnh cụ thể, để đối tượng cần sự gi�o ho� hay được ho� gi�o trở n�n gần gũi với cuộc sống hơn.�

Cứu c�nh lạc (究竟樂). An lạc tuyệt đối, tức an lạc do chứng ngộ niết-b�n. Sự an lạc ở đ�y ch�nh l� sự an lạc của niết-b�n, một khi đ� đạt được sẽ đạt được vĩnh viễn, n�n Luận gọi đ� l� cứu c�nh (得此菩提涅槃, 一得永得,故論云究竟). Xem KTLSKHD: 161

Đại thừa (S. Mahāyāna; H�n: 大乘): H�n phi�n �m l� �ma-ha-diễn� (摩訶衍).� Đại thừa ở đ�y kh�ng phải l� thuật từ được sử dụng đối nghĩa với Tiểu thừa, lại cũng kh�ng phải l� một thuật ngữ diễn tả hệ thống triết l� đối lập với c�c trường ph�i Phật gi�o. Ng�i M� Minh sử dụng thuật ngữ n�y chủ yếu để giới thiệu sự vĩ đại của ch�n như, như phương c�ch an to�n v� tốt nhất để được gi�c ngộ v� giải tho�t. Sự đối lập giữa Đại thừa v� Tiểu thừa kh�ng l� vấn đề nghi�m trọng trong thời đại của ng�i M� Minh. Đại thừa được xem l� năng khởi, tức chủ thể ph�t khởi niềm tin ch�n ch�nh. T�n căn hay nguồn gốc niềm tin thuộc về sở khởi, tức đối tượng niềm tin được ph�t huy, ở đ�y, ch�nh l� nguồn gốc niềm tin về Đại thừa.�

Trọng t�m của Đại thừa trong Khởi T�n Luận l� gi�o nghĩa ch�n như. Ph�p m�n của Đại thừa ở đ�y ch�nh l� �nhất t�m, nhị m�n v� tin tam bảo.� N�i c�ch c�ch, Đại thừa của Khởi T�n Luận nhằm giải th�ch về a) t�m từ g�c độ ch�n như (t�m ch�n như m�n) tức x�c quyết về sự t�n l� (t�n l� quyết định), v� b) t�m từ g�c độ sinh sinh (t�m sinh diệt m�n) tức tin quả b�o của h�nh vi thiện �c vốn kh�ng mất (t�n nghiệp quả bất vong),[41] giống như b�ng theo h�nh, vang theo tiếng.

Danh lợi v� cung k�nh (名利躬敬): l� c�c miếng m�i của đời sống vật dục, l�m con người phải bị ch�m đắm trong c�c đợt thuỷ triều cảm x�c khổ đau v� hạnh ph�c. Bản Đường dịch l� �tham cầu lợi dưỡng� (貪求利養). C� thể hiểu chung l� �l�ng ham cầu c�c lợi dưỡng thế gian� (worldly advantages).

Đối trị (S. pratipaksa; H�n: 對治): phương ph�p trị liệu bằng thay thế đối lập. Đối trị l� phương ph�p dứt �c bằng c�ch gieo trồng c�c hạt giống thiện. Đ�y l� c�ch xo� bỏ (delete) v� l�m giảm thiểu (quarantine) c�c phiền n�o nghiệp chướng, bằng c�ch trước l� nhận diện t�c hại của bất thiện, n�u quyết t�m lớn, trị liệu bằng c�c gieo trồng c�c hạt giống t�ch cực đối lập. Chẳng hạn, để trừ t�m s�n hận, n�n d�ng t�m thương y�u v� tha thứ; để trừ l�ng tham �i n�n d�ng ph�p qu�n bất tịnh. Đối trị l� ph�p m�n tuỳ bệnh cho thuốc, ph� hợp với căn t�nh từng người, trong bối cảnh kh�ng gian, m�i trường gi�o dục.�

C� bốn loại đối trị căn bản: 1) Yếm hoạn đối trị (厭患對治): trị liệu t�m v� tu tập thiện bằng c�ch ph�t khởi l�ng nh�m ch�n với những c�i ti�u cực v� bất thiện, 2) đoạn đối trị (斷對治): trị liệu bằng c�ch chấm dứt, xo� bỏ những c�i ti�u cực, 3) tr� đối trị (持對治): trị liệu bằng c�ch duy tr� v� bảo vệ tr� tuệ, 4) viễn phần đối trị (遠分對治): trị liệu li�n tục kh�ng gi�n đoạn cho đến khi kh�ng c�n g� để trị liệu v� đoạn trừ.

Gi�o nghĩa nền tảng của Như Lai (Lương: 如來根本之義). Bản Đường ghi: �thật nghĩa căn bổn của Như Lai� (如來根本實義). HT. Quảng Li�n dịch: �� nghĩa căn bản của Như Lai� ngụ � rằng � nghĩa của thuật ngữ Như Lai mới l� vấn đề ch�nh, thay v� gi�o nghĩa nền tảng của Phật. HT. Quảng Li�n đ� giải th�ch: �căn bản Như Lai l� chỉ nhất t�m ch�n như.�[42] � tưởng n�y ho�n to�n tr�ng hợp với HT. Thiện Hoa: �C�c đức Như Lai y nơi nhất t�m tu h�nh m� được th�nh đạo chứng quả. Luận n�y n�i về nhất t�m l� nghĩa căn bản của Như Lai.�[43] Cao Hữu Đ�nh cũng hiểu tương tự như hai ho� thượng, nhưng bất đồng khi cho rằng c�i nghĩa căn bản đ� kh�ng phải l� nhất t�m ch�n như, m� l� Như lai tạng:� �giải th�ch c�i nghĩa căn bản của Như Lai. Nghĩa căn bản của Như Lai ch�nh l� gi�o nghĩa Như Lai Tạng vậy.�[44]�

Ch�ng t�i thống nhất c�ch dịch Suzuki dịch l� �ch�n l� nền tảng của đức Như Lai� (the fundamental truth of the Tath�gata)[45] v� HT. Tr� Quang: �giải th�ch nghĩa l� căn bản của đức Như Lai.�[46]� Bản Sớ giải ghi rất r� �Như Lai căn bản� kh�ng c� nghĩa l� căn bản của từ Như Lai, m� ch�nh l� nền tảng ph�p m�n do đức Phật n�i (如來所說法門根本).[47] Gi�o nghĩa căn bản của đức Như Lai theo hai truyền thống Nam t�ng v� Bắc t�ng bao gồm tứ diệu đế, duy�n khởi, v� thường v� v� ng�. Theo Khởi T�n Luận, gi�o nghĩa nền tảng của Phật ch�nh l� học thuyết ch�n như v� như lai tạng.

Hỏi v� đ�p (問答): c�ch thức đặt vấn đề v� giải quyết vấn đề li�n hệ ph�p m�n hoặc t�ng chỉ thường thấy trong một số luận Đại thừa. C�ch đặt c�u hỏi trong trường hợp n�y thường l� giả đặt (giả vấn), tức luận chủ tự n�u c�u hỏi đại biểu, giả định như c� người thắc mắc, nhằm để nổi bật nội dung ph�p m�n cần được tr�nh b�y. C�u hỏi do đ� kh�ng ph�t xuất từ t�m nghi ph�p, như biểu hiện của sự thiếu niềm tin ph�p bảo. C�u trả lời trong trường hợp n�y thường l� sự ph�n t�ch rộng để nội dung của c�u hỏi được mổ sử được tường tận, nhằm gi�p cho người đọc c� niềm tin vững v� dẫn tới h�nh tr�.�

Khổ đau: (苦) c� ba loại căn bản: khổ khổ (tổng b�o khổ th�n v� biệt biệt khổ sự), h�nh khổ, hoại khổ. Chuẩn Bảo T�nh Luận ghi: �qu�n tam giới vi tam khổ. Vị dục giới khổ khổ, sắc giới hoại khổ, v� sắc h�nh khổ. Nhi�n ư trung, dục giới hữu tam, sắc giới ki�m nhị, v� sắc duy h�nh.�

Luận viết (論曰): Hai bản Lương v� Đường thống nhất về mệnh đề �Luận viết,� vốn c� nghĩa đen l� �C� một bộ Luận ghi rằng.� Bản Sớ giải đề nghị hiểu chữ �luận� th�nh �c�c Kinh Luật kh�c� (dị kinh luật. H�y Tham khảo Sớ qua t�c phẩm KTLSKHD: 155). Ch�ng t�i đề nghị c� thể hiểu n�m na chữ Luận trong văn mạch muốn �m chỉ chung cho c�c Kinh Luận Đại thừa, chứ kh�ng thể Kinh Luật, v� Luật hiếm khi đề cập đến t�ng chỉ của Kinh. .

Người c� căn l�nh thuần thục l� những bậc lợi căn hay người thiện thuần thục về th�n, khẩu v� �, t�c tạo nhiều c�ng đức v� phước b�o. Người thuần thục căn t�nh rất nhanh nhẹn v� th�ng th�i, c� t�m ch� dứt kho�t, quyết hướng về đại đạo một c�ch kh�ng lui sụt. Bản Sớ Giải cho rằng đ�y l� hạng người đ� đạt được định của h�ng thập trụ. N�i dễ hiểu hơn, người c� nhiều c�ng đức dễ d�ng thiết lập niềm tin kh�ng tho�i chuyển về con đường đạo đức v� tuệ gi�c.

Nguy�n l� (法): Bản Lương v� Đường đều ghi l�: �hữu ph�p� (有法). Ph�p ở đ�y c� thể dịch l� tư tưởng, ch�n l�, con đường, c�ch thức, t�ng chỉ, ph�p m�n hay nguy�n l�.�

Nh�n duy�n (因緣): Bản Lương ghi l� �nh�n duy�n� c� nghĩa đen l� �l� do;� trong khi đ�, bản Đường dịch l� t�c nh�n (作因), c� nghĩa đen l� �nguy�n nh�n (因) tạo luận (作).� Ng�i M� Minh n�u l�n năm nội dung căn bản, theo đ�, Khởi T�n Luận cần phải được ra đời. Phần đầu l� nguy�n do, mục đ�ch, động cơ được gọi trong nguy�n t�c l� �nh�n duy�n� ho�n to�n kh�ng c� nghĩa đen l� �nh�n� v� �duy�n� trong học thuyết duy�n khởi. Ng�n ngữ v� lời n�i kh�ng tự n� lưu xuất. Ph�t ng�n phải c� nguy�n do.�

Như Lai (P=S: Tathāgata; H�n: 如來): một trong mười danh hiệu của một đức Phật. L�c đầu, Như Lai kh�ng c� nghĩa l� một danh hiệu. Danh từ n�y được Phật sử dụng thuyết giảng để thay thế đại từ ng�i thứ nhất: �ta, t�i, tao� (aham), gi�p cho người nghe tho�t khỏi ảnh hưởng của ng� t�nh. Trong kinh điển Pali, thuật ngữ c� nghĩa l� �người đ� đến như vậy v� người đ� đi như vậy� (như khứ như lai giả = one who has thus come or one who has th� gone� v� thường được sử dụng chỉ cho đức Phật lịch sử sau khi gi�c ngộ v� thượng.�

Trong c�c kinh luận Đại thừa, Như Lai được d�ng để chỉ cho ứng th�n (nirmāṇna-kāya). Trong triết l� chữ nghĩa, Như Lai được định nghĩa l� người đ� đạt được tr�nh độ đến v� đi trong sinh tử một c�ch tự tại, thong dong v� v� ngại: �như chư Phật m� đến n�n gọi l� Như Lai.� Chuyển Ph�p Lu�n Luận cũng l� giải tương tự như vậy: �ch�n đế danh như, ch�nh gi�c danh lai. Ch�nh gi�c ch�n đế, danh viết Như Lai.�[48] Luận Đại Tr� Độ định nghĩa như lai l� người đ� đến cuộc đời n�y từ ch�n l� như thị: �Từ đạo như thực đến cho n�n gọi l� Như Lai.� Th�nh Thật Luận cho rằng: �Như Lai l� nương dựa v�o đạo như thực m� th�nh ch�nh gi�c, do vậy gọi l� Như Lai.� Bản Sớ giải đẳng thức ho� bản gi�c v� thuỷ gi�c trong � nghĩa của Như Lai: �bản gi�c gọi l� như, thỉ gi�c gọi l� lai�[49] nhằm khẳng định rằng Như Lai bao h�m � nghĩa của bậc gi�c ngộ vốn l� v� mới l�. Từ c�ch chiết tự n�y, ch�ng ta c� thể định nghĩa Như Lai l� bậc hay trạng th�i kh�ng lay động (như) trong qu� tr�nh tới lui (lai) trong ba c�i s�u đường.�

Như vậy, Như Lai c� thể được hiểu l� kh�i niệm đối lập với ch�ng sinh bị ch�m đắm v� thay đổi theo m�i trường v� nghiệp lực trong qu� tr�nh lu�n hồi sinh tử. Sự biến dạng v� thay đổi trong qu� tr�nh sinh sống của ch�ng sinh đ� l�m họ đ�nh mất khả năng như lai trong đến v� đi. Ch�ng sinh v� Như Lai kh�c nhau ở niệm m� v� ngộ. M� thời sinh tử v� niết b�n l� hai. Ngộ thời sinh tử tức niết-b�n. Ch�ng sinh kh�c với Phật v� kh�ng được gọi l� như lai l� v� mặc d� c� bản gi�c trong mỗi t�m thức nhưng thiếu vắng thuỷ gi�c. Tất cả ch�ng sinh đều l� như. C�c bậc th�nh hiền cũng l� như. Bồ-t�t Di-lặc cũng l� như, nhưng kh�ng được gọi l� lai. Cho đến khi n�o h�nh giả chưa chứng được tr� v� ph�n biệt cho đến l�c đ� ch�ng sinh vẫn l� ch�ng sinh, chứ kh�ng thể l� như lai được. Khi m� quay lưng với gi�c ngộ, s�t nhập đời, gọi l� như khứ. Tuy gọi l� khứ nhưng thể t�nh bất động n�n được gọi l� như. Đ�y tức l� bản i�c. Khi gi�c ngộ, bỏ trần theo gi�c n�n gọi l� như lai. Thể của ch�n như chỉ l� một. Đến v� đi vốn tuỳ duy�n. Ch�nh v� vậy, kinh luận Đại thừa gọi bản gi�c l� như v� thuỷ gi�c l� lai. Tr�n thực tế, thuỷ v� bản vốn kh�ng hai, đ�y ch�nh l� gi�c ngộ cứu c�nh.

Niềm tin về Đại thừa: Lương ghi �khởi ma-ha-diễn t�n căn� (起摩訶衍信根), c� nghĩa đen l� �ph�t khởi nguồn gốc đức tin về Đại thừa. Ma-ha-diễn� l� từ phi�n �m của chữ Mahāyāna, tức Đại thừa. Đường: năng sinh đại thừa t�n căn 能生大乘信根, c� thể l�m ph�t khởi nguồn gốc niềm tin về Đại thừa.

T�n căn (信根): ở đ�y kh�ng c� nghĩa đơn thuần l� một trong năm căn (t�n, tấn, niệm, định, huệ) với nghĩa đen l� �cơ sở niềm tin� (Faculty of confidence), m� c� nghĩa trong ngữ cảnh l� �cơ sở niềm tin về Đại thừa.� Cơ sở đ� ch�nh l� Tam Bảo, ba vi�n ngọc qu� kh�ng bao giờ mất đi. Nhờ tin như vậy h�nh giả c� thể giữ được m�nh, l�m lớn mạnh c�ng đức, như c�y cỏ c� gốc rễ (căn) n�n mới sinh hoa kết tr�i được.�

Niềm tin được Kinh Hoa Nghi�m s�nh v� với b�n tay, c� khả năng tiếp nhận v� duy tr�: �như nh�n hữu thủ, nhập bảo sơn trung, tự tại thủ bảo. Hữu t�n diệc nhĩ, nhập Phật ph�p trung, tự tại thủ ư v� lậu ph�p t�i� c� nghĩa l� �như người c� hai tay, v�o trong n�i b�u, c� thể nhặt lấy ngọc b�u một c�ch thong dong. Người c� niềm tin [ về Đại thừa] v�o trong kho t�ng Phật ph�p, nhặt lấy gia t�i ph�p bảo v� gi�.� Trong bảy loại gia t�i của bậc th�nh, niềm tin l� gia t�i ph�p bảo đầu ti�n.

Tổng tướng (總相): 1) tướng chung hay đặc điểm chung của một chủng loại, d�n tộc, cộng đồng, v�ng miền. V� dụ tướng chung của người Việt Nam l� da v�ng mủi tẹt. 2) Viết tắt của �nh�n duy�n tổng tướng� (因緣總相), tức l� do hay mục đ�ch chung nhất của c�c kinh điển, bất luận kinh Tiểu thừa hay kinh Đại thừa. Mục đ�ch chung của kinh điển Phật gi�o l� nhằm chuyển m� khai ngộ, lợi lạc quần sinh. Trong khi đ�, mục đ�ch của Kinh điển trong mỗi t�ng ph�i Phật gi�o nhắm đến c� thể kh�c nhau, tuỳ theo căn t�nh. Chẳng hạn, Kinh Ph�p Hoa dạy về nhất Phật thừa, Hoa Nghi�m dạy về duy�n khởi v.v�

[1] Lương: ưng thuyết (應說), c� nghĩa đen l� cần phải n�i ra.

[2] Lương: lập nghĩa (立義).

[3] Lương: tu h�nh t�n t�m (修行信心). Đường: tu t�n (修信), c� nghĩa đen l� �niềm tin h�nh tr�.��

[4] Lương: khuyến tu lợi �ch (勸修利益). Đường ghi đơn thuần l� �lợi �ch� (利益).

[5] Đường: tổng tướng (總相). Lương ghi chi tiết hơn: nh�n duy�n tổng tướng (因緣總相).

[6] Hai bản đều ghi l� ch�ng sinh (眾生). Dịch l� nh�n loại để ngữ cảnh trở n�n gần gũi với con người hơn.

[7] Lương: cứu c�nh lạc (究竟樂).

[8] Đường chỉ ghi l� �tham cầu lợi dưỡng� (貪求利養).

[9] Dịch tho�t nghĩa của bản Đường �hiển� (顯). Lương dịch l� �giải� (解) c� nghĩa đen l� giải th�ch.

[10] Hai bản đều ghi l� �ch�nh giải� (正解), tức hiểu một c�ch ch�nh x�c, ph� hợp với ch�n l�.

[11] Hai bản đều ghi l� ch�ng sinh (眾生).

[12] Sanskrit: kusalamūla, nền tảng của c�c hạnh l�nh v� c�ng đức.

[13] H�n: bất động t�n (不動信) hay bất thối t�n (不退信).

[14] Dịch s�t nghĩa bản Lương �tu tập t�n t�m� (修習信心). Đường: �ph�t khởi t�n t�m ch� bất thối� (發起信心至不退).�

[15] Lương: �c nghiệp chướng (惡業障).Đường chỉ ghi l� �nghiệp chướng.�

[16] Lương: si mạn (癡慢).Đường ghi l� tam độc (三毒), tức tham, s�n v� si.

[17] Đường kh�ng c� ghi �t� v�ng� (邪網 = lưới t� kiến) như Lương.

[18] Đường ghi: ph�p chỉ qu�n ch�n ch�nh: �ch�nh chỉ qu�n� (正止觀).

[19] Dịch tho�t nghĩa của từ �đối trị� (對治).

[20] Dịch s�t bản Lương: đối trị ph�m phu nhị thừa t�m qu� (對治凡夫二乘心過). Bản Đường ghi: đối trị �t�m sai lầm� của ph�m phu v� tiểu thừa (對治凡小過失心).

[21] Đường: vị linh ch�ng sinh ư đại thừa như l� tư duy (為令眾生於大乘法如理思惟) c� nghĩa l� gi�p h�nh giả tư duy ph� hợp với gi�o nghĩa đại thừa. Lương chỉ ghi đơn thuần l� �chỉ b�y c�ch thức chuy�n niệm� (示專念方便).

[22] Đường ghi chi tiết hơn: �hiển t�n nhạo Đại thừa lợi �ch, khuyến chư h�m thức lịnh quy hướng� (顯信樂大乘利益。勸諸含識令歸向) tạm dịch l�: �n�i r� lợi �ch của l�ng tin v� ham th�ch về Đại thừa, khuy�n c�c lo�i c� t�nh thức quy hướng về Đại thừa.�

[23] Lương chỉ ghi l� kinh (tu-đa-la 修多羅). Đường ghi r� l� kinh điển Đại thừa (大乘經).

[24] Lương: 以眾生根行不等受解緣別. Đường ghi: do căn t�nh v� sở th�ch của con người cần được gi�o ho� kh�ng giống nhau, khả năng hiểu biết cũng kh�c nhau (然由所化根欲不同待悟緣別).

[25] Lương: ch�ng sinh lợi căn (眾生利根). Đường: sở ho� lợi căn (所化利根), c� nghĩa l� người được gi�o ho� c� căn t�nh s�ng suốt.

[26] Lương: 能說之人. Đường ghi r� người thuyết ph�p ở đ�y ch�nh l� đức Phật (佛).

[27] Lương: t�m sắc nghiệp thắng (色心業勝). Sắc ở đ�y c� thể hiểu ngầm l� sắc th�n, tức th�n tướng. T�m nghiệp chỉ c� nghĩa l� t�m hay t�m tư. Nghĩa đen l� th�n thể v� t�m của Như Lai rất th� thắng vi diệu.

[28] Dịch tho�t � của �vi�n �m� (圓音) trong bản Lương. Bản Đường ghi l� �nhất �m� (一音).

[29] Đường kh�ng đề cập đến đối tượng nghe nhưng lại n�i đến t�nh c�ch phong ph� v� đa nghĩa của gi�o ph�p: �v� bi�n nghĩa vị� (無邊義味).

[30] Lương: Như Lai diệt hậu 如來滅後. Diệt hiểu theo nghĩa đen l� qua đời. Đường kh�ng ghi l� qua đời, m� ghi l� niết-b�n, dĩ nhi�n l� niết-b�n v� dư (佛涅槃後).

[31] Đường dịch l� �tr� lực� 智力, tức tr�nh độ hay khả năng.

[32] Lương: quảng văn (廣聞). Nghe được hiểu đồng nghĩa với học, v� ng�y xưa c�ch học duy nhất l� th�ng qua sựnghe, nghe thầy giảng. Đa văn c� nghĩa l� học nhiều. Thiểu văn l� học �t hay �t học.

[33] Lương: thủ giải (取解). Đường ghi r� hơn: �hiểu ch�nh x�c� (正解).

[34] Lương v� Đường đều dịch l� quảng luận (廣論).

[35] Lương: quảng luận văn đa (廣論文多).

[36] Dịch s�t bản Lương: �nhạo tổng tr�(樂總持).

[37] Bản Đường ghi l� �h�nh tr� ch�n ch�nh� hay h�nh tr� đ�ng ph�p (正修行).

[38] Lương: văn ngắn gọn nhưng h�m s�c nhiều nghĩa: �thiểu văn nhi nhiếp đa nghĩa� (少文而攝多義). Đường: c�c bộ luận s�c t�ch với � nghĩa phong ph� �lược luận nhiếp quảng đại nghĩa� (略論攝廣大義).

[39] Theo bản Đường: vị bỉ tối hậu nh�n cố (為彼最後人故).Bản Lương kh�ng c� ghi r� đối tượng n�o.

[40] Lương: tổng nhiếp (總攝) v� Đường: lược nhiếp (略攝) đều c� nghĩa l� giới thiệu chung chung hay giới thiệu một c�ch bao qu�t.

[41] KTLSKHD: 155.

[42] Th�ch Quảng Li�n (2003: 13).

[43] Phật Học Phổ Th�ng III: 252-3.

[44] Cao Hữu Đ�nh (1996: 30).

[45] Suzuki: 49.

[46] Th�ch Tr� Quang (1994: 52).

[47] KTLSKHD: 161.

[48] KTLSKHD: 163.

[49] KTLSKHD: 161: 本覺名如始覺名來.

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

4: X�C LẬP GI�O NGHĨA: BẢN CHẤT CỦA ĐẠI THỪA

I. ĐẠI �

Gi�o nghĩa ch�nh yếu của đại thừa theo Khởi T�n Luận kh�ng g� kh�c hơn ch�nh l� c�i t�m với c�c hạt giống đời v� đạo hay thế gian v� si�u thế, với ba nội dung vĩ đại: bản thể (thể) t�nh chất (tướng) v� hoạt dụng (dụng).

II. NGUY�N VĂN

Đ� tr�nh b�y mục đ�ch tạo luận,[1] kế đến xin tr�nh b�y phần x�c lập gi�o nghĩa.[2] N�i một c�ch bao qu�t, Đại thừa c� hai phương diện.[3]�

1. [Đại thừa về phương diện] ph�p:[4] ch�nh l� t�m của ch�ng sinh.[5] T�m n�y c� khả năng bao h�m tất cả hạt giống (ph�p) thế gian v� xuất thế gian. C� thể nương v�o hai t�nh chất[6] của t�m để tr�nh b�y gi�o nghĩa đại thừa.�

1.a. T�nh chất ch�n như của t�m[7] nhằm giới thiệu bản thể của đại thừa.�

1.b. T�nh chất sinh diệt theo nh�n duy�n của t�m[8] nhằm tr�nh b�y thể,[9] tướng v� dụng Đại thừa.

2. [Đại thừa về phương diện] nghĩa[10] bao gồm ba vĩ đại.

2.a. Thứ nhất l� thể vĩ đại: nghĩa l� thể của đại thừa l� ch�n như tồn tại trong tất cả sự vật,[11] kh�ng biến thi�n, kh�ng tăng kh�ng giảm, kh�ng dị biệt.[12]�

2.b. Thứ hai l� tướng vĩ đại: nghĩa l� b�o thai Như Lai[13] chứa đủ[14] v� lượng c�ng đức như đặc t�nh.[15]�

2.c. Thứ ba l� dụng vĩ đại: c� khả năng sinh ra hệ nh�n quả thiện của thế gian v� xuất thế gian.�

Tất cả đức Phật đ� cỡi cổ xe n�y[16] v� c�c bồ-t�t đang tiếp tục nương theo ph�p n�y để đạt được quả vị Như Lai.[17]

III. NHẬN X�T

1. T�m: Đối tượng của Đại thừa: Sự x�c lập gi�o nghĩa của Khởi T�n Luận chủ yếu giới thiệu bản chất của Đại thừa, vốn kh�ng phải l� kh�i niệm hay học thuyết đối lập với học thuyết của c�c trường ph�i bị xem l� tiểu thừa, như trong thời kỳ ph�n chia bộ ph�i. Để hiểu r� gi�o nghĩa đại thừa trong Khởi T�n Luận, h�nh giả phải qu�n triệt �đại thừa l� g�?� hay n�i c�ch kh�c �đối tượng hay nội dung của đại thừa,� vốn được bản đời Lương dịch l� �ph�p.� Ph�p ở đ�y kh�ng c� nghĩa l� ph�p m�n hay mọi sự vật hiện tượng, m� được hiểu với nghĩa hẹp l� �đối tượng nhận thức� của đại thừa. Đối tượng nhận thức, khảo cứu, h�nh tr� v� chuyển ho� của đại thừa ch�nh l� �t�m của ch�ng sinh.� T�m đ� kh�ng chỉ l� phương diện �t�m b�nh thường thị đạo� m� bao gồm lu�n �c�i t�m phi b�nh thường thị đạo hay phi đạo.� T�m ở đ�y l� đối tượng chung nhất, vừa bao gồm bản th�n n�, t�nh chất hay nội dung tốt v� xấu, ti�u cực v� t�ch cực, ph�m v� th�nh, tr�i buộc v� giải tho�t của n�, cho đến cả nguy�n l� h�nh th�nh v� vận h�nh của n�.�

Gi�o nghĩa của đại thừa được tr�nh b�y trong Khởi T�n Luận l� một triết thuyết (a system of philosophy) rất mới. Mới ở chỗ gi�o nghĩa n�y được x�c lập tr�n �t�m của ch�ng sinh,� chứ kh�ng phải �t�m ch�ng sinh.� T�m ch�ng sinh l� loại t�m c�n nặng ph�m t�nh, bị chi phối bởi c�c khuynh hướng t�m l� tham lam, s�n hận v� si m�, dẫn đến t�nh trạng hoặc l� ủng hộ hay phủ định (thuận ứng v� nghịch ứng). T�m ch�ng sinh l� c�i t�m ph�m phu, l�m ch�ng sinh bị ch�m đắm trong sinh tử v� khổ đau. Trong khi đ�, �t�m của ch�ng sinh� l� c�i t�m c� hai phương diện tốt v� xấu, t�ch cực v� ti�u cực. Phương diện ti�u cực của �t�m của ch�ng sinh� ch�nh l� c�i ph�m tục th�ng qua dục �i, hữu �i, v� hữu �i. Phương diện t�ch cực của �t�m của ch�ng sinh� l� th�i độ v� nhận thức hướng về sự gi�c ngộ v� giải tho�t. T�m đ� v� Phật t�nh vốn kh�ng sai kh�c về mặt bản thể, nhưng rất sai kh�c về phương diện thời gian v� ho�n cảnh.

C�i �t�m của ch�ng sinh� đ� kh�ng phải l� tr�i tim vật l� hay tr�i tim cảm x�c (S. hrdaya; English. heart). T�m n�y c� tiềm năng gi�c ngộ, c� thể gi�p cho h�nh giả th�nh tựu sự an lạc v� giải tho�t. T�m của ch�ng sinh vốn dung chứa tất cả c�c hạt giống (ph�p) đời v� đạo, ph�m tục v� thanh cao, hệ luỵ v� giải tho�t. C�i t�m đ� d� c� khi nhiễm khi tịnh; khi ph�m khi th�nh; khi tr�i lăn trong sinh tử lu�n hồi, khi vượt khỏi ba c�i; khi ngộ khi m� vẫn mu�n đời l� thế: bất tăng bất giảm.

2. Bản thể v� Hiện tượng: Điểm đặc sắc của Khởi T�n Luận l� tr�nh b�y t�m qua hai phương diện: �ch�n như v� sinh diệt� hay n�i theo triết học hiện đại l� �bản thể v� hiện tượng.� Bản thể thuộc về phạm tr� tuyệt đối. Sinh diệt thuộc về phạm tr� tương đối. Bản thể si�u việt tất cả mọi mặc định của ng�n ngữ v� tư duy; trong khi đ�, hiện tượng kh�ng thể t�ch rời khỏi mặc định. Bản thể l� nội h�m, bao h�m lu�n cả phương diện ngoại di�n của hiện tượng. Bản thể như nước; hiện tượng như s�ng. S�ng kh�ng thể tồn tại ngo�i nước. Kh�ng nước n�o lại kh�ng c� s�ng. S�ng xuất hiện do t�c động của duy�n trong thế giới hiện tượng. Nước vẫn kh�ng tăng giảm theo c�c biến thi�n của s�ng. Nước v� s�ng kh�ng phải một nhưng cũng kh�ng phải hai. Tương tự, ch�n như v� sinh diệt của mọi sự vật hiện tượng l� hai phương diện của thực tại, vừa t�ch lập vừa thống nhất.

Từ phương diện ch�n như, tức bản chất ch�n thật của mọi sự vật v� hiện tượng, t�m đ� ch�nh l� bản thể của đại thừa, kh�ng hề bị thay đổi, lưu chuyển, bất biến, vượt tho�t khỏi mọi giả định. Từ phương diện hiện tượng sinh diện do duy�n, t�m của ch�ng sinh chạy theo t�nh chất v� hoạt dụng, n�n phải cần đến ng�n từ, mặc định, duy�n khởi. Từ khi bỏ rơi bản thể ch�n như, �t�m của ch�ng sinh� vốn c� tiềm năng như Phật đ� trở th�nh �t�m ch�ng sinh� hay c�n gọi l� �t�m ph�m phu,� đối lập với �t�m Phật� tức �t�m gi�c ngộ tuyệt đối.�� Nghĩa l� rời khỏi bản thể, h�nh giả đ� đ�nh mất vị tr� tuệ gi�c, c�i m� Đại Kinh Sư Tử Hống thứ 11 trong kinh Trung Bộ gọi l� �vị tr� ngưu vương.�

3. Thể Tướng Dụng của Đại thừa: Nội dung của đại thừa bao gồm ba phương diện vĩ đại hay phổ qu�t ho�: thể đại thừa, tướng đại thừa v� dụng đại thừa. Thể tướng v� dụng l� ba phương diện của tất cả sự vật v� hiện tượng, từ vật l� đến t�m l�. Nguy�n l� bộ ba n�y rất giống với quan niệm của triết gia Spinoza về thực thể (substance), đặc t�nh (attributes) v� phương thức (modes) v� dĩ nhi�n cũng rất gần với học thuyết �thực (dravya, substance), đức (guna, qualities) v� nghiệp (karma, action)� của Số Luận (Vaiṣeśika).

Thể l� bản chất hay nền tảng của một sự vật. Tướng ở đ�y kh�ng c� nghĩa l� tướng trạng hay tướng h�nh m� l� t�nh chất hay đặc điểm của sự vật đ�. Dụng l� hoạt dụng hay t�c dụng của sự vật hay h�nh vi của con người cụ thể.�

V� dụ, mặc d� nước c� nhiều loại như nước s�ng, nước biển, nước mưa, nước suối, nước bọt, nước dịch, nước đ�, hơi nước v.v� nhưng c� c�ng chung một thể l� chất lỏng. Như vậy c� thể gọi �chất lỏng kh�ng m�u� l� thể của nước, d� l� loại nước g�. T�nh chất (tướng) của nước rất kh�c nhau, tuỳ thuộc điều kiện v� m�i trường. Nước biển c� vị mặn v� nh�n th� thấy tưởng chừng c� m�u xanh do độ s�u thẳm của biển. C�c loại nước s�ng kh�ng c� vị mặn, đục trong kh�c nhau tuỳ theo địa dư v� chất ph� sa, thượng nguồn hay hạ nguồn, trăng tr�n hay trăng khuyết. C�c loại nước dịch c� m�i vị kh�c nhau. Trong khi đ�, nước đ� th� lạnh ngắt. Hơi nước lại bay l�n tr�n, rồi trong điều kiện nhiệt độ nhất định sẽ trở th�nh mưa v� rơi xuống đất. T�nh chất kh�c nhau của c�c loại nước đ� tạo ra hoạt dụng của nước. C� loại nước được d�ng để uống, để giải kh�t, để tắm giặt, để bơi lội, để tăng cường thể lực trong y học, để chạy c�c động cơ, để tạo nguồn ph�t điện, để điều ho� nhiệt độ v.v� Dụng của nước tuỳ thuộc v�o bản thể v� t�nh chất của từng loại nước. Kh�ng c� thể chất lỏng th� nước kh�ng c�n l� nước nữa.

Thể của đại thừa ch�nh l� trạng th�i ch�n như, chưa hề bị biến thi�n, chưa từng tăng v� giảm, vẫn giữ nguy�n trạng th�i b�nh đẳng. Ch�n như l� bản chất �như vậy� của mọi sự vật hiện tượng, trạng th�i chưa bị ph�n c�ch của � thức ph�n biệt th�ng qua c�c học thuyết nhất nguy�n v� nhị nguy�n, hữu thần v� v� thần.

Tướng của đại thừa ch�nh l� c�c đặc t�nh của đại thừa. Đặc t�nh n�y ch�nh l� kho t�ng như lai hay ph�i thai gi�c ngộ, c� khả năng nu�i dưỡng v� trưởng th�nh tất cả tiềm năng c�ng đức (t�nh c�ng đức), gi�p người th�nh tựu tất cả c�c gi� trị cao thượng v� si�u việt của đạo đức v� tuệ gi�c.

Dụng của đại thừa ch�nh l� năng lực l�m sản sinh tất cả nh�n l�nh quả tốt của đời v� của đạo. Nh�n l�nh quả tốt thuộc thế gian bao gồm tất cả h�nh vi mang lại lợi lạc v� hạnh ph�c nh�n bản v� thi�n giới. Nh�n l�nh quả tốt thuộc xuất thế gian ch�nh l� quả gi�c ngộ từ th�nh quả a-la-h�n trở l�n, gi�p cho h�nh giả kh�ng c�n tho�i lui trong sinh tử lu�n hồi. H�nh giả đạt được quả gi�c ngộ rồi c� khả năng chuyển ho� người kh�c c�ng đạt được c�c gi� trị an vui như m�nh.

T�m của ch�ng sinh d� c�n trong trạng th�i sinh tử nhưng đ� c� khả năng thực hiện th�nh c�ng c�c việc kh� l�m n�n được gọi l� vĩ đại. T�nh chất vĩ đại đ� c�n nằm ở chỗ tất cả đức Phật qu� khứ, Phật hiện tại v� Phật vị lai đều cỡi cỗ xe t�m đ� để đạt được quả vị Như Lai. C�c vị bồ-t�t lại tiếp tục cỡi cổ xe n�y để đến được th�nh địa gi�c ngộ tuyệt đối. Đối tượng v� nội dung đại thừa ch�nh nằm ở c�i t�m của ch�ng sinh. C�i t�m đ� kh�ng phải l� c�i duy t�m đối lập với c�i duy vật, m� l� c�i t�m tiềm năng biến c�c hạt giống tốt trở th�nh hiện thực của gi�c ngộ v� giải tho�t.

IV. CH� TH�CH THUẬT NGỮ

ch�ng sinh (S. sarvasattva): c�n gọi l� tất cả ch�ng sinh, thuật ngữ chỉ chung cho c�c loại h�nh sự sống, bao gồm sự sống của con người, c�c lo�i động vật v� sự sống của c�c lo�i thực vật. Về sau n�y, trong nền văn học Phật gi�o, kh�i niệm �hữu t�nh� l� một dịch từ mới thay thế cho từ ch�ng sinh, �m chỉ cho ch�ng sinh c� t�nh thức, bao gồm con người v� động vật m� th�i.

thế gian: thuật ngữ đa nghĩa: a) chỉ cho những g� thuộc về trần thế, ph�m tục, hay n�i n�m na l� �đời.� b) thế giới vật l� nơi con người sắc giới đang sống v� trở th�nh đối tượng nhận thức của con người.�

xuất thế gian: thuật ngữ đa nghĩa: a) trạng th�i đối lập hay vượt l�n tr�n những g� thuộc về trần thế, ph�m tục, đời; t�nh chất si�u việt khỏi c�c điều kiện; đặc t�nh phi ph�m; sự tho�t tục; sự giải tho�t khỏi mọi hệ luỵ. b) viết đủ của từ �xuất thế� vốn c� nghĩa l� �vượt khỏi đời� lại được hiểu sai th�nh kh�i niệm diễn tả cho sự ti�u cực, trốn tr�nh khỏi cuộc đời, kh�ng c�n li�n hệ g� với cuộc đời. Trong văn học Việt Nam cận đại, �xuất thế� thỉnh thoảng được sử dụng chỉ cho sự yếm thế của t�n gi�o v� con người t�n gi�o.

thế gian v� xuất thế gian (English: the world, phenomenal and supra-phenomenal): thuật ngữ đa nghĩa, diễn tả hai phương diện đối lập giữa một c�i thuộc về trần thế v� một c�i si�u việt. a) đời v� đạo = ph�m tục v� si�u ph�m = thế gian v� si�u thế = tầm thường v� cao thượng. b) trạng thế m� v� ngộ. c) hạt giống v� nguy�n nh�n của lu�n hồi (thế gian) v� giải tho�t (xuất thế).

ch�n như (S. bhūta-tathatā; E. suchness): thuật ngữ đại thừa chỉ cho bản chất như thị hay ch�n thật của mọi sự vật v� hiện tượng. Bản chất �như vậy� của mọi sự vật hiện tượng đối lập với t�nh chất ngoại diện hay bất kỳ t�nh chất n�o do con người mặc định hay �p đặt l�n. Ch�n như n�y ch�nh l� �kh�ng t�nh� theo Trung Qu�n, nhưng đối với h�ng ph�m phu trở th�nh một thực thể, tồn tại vĩnh hằng v� c� một tự t�nh (sva-bhāva = an individual nature or own being). Ch�n như vượt l�n khỏi thế giới hiện tượng hay c�c biến th�i của sự vật hiện tượng, vốn bị điều kiện ho� bởi nguy�n nh�n h�nh th�nh v� sự hoại diệt.

thể tướng dụng: 1) ba phương diện của một sự vật: thực thể, t�nh chất (tướng) v� hoạt dụng (dụng). 2) ba phương diện của Đại thừa (the quintessence, the attributes, and the activity of the Mahāyāna): a) Thể của đại thừa l� ch�n như, bản chất như thật vượt khỏi c�c t�nh chất giả lập của thế giới hiện tượng, kh�ng chịu sự chi phối của sự h�nh th�nh v� hoại diệt, kh�ng tăng kh�ng giảm. b) tướng của đại thừa l� như lai tạng chứa đựng tất cả c�ng đức như một thuộc t�nh c) dụng của đại thừa l� t�c tạo hệ nh�n quả thiện của đời v� đạo, sinh tử v� niết-b�n.�

Như Lai tạng (S. tathāgata-garbha): ph�i thai Phật (the embryonic Buddha; Tathāgata embryo) hay b�o thai Như Lai (Tathāgata womb). Kh�i niệm của đại thừa cho rằng tất cả ch�ng sinh c� sẳn tiềm năng trở th�nh Phật. Tiềm năng đ� l� một ph�i thai của sự gi�c ngộ tuyệt đối. Nhờ ph�i thai hay b�o thai n�y m� mặc d� bị ch�m đắm trong sinh tử lu�n hồi do t�c dụng của những yếu tố ti�u cực, ch�ng sinh vẫn kh�ng đ�nh mất t�nh chất t�nh Phật sẳn c�.

Ph�p v� nghĩa (法及義): c� thể hiểu n�m na l� nội dung chứa đựng (what is) v� � nghĩa được giải th�ch (what signifies). Bản đời Đường dịch l� �hữu ph�p� v� �ph�p.� Trong thuật ngữ của đạo Phật, ph�p (S. dharma; P. dhamma) vừa c� nghĩa l� thực tại (reality) vừa c� nghĩa l� nội dung v� � nghĩa của thực tại đ� (its attribute and significance) v� ngay cả bao h�m lu�n nguy�n l� vận h�nh của thực tại đ� (its law).

t�m (S. citta; Eng. mind): trong Khởi T�n Luận t�m kh�ng được sử dụng với � nghĩa nhị nguy�n, đối lập với vật, chẳng hạn như trong thuật ngữ �duy t�m v� duy vật.� T�m ở đ�y kh�ng c� nghĩa đen l� tr�i tim (S. hrdaya; English. heart), lại c�ng kh�ng c� nghĩa l� một thực thể linh hồn si�u h�nh học (a metaphysical soul-entity). Ở đ�y t�m chỉ l� một phương diện của ch�n như. Do đ�, sẽ l� một sai lầm về phương diện ng�n ngữ nếu ch�ng ta d�ng từ �soul� để dịch chữ t�m trong Khởi T�n luận, như c�c học giả phương T�y l� vấp phải.

[1] Lương: nh�n duy�n phần (因緣分).

[2] Lương: lập nghĩa phần (立義分).

[3] Đường dịch l� �hữu ph�p cập ph�p� (有法及法) tức hữu ph�p v� ph�p, c� phần tối nghĩa. Lương dịch l� �ph�p� (法) v� �nghĩa� (義). Suzuki (tr.53) dịch l� �c�i c� nghĩa l�� (What it is) v� �c�i được biểu đạt� (What it signifies).

[4] Đường: hữu ph�p (有法).

[5] Dựa theo bản Đường �t�m của tất cả ch�ng sinh� (一切眾生心). Bản Lương: ch�ng sinh t�m (眾生心).

[6] Dịch tho�t nghĩa của chữ tướng (相).

[7] Lương: t�m ch�n như tướng (心真如相).

[8] Lương v� Đường thống nhất: t�m sinh diệt nh�n duy�n tướng (心生滅因緣相).

[9] Lương ghi l� �tự thể� (自體) trong khi Đường ghi gọn l� �thể.�

[10] Đường ghi đơn giản l� �ph�p� (法) để ph�n biệt với �hữu ph�p� (有法).

[11] Lương: nhất thiết ph�p (一切法).

[12] Ch�ng t�i tổng hợp nội dung của hai bản dịch Lương v� Đường. Lương: mọi sự vật hiện tượng đều kh�ng tăng kh�ng giảm về mặt ch�n như (謂一切法真如平等不增減故). Bản Đường dịch r� nghĩa hơn: �ch�n như của mọi sự vật hiện tượng lu�n b�nh đẳng, kh�ng th�m bớt, kh�ng sai biệt, d� ở trạng th�i nhiễm hay tịnh� (一切法真如在染在淨性恒平等無增無減無別異故). HT. Tr� Quang (tr. 59) dịch gọn l� �ch�n như nhất qu�n bất biến.��

[13] Lương: Như Lai tạng (如來藏); Đường: Như Lai bản (來藏本).

[14] Đường dịch l� �cầu đầy đủ� (求具足).

[15] Lương v� Đường thống nhất: t�nh c�ng đức (性功德).

[16] Lương v� Đường thống nhất: Chư Phật bổn sở thừa (諸佛本所乘) c� nghĩa đen l� �cỗ xe được chư Phật cỡi đi.�

[17] Lương: Như Lai địa (如來地). Đường: Phật địa (佛地) c� thể dịch n�m na l� �cảnh giới của Phật� hay �trạng th�i gi�c ngộ tuyệt đối� hay �trạng th�i gi�c ngộ của Phật.�

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

5: BẢN CHẤT CỦA CH�N NHƯ

I. ĐẠI �

Ch�n như của mọi sự vật vượt ra ngo�i mọi giả định của ng�n ngữ, tự loại v� t�m chủ quan của con người. Chỉ c� th�ng qua c�i nh�n qu�n chiếu, con người mới c� khả năng vượt tho�t khỏi c�c lớp m�n giả định v� mặc ước phủ tr�m l�n bản chất của thực tại. L�c ấy, ng�n ngữ kh�ng c�n l� một tr� chơi h� luận v� th�i độ nhận thức của con người kh�ng c�n l� tư duy ph�n biệt chủ quan. H�nh giả nhờ đ� vượt tho�t khỏi mọi chấp thủ, kh�ng c�n sung đột, loại trừ, tranh chấp; sống vững chải v� an lạc.

II. NGUY�N VĂN

Phần giải th�ch [gi�o nghĩa đại thừa] bao gồm ba phương diện:[1] 1) Tr�nh b�y gi�o nghĩa ch�n thật,[2] 2) Phủ định[3] c�c t� chấp, 3) Ph�n t�ch[4] v� thực h�nh ch�nh đạo.[5]

1. Tr�nh b�y gi�o nghĩa ch�n thật

T�m n�y c� hai phương diện:[6] phương diện ch�n như của t�m v� phương diện sinh diệt của t�m. Cả hai phương diện n�y đều chứa đựng tất cả c�c hạt giống,[7] v� ch�n như v� sinh diệt tương thuộc v�o nhau[8] v� kh�ng t�ch rời khỏi nhau.�

Ch�n như của t�m ch�nh l� t�nh tổng thể bao h�m[9] thế giới hiện tượng (ph�p giới), cũng l� �thể� của gi�o ph�p Phật.[10]�

T�nh chất của t�m[11] vốn kh�ng sanh, kh�ng diệt. Chỉ v� chạy theo vọng niệm ph�n biệt[12] n�n thấy mọi sự vật hiện tượng c� sai biệt.[13] Nếu dứt trừ được vọng niệm[14] sẽ kh�ng c�n � niệm về tướng trạng của cảnh giới sai kh�c.�

V� thế, bản chất của mọi sự vật hiện tượng từ xưa đến nay vốn kh�ng hạn cuộc trong ng�n ngữ,[15] kh�ng hạn cuộc trong ng�n từ diễn tả,[16] kh�ng hạn cuộc trong tầm nhận thức của t�m,[17] tuyệt đối đồng nhất,[18] chưa từng bị biến dị v� mất đi vĩnh viễn.[19] T�m thể đồng nhất đ� được mệnh danh l� ch�n như.�

Bởi lẽ tất cả ng�n ngữ v� ng�n từ m� tả c� mặt l� do mặc định của vọng niệm ph�n biệt n�n chỉ giả c�, chứ kh�ng thực c�. C�i gọi l� ch�n như vốn kh�ng c� tướng trạng, m� ch�nh l� chỗ tột c�ng của ng�n thuyết[20] c� chức năng loại bỏ ng�n thuyết bằng ng�n thuyết.[21]�

Trong bản thể của ch�n như kh�ng c� g� bị loại trừ v� cũng kh�ng c� g� được th�m v�o,[22] v� bản chất của mọi sự vật hiện tượng đều ch�n thật như vậy. N�n nhận thức rằng[23] mọi sự vật hiện tượng kh�ng thể diễn tả,[24] [ch�nh x�c được], kh�ng thể ph�n biệt,[25] [ch�nh x�c được], n�n gọi l� ch�n như.

Hỏi: Theo � nghĩa vừa tr�nh b�y, l�m thế n�o con người c� thể thể nhập[26] được ch�n như?

Đ�p: N�n biết rằng d� diễn tả mọi sự vật hiện tượng nhưng vốn kh�ng thực c� chủ thể diễn tả (năng thuyết) v� đối tượng diễn tả (khả thuyết);[27] d� c� ph�n biệt nhưng vốn kh�ng thực c� chủ thể ph�n biệt v� đối tượng ph�n biệt.[28] Đ� l� tuỳ thuận. Chỉ cần l�a tất cả � niệm ph�n biệt chủ quan th� được gọi l� thể nhập ch�n như.[29]�

III. NHẬN X�T

1. Đ�y l� phần kh� quan trọng, giải th�ch r� r�ng gi�o nghĩa của đại thừa đ� được giới thiệu bao qu�t ở phần x�c lập gi�o nghĩa. Phần giải th�ch n�y được tr�nh b�y với ba phương diện: a) Tr�nh b�y gi�o nghĩa ch�n thật (hiển thị ch�nh nghĩa): giải th�ch r� hai phương diện của đại thừa l� ph�p đại thừa v� nghĩa đại thừa được n�u trong phần x�c lập gi�o nghĩa. b) Phủ định c�c t� chấp (đối trị t� chấp) giới thiệu c�c phương ph�p th�o gỡ to�n bộ c�c th�i độ chấp trước về phương diện nhận thức v� h�nh tr�. c) Thực h�nh ch�nh đạo: giới thiệu th� hướng của ch�nh đạo với c�c c�ch thức ph�t t�m v� h�nh tr� cụ thể, gi�p h�nh giả đạt được an lạc. Trong b�i học h�m nay, ch�ng ta chỉ khảo s�t một phần của mục tr�nh b�y gi�o nghĩa ch�n thật.

Trong đoạn văn tr�n, tổ M� Minh đ� giải th�ch lại một c�ch vắn tắt về hai phương diện của t�m, đ� l� ch�n như v� sinh diệt, hay bản thể v� hiện tượng. N�i đến hai phương diện của t�m l� nhằm x�c định t�nh chất tương tức v� tương thuộc của mọi sự vật hiện tượng đối với bản thể của n�. Một b�n tịnh một b�n nhiễm, một b�n nội h�m một b�n ngoại di�n, c�ng c� chức năng chứa đựng c�c hạt giống nhiễm v� tịnh của t�nh c�ch, thiện v� �c. Ch�n như thuộc về cảnh giới tuyệt đối, trong khi sinh diệt thuộc về thế giới tương đối. Bản thể tuyệt đối th� vốn vắng lặng, tịch tĩnh, vốn vượt l�n tr�n mọi ng�n ngữ, danh ng�n v� chủ thể tư duy chủ quan. Thế giới hiện tượng th� thi�n sai vạn biệt, tuỳ thuộc theo duy�n, lệ thuộc v�o ng�n ngữ m� tả. Nhiễm v� tịnh tuy hai phương diện kh�c nhau nhưng c�ng hỗ tương v� kh�ng t�ch biệt khỏi nhau.�

C� thể ph�n th�nh hai loại ch�n như ch�nh. Ch�n như của t�m v� ch�n như của mọi sự vật hiện tượng c�n lại. Mỗi con người v� mọi sự vật hiện tượng đều c� ch�n như ri�ng. Ch�n như của mọi sự vật hiện tượng ch�nh l� bản chất như thật, kh�ng biến thi�n, kh�ng dị biệt, kh�ng thay đổi của ch�ng trong bối cảnh thời gian v� kh�ng gian kh�c nhau. Hiểu được ch�n như của từng sự vật sẽ gi�p cho h�nh giả kh�ng bị phương diện h�nh thức của con người v� sự vật lừa dối; nhờ đ�, con người sẽ th�i độ ứng xử rất ph� hợp với tinh thần kh�ng chấp thủ.

2. Khởi T�n Luận đề cập đến vọng niệm, c�n được gọi tắt l� �niệm,� như trạng th�i ph�n biệt hay tư duy nhị nguy�n mang t�nh chủ quan (subjectivity). C� khi được dịch l� ph�n biệt, tức t�m nhị nguy�n đối đ�i. Vọng niệm l� th�i độ chủ quan v� nhị nguy�n (dualistic) của t�m. Đ�y l� c�ch nhận thức kh�ng đặt tr�n nền tảng của ch�n như, đầu mối của c�c học thuyết, triết học v� t�n gi�o mang t�nh đối đ�i. Thỉnh thoảng trong văn mạch, từ n�y được dịch l� vọng niệm ph�n biệt, để gi�p người đọc dễ nắm bắt được nội dung của c�ch nhận thức sai lầm n�y. Vọng niệm ch�nh l� � thức c� biệt ho� (particularising consciousness), ph�n định v� t�ch rời c�i A khỏi những c�i phi A; đồng thời l� � thức nhị nguy�n trong l�ng thực tại.

T�c hại của vọng niệm đối với đời sống l� điều m� ch�ng ta kh�ng thể kh�ng lưu t�m. Người sống với t�m vọng niệm thường c� c�i nh�n v� th�i độ so đo, t�nh to�n, hơn thua. Khi � thức về c�i c� biệt trong mọi sự vật hiện tượng được duy tr�, t�m con người dễ d�ng bị chấp trước. L�c ấy, trạng th�i an tịnh của t�m sẽ kh�ng c�n nữa, ngược lại thay v�o đ� l� t�m l� về c�i c� biệt gia tăng, ảnh hưởng xấu đến cung c�ch h�nh xử của con người.�

Về phương diện t�m l� giao tiếp, � thức về sự c� biệt qu� nhiều (tức sự nắm giữ tướng ri�ng trong kinh Pali) sẽ c� khả năng dẫn đến v� tạo ra th�i độ đam m� giới t�nh v� chấp thủ dục lạc thấp k�m. Trong h�nh tr�, th�i độ n�y sẽ c�n l�m ph�t sinh c�c th�i độ ph�n biệt đối xử tr�n nền tảng của m�u da, sắc tộc, giới t�nh, tuổi t�c, vị tr� x� hội, v� th�n phận bệnh tật hay khoẻ mạnh của con người. Về phương diện nhận thức luận, c�c h�nh thức chủ nghĩa v�ng miền, t�ng ph�i, gi�o ph�i, hệ ph�i, phe ph�i, đảng ph�i đều ph�t sinh v� được nu�i dưỡng bởi � thức về sự c� biệt.�

Chỉ khi n�o h�nh giả kh�ng c�n nh�n đời bằng con mắt của vọng tưởng ph�n biệt, l�c đ� sự thi�n sai vạn biệt trong chủng loại, con người, giới t�nh, ng�n ngữ, c�ch thức ứng xử sẽ kh�ng c�n l� sự kh�c biệt như ch�ng đ�, đang v� sẽ c�n bị mặc định trong tư duy ph�n biệt đối xử. C�i nh�n kh�ng ph�n biệt đối xử sẽ g�p phần thiết lập một thế giới đại đồng, trong đ�, tất cả th�nh vi�n sống với tinh thần tự nguyện tương th�n v� tương trợ lẫn nhau.

3. Đừng tưởng rằng chỉ c� ng�n ngữ l� cửa ngỏ duy nhất của truyền th�ng giữa con người với con người, giữa con người với thi�n nhi�n. Sự truyền th�ng theo Phật gi�o c� thể được thiết lập ngay cả khi con người kh�ng sử dụng ng�n ngữ, d� l� ng�n ngữ của nước n�o hay ng�n ngữ của quốc tế. C� những t�nh huống biểu cảm đặc biệt, ng�n ngữ trở n�n ngh�o n�n v� bất lực, c�ng m� tả c�ng l�m cho người tư duy trở n�n rối rắm. L�c ấy, con người c� thể biểu đạt ch�n như đ� bằng nhiều c�ch kh�c nhau. C� thể truyền th�ng bằng biểu đạt của tay, ch�n, n�i chung ng�n ngữ th�n thể. N�i một c�ch kh�c l� đừng bao giờ �p đặt v�o ng�n ngữ một thuộc t�nh với những chức năng kh�ng bao giờ thay đổi. Ch�ng ta c� thể tiếp x�c trực tiếp với trời xanh m�y trắng m� kh�ng cần th�ng qua trung gian hay sự gi�p đỡ của c�c nh� văn, nh� thơ, hoạ sĩ v� người kể chuyện. Chỉ cần mở mắt v� mở l�ng ra để quan s�t, ch�ng ta sẽ tiếp x�c được ch�n như của n�. L�c đ�, tất cả những g� thuộc về nh�n tạo v� gi� trị nh�n tạo sẽ kh�ng c�n l� thước đo bản chất của c�c gi� trị thực tại đang diễn ra.�

4. Đừng nghĩ rằng c�c từ loại trong c�c ng�n ngữ của nh�n loại đ�ng vai tr� cố định như trong ngữ ph�p, cố định đến độ ch�ng kh�ng thể được quyền c� nghĩa kh�c trong c�ng một ngữ cảnh hay nhiều ngữ cảnh văn phạm kh�c nhau. Triết học văn phạm của con người được đặt tr�n nền tảng của logic từ loại. Sẽ l� một sai lầm nếu ch�ng ta đ�nh đồng hay đẳng thức ho� logic với ch�n l�. C�i ch�n l� về bản chất (ch�n như) của mọi sự vật kh�ng lệ thuộc hay nhất thiết phải tỉ lệ thuận với logic m� tả của ng�n ngữ, d� l� của ng�n ngữ to�n học hay ng�n ngữ của văn phạm học. Ch�n l� thực tại của sự vật kh�ng bị hạn cuộc v� vượt l�n tr�n logic của ng�n từ. Đ� l� chưa n�i đến t�nh trạng từ loại của ng�n từ đ� bị thay đổi khi trật tự từ ngữ đ� bị thay đổi.

5. C�c ph�n đo�n v� l� luận dựa v�o hay chạy theo đối tượng của t�m (t�m duy�n) sẽ thường k�o theo c�c sai lầm về h�nh thức lẫn nội dung. Cơ sở của sự k�o theo ở đ�y thường bắt nguồn từ t�m l� li�n tưởng v� kinh nghiệm suy luận �kh�ng A th� B,� chẳng hạn, c�i g� �kh�ng trắng th� đen.� Ch�n như của mọi sự vật v� hiện tượng vốn tồn tại kh�ch quan v� kh�ng bị hạn cuộc trong sự suy luận v� nhận thức chủ quan của con người tư duy. Do đ�, c�c mặc định hay �p đặt t�nh gi� trị sử dụng l�n tr�n sự vật đều kh�ng phản �nh đ�ng được bản chất của sự vật. N�i c�ch kh�c, giữa sự vật v� c�c m� tả về ch�ng, ti�u cực hay t�ch cực, chủ quan hay kh�ch quan, đều kh�ng phải l� đồng nhất. Đ�nh đồng vật được m� tả qua t�m suy diễn, t�m li�n tưởng, t�m so s�nh v.v� với bản chất thật của sự vật l� một sai lầm lớn m� h�nh giả cần phải tr�nh.�

Th�i độ ứng xử n�y gi�p cho con người c� c�i nh�n v� c�ng ch� c�ng v� tư, kh�ng thi�n vị, kh�ng ủng hộ v� t�n đồng theo tiếng n�i của con tim. Với th�i độ nhận thức mọi sự vật theo c�ng thức ch�n như �ly t�m duy�n tướng� h�nh giả sẽ kh�ng bị t�c động của những lời khen v� tiếng ch� ảnh hưởng đến khuynh hướng v� l� tưởng cuộc sống.�

6. Khi thực tập v� h�nh xử với th�i độ ly t�m duy�n tướng trong khi nhận diện ch�n như của m�nh v� người kh�c, ch�ng ta sẽ tr�nh được c�c t�nh trạng th�nh kiến v� mặc cảm, dẫn đến t�nh trạng ph�n ho�, mất đo�n kết. Ng�n ngữ của con người rất ngh�o n�n v� kh� khan, kh�ng thể diễn tả đ�ng được bản chất của mọi sự vật hiện tượng đang l�. Nỗ lực lớn nhất của ng�n ngữ l� sao chụp lại b�ng d�ng của thực tại, chứ kh�ng phải l� bản th�n thực tại.

Cũng cần n�i th�m rằng mặc d� vốn kh�ng lệ thuộc v� hạn cuộc v�o ng�n ngữ, từ loại, c�c phương thức biểu đạt v� sự nhận thức chủ quan của t�m, bản chất ch�n như của một sự vật d� trải qua nhiều biến thi�n của h�nh th�i v� điều kiện vẫn tuyệt đối đồng nhất, kh�ng hề phải chịu quy luật thay đổi từ h�nh thức sang nội dung. C�i như thị của ch�n như mu�n đời vẫn thế, chưa từng bị biến dịch, chưa từng bị mất một c�ch vĩnh viễn. Ch�nh nhờ v�o ch�n như n�y, ch�ng sinh ph�m phu d� bị tr�i lăn trong ba c�i s�u đường vẫn kh�ng hề mất đi tiềm năng gi�c ngộ. Dựa theo đặc điểm n�y, c�c h�nh giả kh�ng n�n để t�m ch�m v�o sự mặc cảm, khi thấy m�nh hiện tại thua k�m sự si�u việt của c�c bậc th�nh.�

7. Sự c� mặt của ng�n ngữ trong x� hội lo�i người l� một bước tiến rất quan trọng m� c�c lo�i vật kh�c kh�ng thể n�o c� được. Nhờ sự ra đời của ng�n ngữ, con người c� thể thiết lập c�c phương tiện truyền th�ng, trao truyền cho nhau kiến thức v� kinh nghiệm để tồn tại, ph�t triển v� sống tốt. Bản chất của ng�n ngữ kh�ng thể phản �nh đ�ng như thực ch�n như của mọi sự vật. Ng�n ngữ chỉ l� nhịp cầu giữa sự vật v� sự biểu đạt. Sự biểu đạt đ�ng phương ph�p sẽ c� thể phản �nh phần n�o bản chất của sự vật. Sự phản �nh sai phương ph�p sẽ l�m cho con người kh�ng thể nhận thức được đối tượng cần khảo s�t. Do vậy, chức năng của ng�n ngữ chỉ l� giả lập. Chấp ng�n ngữ l� bản chất của sự vật chẳng kh�c n�o cho rằng ng�n tay l� mặt trăng.

8. Chức năng của học thuyết ch�n như l� loại trừ th�i độ chấp mắc ng�n thuyết bằng ch�nh bản th�n của ng�n thuyết, tương đương với Kinh: �dĩ huyễn độ huyễn.� Thiền t�ng chủ trương: �kh�ng lập văn tự� nhưng tr�n thực tế lập nhiều văn tự nhất để ph� chấp. Như vậy chức năng của sự giả lập v� vay mượn ng�n ngữ l� nhằm th�o gỡ c�c th�i độ chấp trước v�o ng�n ngữ trong văn học, trong giao tế v� đối t�c.

Bản chất ch�n như của mọi sự vật hiện tượng kh�ng chỉ kh�ng lệ thuộc v�o ng�n ngữ, tự loại biểu đạt, hệ thống mặc ước v� giả định của ng�n ngữ v� văn phạm, kh�ng c� mối li�n hệ tất yếu với nhận thức chủ quan, m� c�n kh�ng bị hạn cuộc trong bất kỳ tướng trạng v� h�nh th�i n�o của sự vật. C� một sự vật kho�c l�n n� nhiều h�nh thức kh�c nhau, nhưng ch�n như của ch�ng vẫn l� một, kh�ng tăng kh�ng giảm. V� dụ, một người gi�u c�, y�u chuộng thời trang, c� h�ng trăm bộ quần �o, mỗi lần ăn vận v� thay đổi y phục thời trang kh�ng c� nghĩa l� y đ� trở th�nh một người kh�c. Ch�n như của y vẫn như cũ. Kẻ ăn trộm c� thể ăn cắp �o long b�o v� kho�c v�o th�n thể nhưng kh�ng v� thế m� anh trở th�nh vua. Ch�n như của kẻ ăn m�y vẫn như vậy, kh�ng hơn kh�ng k�m. C�n �ng vua mặc �o ăn xin vẫn l� �ng vua đ�ng k�nh. C�c h�nh thức kho�c l�n thực tại kh�ng l�m cho thực tại đ� biến dạng. Mặc d� thế, ch�n như của thực tại đ� vẫn y nguy�n, kh�ng biến đổi. Phim ảnh v� kịch l� những v� dụ điển h�nh về nhiều h�nh thức đ� được kho�c l�n ch�n như của một con người với nhiều vai diễn rất kh�c nhau, l�m cho người thưởng thức tưởng chừng như sự kiện thực đang được diễn ra. Sự đ�nh đồng t�nh c�ch của nh�n vật trong phim, truyện, kịch với t�nh c�ch của c�c diễn vi�n đ�ng c�c vai đ� quả chẳng kh�c n�o đ�nh đồng bức tranh vẽ về m�a xu�n ch�nh l� bản th�n m�a xu�n.�

9. Theo học thuyết ch�n như, tất cả c�i giả lập chỉ đ�ng chức năng c�ng cụ, do đ�, cần phải được th�o gỡ đi. B�m v�o c�c m� tả giả lập về ch�n như rồi đ�nh đồng ch�ng với ch�n như thật l� một điều cần tr�nh, v� bằng kh�ng ta sẽ rơi v�o t�nh trạng �bỏ giả chấp thật.� M� hễ l� chấp th� t�m kh�ng thể đạt được trạng th�i vững chải v� thong dong được. Mặc d� biết ng�n ngữ l� giả lập của con người; để cho con người thấy được c�i giới hạn của giả lập n�y phải vận dụng ng�n ngữ th�o gỡ để mở toang c�nh cửa thực tại. Cho n�n ch�n như theo ng�i M� Minh l� chỗ c�ng tột của ng�n ngữ, tinh hoa nhất của truyền th�ng về bản chất của thực tại như thị. Mượn c�i tinh hoa v� c�ng tột của ng�n ngữ để th�o gỡ c�c chấp thủ về ng�n ngữ l� điều cũng n�n l�m. Giống như ch�ng ta vẫn biết rằng c�c bậc thang của từng tầng lầu kh�ng phải l� chiều cao của lầu, cũng kh�ng phải ch�nh l� c�c tầng lầu, nhưng nếu kh�ng nương v�o c�c bậc thang của tầng 1, tầng 2 v.v� th� vĩnh viễn ch�ng ta kh�ng thể l�n đến bậc thang cuối c�ng của tầng lầu cuối c�ng của ng�i nh� nhiều tầng. Để v�o được tầng cuối của to� nh� cao từng, ta phải mạnh dạn rời khỏi vị tr� của từng bậc thang. Phải bỏ bậc thang 1 th� mới l�n được bậc thang 2 v� bậc thang cuối c�ng.�

Nương v�o giả lập của ng�n ngữ để hiện thị gi�o nghĩa của ch�n như cũng l� một c�ch giả lập. Mượn ng�n ngữ để xo� đi c�i chấp về ng�n ngữ trong truyền th�ng v� giao tế cũng lại l� một c�i giả lập kh�c. Trong thế giới tương đối, kh�ng thể t�m kiếm sự tuyệt đối. Do đ�, giả lập l� cần thiết. Vấn đề ch�nh yếu ở chỗ l� sau khi đạt được gi� trị th�o gỡ giả lập th� ch�nh c�i phương tiện th�o gỡ đ� cần phải được loại trừ lu�n thể. Tương tự, ch�n như l� học thuyết nhắm đến sự th�o gỡ chấp thủ một c�ch tuyệt vời nhất. Cần phải bu�ng lu�n phương tiện giả lập của ch�n như qua ng�n ngữ biểu đạt, l�c đ� h�nh giả mới thật sự kh�ng c�n bị chấp trước, từng bước đạt được trạng th�i giải tho�t.�

Ph�t biểu �d�ng độc trị độc� l� một trong những m� thức điển h�nh của việc sử dụng ng�n ngữ để loại trừ ng�n ngữ ph� chấp. N�i đến ch�n như l� n�i đến t�nh chất phi lưỡng ph�n v� nhị nguy�n của � thức ph�n biệt trước mọi sự vật hiện tượng. Sử dụng ng�n ngữ của ch�n như l� nhằm xo� bỏ c�c chấp trước ng�n ngữ tr�n cơ sở của mặc định.

10. Đứng từ phương diện sinh diệt hay thế giới hiện tượng, ch�ng ta thấy mọi sự vật bị biến dị theo quy luật �th�nh trụ dị kh�ng� hay �sinh l�o bệnh tử� nhưng đứng từ mặt ch�n như hay bản thể của sự vật, kh�ng thể c� g� được th�m v�o, hay c� c�i g� đ� bị loại trừ, v� bản chất của mọi sự vật đều kh�ng tăng v� kh�ng giảm.

Học thuyết ch�n như dạy ch�ng ta c�ch tiếp cận, nhận định, đ�nh gi� một sự vật đ�ng với bản chất như thị của ch�ng. H�nh giả của thuyết ch�n như kh�ng thể suy đo�n theo c�ng thức loại suy hay quy nạp: �hư hư thực thực.� Tr�n thực tế c� thể c� trường hợp hư l� thực v� thực l� hư, tuỳ theo ch�n như của từng t�nh huống.�

N�i t�m lại, theo ng�i M� Minh, trong bản thể của sự vật, chỉ c� sự diễn tả, tr�nh b�y, biểu đạt ng�n ngữ như một h�nh vi đang diễn ra, chứ kh�ng thật c� chủ thể diễn tả v� đối tượng diễn tả. Tương tự, d� c� h�nh động nhận thức ph�n biệt nhưng vốn kh�ng thực c� chủ thể ph�n biệt v� đối tượng ph�n biệt. Nếu h�nh giả nhận thức được như vậy th� lo g� kh�ng thể nhập được ch�n như.

IV. CH� TH�CH THUẬT NGỮ

Chủ thể diễn tả (能說): t�c nh�n sử dụng ng�n ngữ để tr�nh b�y, biểu đạt, diễn tả một sự vật n�o đ�. T�nh c�ch biểu đạt v� ph�t ng�n chỉ tồn tại trong thế giới hiện tượng, nơi m� theo đ�, mọi sự vật được khảo s�t dưới lăng k�nh của nh�n duy�n. Theo đạo Phật, t�c nh�n diễn tả v� sử dụng ng�n ngữ l� v� ng� n�n n� kh�ng thực hữu dưới lăng k�nh ch�n như.

Đối tượng diễn tả (所說): tất cả nội dung được chủ thể diễn tả biểu đạt v� tr�nh b�y. Đối tượng được diễn tả thường được mổ xẻ dưới lăng k�nh chủ quan dưới ảnh hưởng của � thức ph�n t�ch v� �c nhị nguy�n đối đ�i. Ng�n ngữ v� phương tiện sử dụng để tr�nh b�y đối tượng được diễn tả kh�ng nhất thiết thống nhất với bản chất như thị của đối tượng.�

Chủ thể tư duy (能念): t�c nh�n nhận thức, tư duy, nhận biết, đ�nh gi�, ph�n đo�n sự vật. T�c nh�n n�y thường được nhận lầm l� một thực thể bản ng� bất biến, nhưng tr�n thực tế chỉ l� một tập hợp v� ng� của d�ng cảm x�c, � niệm ho� v� nhận thức ph�n biệt, giống như th�n thể vật l� chứa đựng n�. Nếu chủ thể tư duy được soi s�ng bằng tuệ gi�c v� ng� th� c�c nội dung được nhận thức sẽ vượt tho�t khỏi mạng lưới hữu ng�. Ngược lại, nếu kh�ng được soi s�ng bằng tuệ gi�c v� ng� th� chủ thể n�y c� thể l� đầu mối của mọi chấp thủ trong đời.

Đối tượng tư duy (所念): tất cả nội dung tư duy của chủ thể nhận thức, bao gồm vật chất đến tinh thần, từ vật c� thể h�nh dung, đặt t�n, ph�n định cho đến những thứ kh�ng thể h�nh dung, kh�ng thể đặt t�n v� chỉ tồn tại giả định. Đối tượng tư duy c� thể l� sự vật trong qu� khứ, hiện tại v� vị lai, c� thể thực hữu hay phi thực hữu.
�
�

[1] Lương = Đường: �3 chủng� (三種) tức ba loại.

[2] Lương dịch l� �ch�nh nghĩa� (正義); trong khi Đường dịch l� �thật nghĩa� (實義).

[3] Lương = Đường: �đối trị� (對治).

[4] Lương = Đường: �ph�n biệt� (分別) tương đương với chữ �ph�n t�ch� trong văn học hiện đại.

[5] Dựa theo bản Đường �tu h�nh ch�nh đạo tướng� (修行正道相). Lương dịch: �ph�t th� đạo tướng� (發趣道相).�

[6] Lương = Đường: �chủng m�n� (種門), c� thể dịch tho�t l� phương diện.

[7] Lương = Đường: �tổng nhiếp nhất thiết ph�p� (總攝一切法).

[8] Đường: �triển chuyển� (展轉).

[9] Lương = Đường: �đại tổng tướng� (大總相), c� nghĩa đen l� �t�nh chất bao h�m nhất.�

[10] Nguy�n t�c to�n c�u văn trong bản Lương: t�m ch�n như giả tức thị nhất ph�p giới đại tổng tướng, ph�p m�n thể� (心真如者。即是一法界大總相法門體). C�c cụm từ �nhất ph�p giới� (一法界) v� �ph�p m�n thể� (法門體) trong hai bản thống nhất.

[11] Lương: �t�m t�nh� (心性), kh�ng c� nghĩa l� �t�m v� t�nh,� m� l� �t�nh chất của t�m.� Bản Đường dịch r� hơn �t�m bản t�nh� (心本性) tức �bản t�nh của t�m� hay �bản chất của t�m.�

[12] Lương: �y vọng niệm� (依妄念); Đường: �do vọng niệm� (由妄念). Vọng niệm l� th�i độ chủ quan (subjectivity) v� nhị nguy�n (dualism) của t�m.

[13] Sai biệt l� h�nh th�i của c� thể, t�ch lập c�i A với phi A hay B, C, D.

[14] Lương = Đường: �ly vọng niệm� (離妄念).

[15] Lương: �ly ng�n thuyết tướng� (離言說相). Đường dịch l� �ly ng�n ngữ� (離語言).

[16] Lương: �ly danh tự tướng� (離名字相).

[17] Lương: �ly t�m duy�n tướng� (離心緣相). Đường:�ly t�m phan duy�n, v� hữu chư tướng� (離心攀緣無有諸相) c� nghĩa l� �kh�ng bị hạn cuộc trong t�m t�m kiếm đối tượng, cũng kh�ng c� c�c tướng trạng.�

[18] Lương dịch: �tất c�nh b�nh đẳng� (畢竟平等). Đường: �cứu c�nh b�nh đẳng� (究竟平等).

[19] Lương = Đường: �vĩnh v� biến dị, bất khả ph� hoại� (永無變異不可破壞).

[20] Lương: �ng�n thuyết chi cực� (言說之極).

[21] Lương: �nh�n ng�n khiển ng�n� (因言遣言).

[22] Lương: �thử ch�n như thể v� hữu khả khiển, dĩ nhất thiết ph�p tất giai ch�n cố; diệc v� khả lập, dĩ nhất thiết ph�p giai đồng như cố: (此真如體無有可遣。以一切法悉皆真故。亦無可立。以一切法皆同如故). Đường: �thể t�nh của ch�n như kh�ng c� c�i g� c� thể loại trừ v� kh�ng c� c�i g� c� thể dựng lập th�m� (非其體性有少可遣有少可立: phi kỳ thể t�nh hữu thiểu khả khiển, hữu thiểu khả lập). Bản dịch tiếng Anh của Suzuki (p.57) gần với bản Lương hơn bản Đường: �In the essence of suchness, there is neither anything which has to be excluded, nor anything which has to be added.�

[23] Lương: �đương tri� (當知).

[24] Lương: �bất khả thuyết� (不可說).

[25] Lương: �bất khả niệm� (不可念).

[26] Thể nhập l� hiểu một c�ch tường tận v� thấu đ�o một sự vật.

[27] Lương: �v� hữu năng thuyết khả thuyết� (無有能說可說). Đường: �v� hữu năng thuyết sở thuyết� (無有能說所說).

[28] Lương: �v� năng niệm khả niệm� (無能念可念), c� nghĩa l� �kh�ng c� người tư duy v� c�i c� thể tư duy.� Đường: �v� năng niệm sở niệm� (無能念所念), c� nghĩa l� �kh�ng c� người tư duy v� đối tượng tư duy.�

[29] Đường dịch: �l�c ấy d� c� tuỳ thuận vọng niệm ph�n biệt m� vẫn được gọi l� đang ngộ nhập� (nhĩ thời tuỳ thuận vọng niệm đ� tận danh vi ngộ nhập 爾時隨順妄念都盡名為悟入).

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

6: PHẦN GIẢI TH�CH GI�O NGHĨA�
CH�N NHƯ TỪ G�C ĐỘ NG�N NGỮ

I. ĐẠI �

Từ g�c độ bản thể, bản chất ch�n như vốn vượt l�n tr�n sự m� tả của ng�n ngữ v� biểu đạt. Từ g�c độ ng�n ngữ, để thiết lập truyền th�ng v� như một phương tiện gi�o dục ph� chấp, ch�n như c� thể được tr�nh b�y qua hai phương diện phủ định v� khẳng định một c�ch như thật. Mặc d� vay mượn v� sử dụng ng�n ngữ biểu đạt nhưng phải hiểu rằng cả hai phương diện tr�n đều vượt khỏi thế giới ph�n biệt của � thức nhị nguy�n v� đối đ�i.

II. NGUY�N VĂN

Hai phương diện của ch�n như: Cũng cần n�i th�m rằng nếu dựa v�o sự ph�n t�ch[1] ng�n ngữ th� ch�n như c� thể được tr�nh b�y qua hai phương diện. Một l� �t�nh phủ định (kh�ng 空) một c�ch như thật,�[2] theo nghĩa, n� kh�ng hạn cuộc[3] trong c�c thuộc t�nh bất thật [của c�c sự vật], tr�n cơ sở đ�, biểu thị thể ch�n thật (tức thể ch�n như)[4] một c�ch trọn vẹn.[5] Hai l� �t�nh khẳng định (bất kh�ng 不空) một c�ch như thật,�[6] theo nghĩa, tự thể của n� chứa đủ c�c hạt giống c�ng đức si�u thế.[7]�

Như thật kh�ng: C�i được gọi l� �t�nh phủ định một c�ch như thật�[8] từ trong bản chất,[9] kh�ng hề bị � hợp[10] với bất kỳ sự vật � nhiễm n�o.[11] Nghĩa l� vượt l�n tr�n c�c thuộc t�nh sai biệt của sự vật, v� kh�ng c�n t�m niệm ph�n biệt sai lầm.[12]�

N�n biết rằng tự t�nh của ch�n như chẳng phải l� c�i hiện hữu (phi hữu tướng), chẳng phải l� c�i kh�ng hiện hữu (phi v� tướng), cũng chẳng phải l� c�i �phủ định hiện hữu� (phi phi hữu tướng), lại c�ng chẳng phải l� c�i �phủ định c�i kh�ng hiện hữu� (phi phi v� tướng) v� cũng chẳng phải c�i �vừa hiện hữu vừa kh�ng hiện hữu� (phi hữu v� c�u tướng), chẳng phải l� �đồng nhất� (phi nhất tướng), chẳng phải l� �dị biệt� (phi dị tướng), chẳng phải c�i �phủ định đồng nhất� (phi phi nhất tướng), chẳng phải c�i �phủ định dị biệt� (phi phi dị tướng), chẳng phải �vừa đồng nhất vừa dị biệt� (phi nhất dị c�u tướng).�

N�i tổng qu�t,[13] do vọng t�m n�n tất cả ch�ng sinh thường xuy�n ph�n biệt nhưng tất cả ph�n biệt đ� đều kh�ng x�c hợp[14] với ch�n như n�n n�i l� �kh�ng.� Nếu hết vọng t�m th� thật cũng kh�ng c� c�i �t�nh kh�ng� để n�i.[15]

Như thật bất kh�ng: C�i được gọi l� �t�nh khẳng định (bất kh�ng) một c�ch như thật,� như đ� tr�nh b�y, ch�nh l� thể của sự vật (ph�p thể) vốn l� �kh�ng,� kh�ng hề hư vọng; c�n gọi l� ch�n t�m tồn tại vĩnh hằng, đầy đủ c�c hạt giống thanh tịnh, n�n gọi l� �t�nh khẳng định� (bất kh�ng = c�). T�nh khẳng định đ� cũng kh�ng c� tướng trạng g� để nắm bắt, v� đ� vượt ngo�i thế giới ph�n biệt. Phải thực chứng mới c� thể cảm nhận được điều n�y.[16]

III. NHẬN X�T

Tiếp theo phần giải th�ch về bản chất của ch�n như vốn vượt l�n tr�n ng�n ngữ, c�c phương tiện biểu đạt v� c�c mặc định ph�n biệt, trong bản văn n�u tr�n, tổ M� Minh giới thiệu về ch�n như qua hai phương diện của ng�n ngữ. N�i c�ch kh�c, d� bản chất ch�n như của mọi sự vật c� thể được diễn tả một c�ch tương đối bằng ng�n ngữ nhưng phải hiểu ng�n ngữ m� tả đ� kh�ng phải l� ch�n như. Như vậy, h�nh giả c� thể nương v�o tướng của ng�n ngữ để chỉ b�y một c�ch tương đối bản thể của ch�n như.

�Như thật kh�ng� ch�nh l� tự thể kh�ng của mọi sự vật hiện tượng. Như thật cũng ch�nh l� ch�n như. Như l� trạng th�i b�nh đẳng, kh�ng biến đổi. Thật l� t�nh chất kh�ng sai lệch. Ch�n như từ phương diện �như thật kh�ng� vốn kh�ng ăn nhập g� với tất cả sự vật hiện tượng nhiễm �, lại cũng kh�ng d�nh l�u g� đến h�nh th�i hay t�nh chất sai biệt của sự vật hiện tượng. Bởi v� trong giai đoạn n�y, h�nh giả đ� kh�ng c�n th�i độ nhận thức ph�n biệt nhị nguy�n. C�c ph�n biệt nhị bi�n đối đ�i chỉ l�m cho thế giới hiện tượng vốn sai biệt lại c�ng sai biệt hơn, vốn phức tạp lại c�ng phức tạp hơn, đồng thời tạo ra ranh giới ph�n biệt đối xử tr�n nền tảng của bản ng� li�n minh, bản ng� quốc gia, bản ng� cộng đồng v� bản ng� c� thể. Ranh giới bản ng� n�y tuy v� h�nh nhưng lại c� sức t�n ph� nguy hại đến tiến tr�nh ho� hợp v� ho� giải trong tất cả c�c mối quan hệ v� đối t�c.

Khởi T�n Luận đ� n�u ra hai loại bốn mệnh đề (tứ c�) của triết học nhị nguy�n nhằm khẳng định rằng ch�n như của mọi sự vật vốn kh�ng lệ thuộc, kh�ng bị hạn cuộc, v� kh�ng c� li�n hệ g� đến bốn mệnh đề đ�. Bốn mệnh đề thứ nhất được mệnh danh l� bốn mệnh đề c� kh�ng (hữu v� tứ c�), bao gồm: mệnh đề c�, mệnh đề kh�ng c�, mệnh đề vừa c� vừa kh�ng, mệnh đề chẳng c� chẳng kh�ng; v� bốn mệnh đề một kh�c (nhất dị tứ c�): đồng nhất, dị biệt, vừa đồng nhất vừa dị biệt, chẳng phải đồng nhất chẳng phải dị biệt. Hai loại bốn mệnh đề tr�n xoay quanh hai quan điểm ch�nh l� thường kiến (c�; đồng nhất) v� đoạn kiến (kh�ng c�; dị biệt). Ch�n như của sự vật hiện tượng vốn kh�ng hạn cuộc v�o trong bất kỳ mệnh đề n�o trong c�c mệnh đề tr�n.�

C�c triết ph�i v� t�n gi�o tr�n thế giới, xưa cũng như nay, đều đặt tr�n nền tảng của chủ trương hoặc hiện hữu, hoặc kh�ng hiện hữu, hoặc đồng nhất hoặc dị biệt.�

C�c học thuyết về thế giới quan v� nh�n sinh quan cho rằng c� t�nh thực thể hay bản ng� thường hằng, bất biến trong mọi sự vật, đều thuộc về chấp hữu hay chấp thường. C�c quan điểm hữu kiến hay thường kiến sẽ k�o theo c�c chủ nghĩa định mệnh v� thần � luận vĩnh viễn hay ngẫu nhi�n vĩnh viễn.�

C�c học thuyết về thế giới quan v� nh�n sinh quan cho rằng kh�ng c�n hiện hữu tồn tại sau khi sự vật đến giai đoạn hoại diệt, đều thuộc về chấp kh�ng hiện hữu hay chấp đoạn. C�c quan điểm chấp đoạn sẽ k�o theo c�c chủ nghĩa duy vật hưởng thụ, thiếu tr�ch nhiệm đạo đức đối với h�nh vi v� chức nghiệp m� m�nh theo đuổi.�

C�c quan điểm đồng nhất v� dị biệt cũng tồn tại theo cơ chế chấp trước tương tự. Trong thế giới hiện tượng thi�n sai vạn biệt, mọi sự vật hiện tượng lu�n lu�n thay đổi kh�ng dừng, c�i thuộc ng�y h�m qua đ� kh�ng đứng y�n một chỗ, vận động, biến thi�n v� c�i của ng�y h�m nay rồi sẽ trở th�nh qu� khứ. Cứ như vậy tiếp tục tr�i chảy bất tận. Ấy thế m�, c� học thuyết lại cho rằng thế giới hiện tượng kh�ng hề biến chuyển, vẫn giữ nguy�n t�nh chất đồng nhất của n�.�

Tương tự, trong bản thể của ch�n như, mọi sự vật hiện tượng c� thể biến thi�n theo c�ch n�y hoặc c�ch kh�c, nhưng thể của n� kh�ng t�ch rời vĩnh viễn giữa c�i qu� khứ, c�i hiện tại v� c�i vị lai, c� mối quan hệ hỗ tương nh�n quả, kh�ng t�ch rời khỏi nhau. C�i kh�ng sai biệt đ� khẳng định rằng d� trong con người v� ng� kh�ng thực c� chủ thể tạo t�c v� cảm nhận nhưng c�c h�nh vi t�c tạo đ� vẫn tiếp tục tồn tại với t�c giả duy�n khởi từ đời n�y sang đời kh�c, đến độ đ� g�p phần tạo th�nh nh�n c�ch kh�ng kh�c biệt vĩnh viễn ở con người hay sự vật.

C�c nh�n quan c� kh�ng, nhất dị đều l� thi�n kiến, như t�nh trạng của c�c anh m�, đ�nh đồng c�c chi phần của con voi như ch�n, m�nh, đu�i, v�i l� to�n thể con voi. T�nh chất c�, kh�ng, một, kh�c chỉ l� những biểu hiện tuỳ duy�n trong thế giới hiện tượng. V� l� tuỳ duy�n trong thế giới hiện tượng n�n c�c biểu hiện đ� chỉ c� gi� trị ch�n tr� trong thế giới sinh diệt, nhưng lại ho�n to�n v� nghĩa trong thế giới ch�n như. N�i một c�ch kh�c, kh�ng thể đ�nh đồng hiện tượng sinh diệt với bản thế ch�n như bất biến.

�Như thật bất kh�ng� l� phương diện thứ hai của ch�n như được biểu đạt trong mối li�n hệ với ng�n ngữ v� gi� trị. Tr�n nguy�n tắc, thể của mọi sự vật hiện tượng l� kh�ng t�nh, tức t�nh kh�ng thực thể. Ch�n t�m thường tr� của con người cũng như vậy. Ch�n t�m thường tr� cũng giống như v�ng. Nếu v�ng kh�ng hề bị mất bản chất v�ng trong c�c trang sức phẩm v�ng, như xuyến, gi�y chuyền, c� r� v� trang sức phẩm kh�c, ch�n t�m bất biến đ� cũng kh�ng bao giờ bị tăng giảm thật trong thế giới sinh diệt của lu�n hồi. Trong ch�n t�m đ� vốn c� chứa đủ c�c c�ng đức thuộc về v� lậu v� xuất thế gian. Mặc d� trong qu� tr�nh sinh tử, con người v� c�c lo�i hữu t�nh đ� từng sống với t�m thức chứa đầy c�c hạt giống ti�u cực v� t�ch cực, tốt v� xấu, ph�m v� th�nh, nhưng chất liệu t�ch cực tuyệt đối ấy vẫn s�ng ngời.�

Trong qu� tr�nh sinh tử nhiều đời kiếp về trước, t�m vọng niệm ph�n biệt của ph�m phu đ� l�m cho ch�n t�m thường tr� bị phủ tr�m, giống như mặt trời bị m�y m� che phủ. Một khi t�m vọng niệm ph�n biệt được chuyển ho� tận gốc rễ, l�c bấy giờ, v� lượng c�ng đức xuất thế sẽ xuất hiện. Con người nhờ đ�, sống trong an lạc.�

Thế giới �bất kh�ng� của ch�n như đ� l� cảnh giới ly niệm. Chỉ khi n�o h�nh giả thực chứng được ch�n như mới c� thể hiểu r� được bản chất của n� l� g�.

IV. CH� TH�CH THUẬT NGỮ

t�nh phủ định một c�ch như thật: H�n dịch l� �như thật kh�ng� (如實空 - Lương dịch) hoặc �ch�n thật kh�ng� (真實空 - Đường dịch). Đ�y l� phương thức tr�nh b�y bản chất ch�n như bằng t�nh phủ định những c�i kh�ng phải hoặc kh�ng bao h�m được nội dung của ch�n như. Theo c�ng thức n�y, những g� kh�ng thuộc về bản chất v� nội dung của ch�n như sẽ được loại trừ từ từ, cho đến l�c tất cả những c�i phi ch�n như được loại trừ hết th� h�nh giả sẽ tuệ tri được bản chất của ch�n như l� g�.�

Trọng t�m của c�ng thức m� tả n�y nằm ở sự loại trừ một c�ch như thật, chứ kh�ng phải loại trừ cảm t�nh v� tuỳ tiện. Ngay cả c�ng cụ ng�n ngữ v� phương ph�p biểu đạt phủ định nhằm hiển lộ ch�n như cũng chỉ được quan niệm l� một phương tiện thiện xảo, chứ kh�ng phải bản th�n của ch�n như.�

Phủ định những c�i kh�ng phải l� ch�n trong thế giới hiện l� c�ch m� tả tốt nhất để gi�p cho h�nh giả c� thể nhận diện được mặt mũi thật của bản chất ch�n như trong l�ng thực tại.�

Ch�n như đ� kh�ng thuộc về hiện hữu (hữu), kh�ng thuộc về phi hiện hữu (phi hữu), kh�ng thuộc sự tổng hợp cả hai (hữu phi hữu c�u) v� kh�ng thuộc sự phủ định cả hai (phi hữu phi phi hữu). Ch�n như đ� cũng kh�ng hạn cuộc trong c�c m� tả đồng nhất, dị biệt, vừa đồng nhất vừa dị biệt, hay chẳng phải kh�ng đồng nhất.

t�nh khẳng định một c�ch như thật: H�n dịch l� �như thật bất kh�ng� (如實不空 - Lương dịch) hoặc �ch�n thật bất kh�ng� (真實不空 - Đường dịch). Đ�y l� phương thức tr�nh b�y bản chất ch�n như bằng t�nh phủ-phủ định để nhằm khẳng định mặt mủi thật của ch�n như. Đ� l� t�nh chất �kh�ng thực thể� (kh�ng) như l� bản thể của mọi sự vật hiện tượng. Ch�n như trong trường hợp n�y ch�nh l� ch�n t�m thường tr�, tồn tại vĩnh hằng trong thế giới sinh diệt vốn c� nhiều biến thi�n, tuỳ thuộc v�o điều kiện. Ch�n t�m thường tr� n�y chứa đựng tất cả c�c hạt giống t�ch cực, thuần thiện v� thanh tịnh. Cũng n�n lưu � rằng mặc d� vận dụng c�ch biểu đạt phủ phủ định để khẳng định ch�n như l� ch�n t�m nhưng phải ngầm hiểu t�nh chất khẳng định bằng phủ phủ định đ� kh�ng phải l� một thuộc t�nh, kh�ng c� c�c tướng trạng g� để b�m v�u, v� bản chất của n� vốn kh�ng bị hạn cuộc trong thế giới sinh diệt của hiện tượng. Trạng th�i v� cảnh giới n�y chỉ c� những người thực chứng mới cảm nhận được hết.

từ trong bản chất: H�n gọi l� �t�ng bản dĩ lai� (從本已來). Tức c�ch thức nhận định v� đ�nh gi� sự vật v� vấn đề dựa tr�n phương diện bản thể của sự vật v� vấn đề đ�, chứ kh�ng căn cứ v�o c�c biểu hiện đa dạng v� sai biệt của thế giới hiện tượng. Tiếp cận sự vật từ trong bản chất sẽ gi�p cho người quan s�t hiểu được một c�ch to�n diện về một sự vật, theo đ�, vượt tho�t c�c c�i nh�n thiển cận, phiến diện, v� nhờ đ�, tr�nh được c�c sai lầm nghi�m trọng trong ứng dụng sự vật.

kh�ng tương ưng (H�n: 不相應): T�nh trạng kh�ng ăn khớp, kh�ng tương th�ch, kh�ng thống nhất giữa h�nh thức biểu đạt v� nội dung được biểu đạt, hoặc t�nh trạng kh�ng th�ch ứng giữa sự biểu hiện sinh diệt trong thế giới hiện tượng của một sự vật với bản thể của n� trong thế giới ch�n như. C�c biểu đạt kh�ng tương ứng đều thuộc về phi ch�n thật.�

t�m ph�n biệt (H�n: 分別心). T�m nhận thức sự vật dưới g�c độ của thế giới hiện tượng với sự thi�n sai vạn biệt của mọi sự vật hiện tượng. T�m ph�n biệt bao gồm c�c đ�nh gi�, ph�n đo�n, loại suy, quy nạp, tổng hợp tr�n cơ sở của nhị nguy�n v� đối đ�i. T�m ph�n biệt ch�nh l� t�m ph�n t�ch sự vật một c�ch chủ quan, n�n dễ t�ch rời bản chất của sự vật. Khởi T�n Luận gọi t�m ph�n biệt n�y l� t�m ph�n biệt hư vọng (虛妄分別心) hoặc c�n gọi l� t�m niệm hư vọng (虛妄心念), � n�i th�i độ v� nhận thức ph�n biệt nhị nguy�n trong thế giới hiện tượng đều rơi v�o sự sai lầm.�

hữu (H�n: 有): 1) Một trong bốn mệnh đề của triết học nhị nguy�n v� l� dữ liệu quan trọng của t�m ph�n biệt, đối đ�i: a) C� hay t�nh khẳng định, đối lập với chữ v�, tức kh�ng c� hay t�nh phủ định. b) Hiện hữu, đối lập với v� hữu tức kh�ng c� hiện hữu. Hiện hữu theo đạo Phật l� một thực thể v� ng�, hay một thực thể kh�ng c� thực thể cố định, bất biến. 2) Trạng th�i tồn tại của con người trong quy tr�nh sinh tử 12 nh�n duy�n hay nhịp nối quan trong t�nh trạng một người vừa qua đời v� sự t�i sinh của người đ� trong tương lai. Nơi n�o c� sự tồn tại sự sống nơi đ� tiếp tục c� sự t�i sinh. 3) Cảnh giới hiện hữu hay t�i sinh của c�c lo�i c� t�nh thức. V� dụ tam hữu l� ba thế giới. C�c học thuyết v� quan niệm hữu sẽ c� thể dẫn đến thường kiến, đ�nh đồng t�nh chất biến thi�n của sự vật th�nh sự bất biến, cố định.�

v� (H�n: 無): 1) Một trong bốn mệnh đề của triết học nhị nguy�n v� l� dữ liệu quan trọng của t�m ph�n biệt, đối đ�i: a) kh�ng c� hay t�nh phủ định, đối lập với chữ hữu, tức c� hay t�nh khẳng định. b) kh�ng hiện hữu, đối lập với hữu tức c� hiện hữu. 2) Sự kh�ng hiện hữu: Quan niệm về kh�ng hiện hữu theo đạo Phật l� một học thuyết sai lầm khi cho rằng thực thể v� ng� của sự vật hiện tượng sẽ mất đi vĩnh viễn khi sự hiện hữu của n� đến kỳ kết th�c.�

hữu v� (H�n: 有無俱相): Một trong bốn mệnh đề quan trọng của triết học nhị nguy�n, cho rằng vừa hiện hữu vừa kh�ng hiện hữu, hay vừa c� vừa kh�ng c� ch�nh l� thực thể của mọi sự vật hiện tượng. Học thuyết n�y phủ định 2 t�nh huống: a) đ� l� A th� kh�ng thể l� B, b) Nếu kh�ng A th� buộc phải l� B, v� lập l�n t�nh huống bao h�m c� v� kh�ng c� trong c�ng một sự vật. Theo Phật gi�o, nếu quan niệm về hữu dẫn đến thường kiến v� quan niệm v� dẫn đến đoạn kiến th� �vừa c� vừa kh�ng� kh�ng phải l� con đường trung dung m� l� con đường nhị nguy�n tổng hợp. Đ�y l� c�ch khẳng định bằng� c�ch gộp c�c đối lập v�o nhau.�

phi hữu phi v� (H�n: 非有無俱 hay 非有非無): Một trong bốn mệnh đề quan trọng của triết học nhị nguy�n, cho rằng chẳng phải hiện hữu v� chẳng phải kh�ng hiện hữu, ch�nh l� thực thể của mọi sự vật hiện tượng. Học thuyết n�y đối lập với thuyết vừa c� vừa kh�ng� v� phủ định lu�n c�i c� v� kh�ng c� đơn lẽ. Đ�y l� c�ch phủ định sự vật bằng c�ch phủ định đ�i về t�nh c� v� kh�ng c� của sự vật đ�.

đồng nhất v� dị biệt (H�n: 一異): T�nh chất thống nhất trước sau v� sai biệt trong thế giới hiện tượng. Quan niệm đồng nhất cho rằng sự vật kh�ng thay đổi h�nh thức v� nội dung trong qu� tr�nh biến thi�n của thời gian v� kh�ng gian, n�n dễ dẫn đến thường kiến. Quan niệm dị biệt ngược lại cho rằng kh�ng c� t�nh tiếp nối trong một sự vật trong c�c thời điểm kh�c nhau, n�n dễ rơi v�o t�nh trạng chấp nhận đoạn kiến. Nh� Phật cho rằng mọi sự vật hiện tượng c� mối quan hệ nh�n quả tương thuộc. Do đ�, một sự vật trong hai thời điểm của sự biến thi�n v� ph�t triển kh�ng thể l� một, kh�ng phải l� sai kh�c. Theo Khởi T�n Luận, ch�n như của sự vật vốn hạn cuộc trong đồng nhất, dị biệt, vừa đồng nhất vừa dị biệt v� chẳng phải đồng nhất chẳng phải dị biệt, v� l�a tất cả mọi mặc định �p đặt v�o ch�ng.
�
�

[1] Lương: �ph�n t�ch� (分別).

[2] Lương: �như thật kh�ng� (如實空); Đường: �ch�n thật kh�ng� (真實空).�

[3] Lương = Đường: �viễn ly� (遠離).

[4] Lương: �hiển thật� (顯實): Đường: �hiển thật nghĩa� (顯實體).

[5] To�n c�u dựa v�o bản Đường, hơn l� bản Lương: �cứu c�nh viễn ly bất thật chi tướng, hiển ch�n thật thể cố� (究竟遠離不實之相顯實體故).

[6] Lương: �như thật bất kh�ng� (如實不空); Đường: �ch�n thật bất kh�ng� (真實不空).

[7] Lương: �dĩ hữu tự thể cụ t�c v� lậu t�nh c�ng đức cố� (以有自體具足無漏性功德故). Đường: �bản t�nh cụ t�c v� bi�n c�ng đức hữu tự thể cố� (本性具足無邊功德有自體故).

[8] Lương ghi đơn giản l�: �sở ng�n kh�ng giả� = c�i gọi l� kh�ng (所言空者); Bản Đường ghi r� hơn: �ch�n thật kh�ng giả� (真實空者).

[9] Lương = Đường: �t�ng bản dĩ lai� (從本已來).

[10] Lương: �kh�ng tương ưng� (不相應).

[11] Lương = Đường: �t�ng bản dĩ lai nhất thiết nhiễm ph�p bất tương ưng cố� (從本已來一切染法不相應故).

[12] Lương: �dĩ v� hư vọng t�m niệm cố� (以無虛妄心念故). Đường: �v� hữu hư vọng ph�n biệt t�m cố� (無有虛妄分別心故).

[13] Lương: �tổng thuyết� (總說); Đường: �lược thuyết� (略說) đều c� nghĩa l� �n�i bao qu�t.�

[14] Lương: �bất tương ứng� (不相應). Đường: �ch�n như l� c�i kh�ng thể tiếp x�c được� (所不能觸, sở bất năng x�c).

[15] Lương: �nhược ly vọng t�m thật v� khả kh�ng cố� (若離妄心實無可空故). Bản Đường dịch r� nghĩa hơn: �dựa v�o nguy�n l� ch�n thật, vọng niệm vốn kh�ng c� cho n�n t�nh kh�ng cũng kh�ng lu�n� (據實道理。妄念非有。空性亦空).

[16] Lương: �duy chứng tương ưng� (唯證相應) c� nghĩa đen l� �chỉ c� tương th�ch với sự thực chứng� hay n�i c�ch kh�c, chỉ c� trong trạng th�i chứng đắc con người thật sự mới cảm nhận được.� Đường dịch: �[đ� l� trạng th�i l�a t�m ph�n biệt, v� ch�nh l� cảnh giới chứng nghiệm của tr� tuệ� (唯離念智之所證故).�

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

7: LOẠI H�NH V� CẤP ĐỘ GI�C NGỘ �

I. ĐẠI �

Tổ M� Minh giới thiệu một c�ch bao qu�t chức năng tổ chức v� chế tạo hạt giống của thức a-lại-da. Tr�n cơ sở đ�, ph�n t�ch c�c loại h�nh v� bản chất của sự gi�c ngộ tiềm t�ng trong a-lại-da. Nhờ tu tập ph�p m�n v� niệm, vượt tho�t khỏi mọi chấp trước về ph�p v� ng�, h�nh giả ph�t huy được tiềm năng gi�c ngộ th�ng qua c�c phương tiện tu tập, nhờ đ�, gi�c ngộ tuyệt đối.

II. NGUY�N VĂN

Thức A-lại-da: T�m trong trạng th�i sinh v� diệt[1] bắt nguồn từ b�o thai Như Lai.[2] Bản chất của kh�ng sinh, kh�ng diệt [tức ch�n như] v� c�i gọi l� sinh diệt [hiện tượng] vốn kh�ng thống nhất cũng kh�ng dị biệt, v� đ� ch�nh l� thức a-lại-da.[3] Thức a-lại-da c� hai chức năng tổ chức (năng nhiếp) v� chế tạo (năng sinh) hạt giống của c�c sự vật,[4]� đồng thời, bao h�m hai nguy�n l� gi�c ngộ v� chưa gi�c ngộ.[5]�

Bản chất của gi�c ngộ sẳn c�: Gi�c ngộ l� t�nh chất cao nhất của t�m,[6] tho�t khỏi mọi thuộc t�nh ph�n biệt.[7] T�nh chất vượt l�n tr�n sự ph�n biệt[8] được s�nh đồng với hư kh�ng,[9] kh�ng c� g� l� kh�ng phủ khắp, l� sự thống nhất của thế giới hiện tượng[10] v� cũng ch�nh l� ph�p th�n b�nh đẳng của Như Lai. Ph�p th�n n�y ch�nh l� sự gi�c ngộ sẳn c�.[11]�

Bản chất của gi�c ngộ mới c�: C�i được gọi l� �gi�c ngộ sẳn c� được d�ng đối nghĩa với gi�c ngộ mới c�.[12] [N�n biết rằng] �gi�c ngộ mới c� v� �gi�c ngộ sẳn c� vốn đồng nhau. Từ t�nh trạng �gi�c ngộ sẳn c� [kh�ng được ph�t huy] t�nh trạng �bất gi�c� c� mặt. Do c� bất gi�c n�n c� t�nh trạng gi�c ngộ mới c�.�

�Bản chất của gi�c ngộ tuyệt đối v� bất gi�c: Gi�c ngộ được nguồn t�m[13] được gọi l� gi�c ngộ tuyệt đối.[14] [N�i c�ch kh�c] kh�ng gi�c ngộ được nguồn t�m th� kh�ng c� được gi�c ngộ tuyệt đối. Cũng giống như một người ph�m[15] � thức được lỗi lầm trong c�c t�m niệm trước n�n đ� kh�ng t�i hiện trong c�c t�m niệm sau đ�.[16] C� thể gọi đ� l� gi�c ngộ nhưng thật chất vẫn l� bất gi�c.

Bản chất của tương tợ gi�c: Như h�ng Thanh Văn, Duy�n Gi�c[17] v� c�c h�ng Bồ-t�t mới ph�t t�m[18] gi�c ngộ được [bản chất] của vọng niệm ph�n biệt (niệm dị), n�n chuyển � niệm về sự kh�ng ph�n biệt (niệm v� dị tướng),[19] nhờ đ�, xả bỏ được � niệm ph�n biệt th�. Đ� gọi l� gi�c ngộ tương tự hay gi�c ngộ gần kề.[20]

Bản chất của tuỳ phần gi�c: C�c vị Bồ-t�t chứng đạt ph�p th�n[21] gi�c ngộ được t�m niệm ph�n biệt b�m trụ, n�n chuyển niệm về trạng th�i kh�ng trụ chấp,[22] nhờ đ�, giải tho�t khỏi � niệm ph�n biệt vừa,[23] n�n được gọi l� gi�c ngộ gần trọn phần.[24]

Bản chất của gi�c ngộ đồng Phật: C�c bồ-t�t đ� ho�n tất c�c giai đoạn tu chứng[25] thực h�nh đủ c�c ph�p phương tiện,[26] đạt được trạng th�i t�m thể nhất như,[27] gi�c ngộ được căn nguy�n hiện khởi của t�m;[28] giải ph�ng tất cả c�c � niệm ph�n biệt vi tế nhất, thấy r� t�m t�nh đ� thường trụ, n�n gọi l� gi�c ngộ tuyệt đối.[29] Ch�nh v� vậy Kinh đ� n�i rằng nếu h�nh giả[30] n�o lu�n tuệ qu�n t�nh si�u ph�n biệt đối đ�i[31] l� đang hướng về tuệ gi�c Phật.

III. NHẬN X�T

3.1. BẢN CHẤT CỦA THỨC A-LẠI-DA

B�o thai Như Lai (Tathāgatagarbha) l� nơi chứa đựng tiềm năng của c�c hạt giống t�ch cực, c� khả năng hướng đến gi�c ngộ v� giải tho�t. V� c�n tiềm ẩn dưới dạng tiềm năng, c�c hạt giống ấy vẫn c� khả năng tồn tại song song với c�c hạt giống ti�u cực. Đ�i l�c dưới t�c động của m�i trường v� điều kiện kh�ng thuận lợi, c�c tiềm năng hạt giống t�ch cực kh�ng ph�t huy được t�nh chất v� gi� trị của n�. Trong t�nh trạng của c�c tiềm năng tốt chưa được hiển thị, b�o thai Như Lai đ� sẽ trở th�nh nơi y cứ v� cơ sở của thức a-lại-da h�nh hoạt trong thế giới sinh diệt.�

Ch�n như với biểu hiện của trạng th�i vượt l�n tr�n sự sinh v� diệt v� hiện tượng với biểu hiện của những c�i đối lập vốn kh�ng phải đồng nhất nhưng cũng kh�ng phải l� dị biệt. Đ�nh đồng bản thể với hiện tượng như một thể thống nhất chẳng kh�c n�o đ�nh đồng c�i nguy�n l� với những c�i được tạo ra từ nguy�n l� đ� l�m một. Cũng sẽ l� một sai lầm đối lập, nếu ch�ng ta t�ch biệt đến độ cho rằng bản thể v� hiện tượng ho�n to�n sai biệt nhau, v� giữa ch�ng kh�ng c� mối quan hệ duy�n khởi hay tương thuộc.

Hai phương diện nhiễm v� tịnh của thức a-lại-da cần phải được nhận diện từ g�c độ của mối quan hệ bản thể v� hiện tượng đ�. Mặc d� l� kho t�ng chứa nh�m c�c hạt giống thiện v� bất thiện, a-lại-da tr�n bản chất vốn chưa từng được sinh ra bởi một nguy�n nh�n khởi thuỷ v� do đ� sẽ kh�ng bao giờ mất đi vĩnh viễn do t�c động của điều kiện. C�c hạt giống trong a-lại-da cũng kh�ng thống nhất v� kh�ng dị biệt nhau.

Đặt chức năng của a-lại-da v�o khuynh hướng �năng nhiếp v� năng sinh� l� một trong c�c đ�ng g�p mới của tổ M� Minh. Th�ng thường, thức a-lại-da được định danh l� tạng thức, v� c� chức năng �năng t�ng v� sở t�ng.� Năng t�ng giống như một c�i kho chứa, c�i kho kh�ng hạn lượng trong kh�ng gian h�nh khối. Sở t�ng l� những đồ vật được cất chứa trong kho t�ng đ�. Chỗ n�o c� kho chứa th� chỗ đ� c� đồ vật chứa. Ngược lại, chỗ n�o c� đồ vật (sở t�ng) th� chỗ đ� c� sự chứa nh�m (năng t�ng). Đồ vật được chứa nh�m tạo th�nh một kh�ng gian. Kh�ng gian đ� chỉ l� một phần, chứ kh�ng phải to�n thể, của năng t�ng. Trong một kho chứa h�ng tạp ho�, từng sản phẩm tạp ho� l� một đơn vị sở t�ng. Tổng hợp của c�c đơn vị sở t�ng n�y tạo th�nh khối đồ vật. Khối đồ vật đ� l� một phần kh�ng gian của năng t�ng. C�c sản phẩm cụ thể l� một phần của đống đồ vật. Do đ�, kh�ng c� c�c đồ vật cụ thể v� sai biệt th� kh�ng c� đống đồ vật. Cho n�n đống đồ vật chỉ tồn tại khi c� tập hợp của c�c đồ vật. Ở đ�y, tổ M� Minh giới thiệu chức năng hoạt dụng của a-lại-da trong việc tổ chức v� l�m t�i tạo c�c hạt giống, hơn l� n�i về mối quan hệ nội tại của hạt giống v� kho t�m thức.�

Theo Tổ M� Minh, thức a-lại-da l� kho t�ng với hai chức năng ch�nh l� năng nhiếp v� năng sinh c�c hạt giống của mọi sự vật hiện tượng. Kh�i niệm �ph�p� trong ngữ cảnh n�y c� thể hiểu l� c�c hạt giống của sự vật, chứ kh�ng phải bản th�n của sự vật.�

Năng nhiếp l� khả năng tổ chức, sắp xếp, ph�n loại, định vị c�c hạt giống kh�c nhau trong kho t�ng của t�m. C�c hạt giống n�y bao gồm thiện v� �c, tốt v� xấu, ti�u cực v� t�ch cực, hữu vi v� v� vi, hữu lậu v� v� lậu, v� bao h�m lu�n c�c hạt giống thuộc chặng giữa của những phạm tr� đối lập đ�.�

Năng sinh l� khả năng k�ch hoạt, x�c t�c, l�m ph�t sinh, l�m trưởng th�nh c�c hạt giống v� tiềm năng trong kho t�ng v� tận của a-lại-da. Khả năng của kho t�ng n�y l� v� hạn, cũng giống như kh�ng gian ảo của internet, cũng được t�nh bằng c�c đơn vị đo lường. Kh�ng gian của thức a-lại-da tuy được gọi l� v� tận nhưng sự khai th�c v� sử dụng được đến mức n�o tuỳ thuộc rất nhiều v�o kỷ thuật vận dụng của con người. Kh�ng gian đ� c� thể trở n�n rất nhỏ v� hữu hạn nếu ch�ng ta kh�ng biết ph�t huy. Khả năng k�ch hoạt để l�m ph�t sinh một hoạt dụng hay tạo ra sự sinh s�i của c�c hạt giống l� một trong c�c chức năng quan trọng của a-lại-da. Nền tảng của sự ph�t sinh c�c tiềm năng hạt giống lệ thuộc rất nhiều v�o tiến tr�nh lập đi lập lại một c�ch c� � thức c�c hạt giống v�o trong kho t�ng t�m thức.�

Một đ�ng g�p kh�c nữa l� tổ M� Minh đ� giới thiệu phương diện nhận thức v� t�m l� của a-lại-da trong t�nh huống của con người gi�c ngộ v� ph�m phu. Trạng th�i tuệ gi�c v� phi tuệ gi�c của con người cũng l� những tiềm năng c� sẳn trong kho t�ng t�m thức a-lại-da. Trong tiến tr�nh sinh diệt của thế giới hiện tượng, ch�ng sinh c� th�i quen ph�t huy c�c hạt giống bất gi�c, đ�nh mất vị tr� an lạc v� thảnh thơi. Con đường hướng về tuệ gi�c ch�nh l� c�ch đ�nh thức tiềm năng gi�c ngộ với nhiều dạng h�nh v� cấp độ kh�c nhau.

3.2. BẢN CHẤT CỦA BẢN GI�C

Theo tổ M� Minh th�i độ nhị nguy�n v� qu�n t�nh ph�n biệt chủ quan l� cản lực rất lớn của tiến tr�nh gi�c ngộ v� giải tho�t. Nếu gi�c ngộ được xem l� đỉnh điểm cao nhất của t�m an vui v� giải tho�t, kh�ng bị hạn cuộc trong mọi định chế của thế gian th� th�i độ nhận thức ph�n biệt ch�nh l� trở ngại lực lớn, l�m ch�ng sinh kh�ng ph�t huy được tiềm năng gi�c ngộ vốn sẳn c� nơi kho t�ng t�m thức v� tận. Trạng th�i kh�ng c�n ph�n biệt nhị nguy�n v� đối đ�i của t�m được s�nh v� với kh�ng gian v� c�ng v� tận, kh�ng bị hạn cuộc bởi số lượng c�c h�nh tinh v� định tinh, mặc d� c�c h�nh tinh v� định tinh kh�ng thể vận h�nh ngo�i kh�ng gian.�

Thế giới hiện tượng sở dĩ trở n�n sai biệt tr�n nền tảng của địa dư, phương vị, m�u da, sắc tộc, giới t�nh, tuổi t�c, � thức hệ, t�n gi�o, ch�nh trị v� học thuyết v.v� l� do con người quen ph�n biệt đối xử với nhau theo c�ch thế hợp nhau th� tạo th�nh li�n minh; kh�ng hợp nhau th� loại trừ. Khi t�m ph�n biệt đối xử đ� được giải trừ th� sự thống nhất c�c sai biệt trong thế giới hiện tượng sẽ được thiết lập. N�i c�ch kh�c, bản chất của sự sai kh�c trong hiện tượng giới kh�ng phải l� vấn đề. Vấn đề ch�nh yếu ở chỗ con người ph�n định gi� trị mặc ước của ch�ng theo truyền thống văn ho� v� phong tục tập qu�n ở từng nơi. Chỗ n�o c� chấp mắc v� ph�n biệt chỗ đ� c� sự sai biệt dẫn đến t�nh trạng ph�n ho�, xung đột, va chạm, m�u thuẫn v� loại trừ. Tất cả c�c khổ đau của con người c� mặt tr�n cuộc đời phần lớn l� do th�i độ ph�n biệt, chứ kh�ng do sự kh�c biệt. Đa dạng c� thể trở n�n phong ph� khi t�m niệm ph�n biệt được loại trừ. Đa dạng sẽ trở th�nh nguy hiểm khi n� được đặt trong t�nh huống v� c�ch thế loại trừ để tồn tại.

Nhận diện v� sống với th�i độ kh�ng vượt l�n tr�n ph�n biệt như vừa n�u theo tổ M� Minh l� cơ sở để nhận diện được ph�p th�n của Phật. Nếu trong kinh điển Nikaya ta c� c�ng thức �ai thấy duy�n khởi, người đ� thấy ph�p; ai thấy ph�p người đ� thấy Phật� th� trong Khởi T�n Luận ta c� c�ng thức �ai giải ph�ng to�n diện được th�i độ nhận thức ph�n biệt v� chấp người đ� ngộ được ph�p th�n Phật.��

Ph�p th�n đ� c� mặt khắp thế giới sinh diệt, trong từng sự vật hiện tượng. Nhận diện được th�n thể của ch�nh ph�p (ph�p th�n) l� c�ch sống kh�ng c�n bất kỳ sự vướng chấp g� trong đời. Ph�p th�n ấy l� kho t�ng gi�c ngộ sẳn c� trong mỗi ch�ng sinh. Chỉ cần ch�ng sinh tin v�o tiềm năng đặc biệt n�y v� sống với tự tin v� phấn đấu th� kh�ng lo g� kh�ng được gi�c ngộ v� giải tho�t. N�i c�ch kh�c, niềm tin v�o tiềm năng nơi bản th�n v� sự phấn đấu ph�t huy tiềm năng đ� l� hai yếu tố tạo n�n diện mạo của tiềm năng. Con người kh�ng c� niềm tin về t�nh khả thể th� kh�ng thể biến t�nh khả thể đ� trở th�nh hiện thực.�

3.3. BẢN CHẤT CỦA THUỶ GI�C

Như một quy luật của thế giới hiện tượng, khi đề cập đến trạng th�i �gi�c ngộ sẳn c� l� mặc nhi�n ch�ng ta đồng � rằng cũng c� một loại gi�c ngộ mang t�nh đối lập, đ� l� �gi�c ngộ mới c�.� Gi�c ngộ sẳn c� l� gi�c ngộ tồn tại dưới dạng tiềm năng, như n�i �tất cả ch�ng sinh đều c� Phật t�nh� v� Phật t�nh tức t�nh chất tuệ gi�c chỉ l� tiềm năng của lo�i hữu t�nh, chứ chưa được biểu hiện v� hoạt dụng. Gi�c ngộ mới c� l� gi�c ngộ sau qu� tr�nh nỗ lực tu tập của bản th�n, khi con người khai th�c tiềm năng đ�ng phương ph�p, l�m cho tiềm năng đ� trở th�nh hiện thực. L�c đ�, con người kh�ng c�n l� một hữu t�nh m� l� một người gi�c ngộ, tho�t khỏi tất cả nỗi khổ niềm đau. Mấu chốc trong tu h�nh l� l�m thế n�o để c� được gi�c ngộ mới c� n�y.�

Cần lưu � rằng gi�c ngộ mới c� kh�ng phải l� th�nh quả của phương ph�p khai th�c gi�c ngộ sẳn c�. Cũng như giống như nương v�o con đường để đến được địa điểm n�o đ� th� đ�ch đến đ� kh�ng phải l� kết quả của con đường. Nương v�o c�c ph�p m�n để l�m cho tiềm năng gi�c ngộ trở th�nh sự gi�c ngộ thật m� h�nh giả n�o cũng c� thể l�m được. Vấn đề nhanh hay chậm tuỳ thuộc rất nhiều v�o phương ph�p v� cường độ dụng c�ng tu tập. Do đ�, hai trạng th�i gi�c ngộ tiềm năng v� gi�c ngộ mới c� tuy c� kh�c nhau về phương diện sinh diệt, với những biểu hiện v� hoạt dụng kh�c nhau, nhưng về mặt bản thể, gi�c ngộ mới c� ch�nh l� sự nhận diện v� trở về gi�c ngộ sẳn c�. Sự kh�c nhau nếu c� giữa ch�ng chỉ l� sự kh�c nhau về phương diện thời gian m� th�i.�

Ngo�i mối li�n hệ với gi�c ngộ sẳn c�, gi�c ngộ mới c� c�n c� mối tương quan mật thiết với trạng th�i kh�ng tuệ gi�c (bất gi�c) hay v� minh. N�i đến gi�c ngộ mới c� l� n�i đến t�nh trạng tỉnh thức tuyệt đỉnh, khi con người đ� lột x�c được chiếc y phục l�u đời của bất gi�c v� minh. Nguồn gốc của bất gi�c tuy kh�ng được tổ M� Minh n�i r�, nhưng theo m� tả của văn mạch, bất gi�c c� li�n hệ đến bản gi�c v� n� c� mặt khi bản gi�c kh�n ph�t huy được hoạt dụng v� tiềm năng của m�nh. N�i kh�c, khi ch�ng sinh kh�ng nhận ra được rằng ở trong kho t�ng t�m thức của m�nh vốn sẳn c� tiềm năng gi�c ngộ, ch�ng sinh c� thể sống với qu�n t�nh của ph�m phu, trạng th�i tiềm năng gi�c ngộ bị phủ tr�m v� l�c ấy bất gi�c xuất hiện. Ch�ng sinh sống với bất gi�c l� do kh�ng tin rằng m�nh c� tiềm năng gi�c ngộ tuyệt đỉnh. Cho đến khi n�o t�m thức của h�nh giả được khai ph�ng, h�nh giả tu tập c�c ph�p m�n một c�ch đ�ng ph�p, tiềm năng gi�c ngộ được hiển lộ v� con người sẽ đạt được sự gi�c ngộ mới c�.

Trong c�c kinh điển Pali, đặc biệt l� Kinh Trung Bộ, trạng th�i bất gi�c được mệnh danh l� v� minh. Duy�n khởi của lậu hoặc l� v� minh. Duy�n khởi của v� minh ch�nh l� c�c phiền n�o lậu hoặc. N�i kh�c đi, trong cơ chế vận h�nh của c�c phiền n�o v� lậu hậu lu�n c� sự song h�nh của v� minh. Trong trạng th�i v� minh, c�c h�nh động của con người đều được biểu đạt dưới dạng phiền n�o nghiệp chướng. V� minh v� phiền n�o tương t�c v� tương thuộc lẫn nhau. Muốn dứt v� minh, xo� đi trạng th�i bất gi�c th� điều ti�n quyết, con người phải chuyển ho� tất cả phiền n�o v� nghiệp chướng.

3.4. BẢN CHẤT CỦA CỨU C�NH GI�C V� BẤT GI�C

Trong thế giới hiện tượng, nếu ch�ng sinh c� khuynh hướng sống qu�n mất ch�n t�m thường tr�, thể t�nh tịnh minh n�n tr�i lăn trong sinh tử lu�n hồi với nhiều m� muội v� thất niệm, th� khi h�nh giả gi�c ngộ được bản chất tạm bợ của c�c hạnh ph�c gi�c quan, hồi t�m hướng tr�, dụng c�ng tu tập để chuyển ho� tất cả c�c hạt giống khổ đau. L�c ấy, h�nh giả đang tr�n con đường gi�c ngộ v� giải tho�t. Giải tho�t thực ra l� trạng th�i khi con người nhận ra được ở m�nh c� tiềm năng v� sống với chất liệu gi�c ngộ tuyệt đối đ�, chứ kh�ng chỉ đơn thuần l� sự mơ tưởng. Như vậy, gi�c ngộ thật chất l� sự quy nguy�n v� hợp nhất giữa bản gi�c v� thuỷ gi�c. Nếu thuỷ gi�c l� sự trở về với bản gi�c th� gi�c ngộ tuyệt đối ch�nh l� sự hợp nhất tuyệt đối giữa thuỷ gi�c v� bản gi�c.�

Sự gi�c ngộ tuyệt đối theo tổ M� Minh kh�ng g� kh�c hơn l� gi�c ngộ được nguồn t�m với t�nh căn nguy�n, duy�n khởi v� c�c biểu hiện tuỳ duy�n của n� trong qu� tr�nh sinh tử của ch�ng sinh trong lu�n hồi. Gi�c ngộ nguồn t�m l� sự chuyển ho� tất cả c�c hạt giống ti�u cực v� ph�m phu của t�m th�nh hạt giống t�ch cực, th�nh ho� v� si�u thế của t�m. L�c ấy, trong kho t�ng t�m thức của con người chỉ c�n thuần lại c�c hạt giống v� vi v� v� lậu. Mọi cử chỉ, lời n�i, việc l�m v� c�ch ứng xử của con người sẽ trở n�n thuần thiện.�

Tiến tr�nh chuyển ho� n�y bắt nguồn từ nhận thức s�ng suốt rằng trong t�m ta c�n tồn đọng c�c hạt giống t�m l� bất thiện. C�c t�m l� bất thiện n�y khống chế v� ảnh hưởng ti�u cực đến th�i độ v� nhận thức của con người. Khi bị ảnh hưởng ti�u cực t�c động, con người ứng xử với c�c t�m niệm bất thiện, khổ đ�u theo đ� xuất hiện.Gi�c ngộ, do đ�, trước nhất l� sự � thức về c�c bất to�n n�y v� trong � thức ch�nh niệm đ�, con người n�u quyết t�m kh�ng t�i hiện ch�ng trong tương lai. Duy tr� trạng th�i tỉnh thức n�y thường xuy�n v� kh�ng gi�n đoạn, h�nh giả sẽ cận kề với sự gi�c ngộ.

Cũng cần n�i th�m rằng mặc d� tiến tr�nh nhận dạng phiền n�o v� sống với ch�nh niệm tỉnh thức l� con đường hướng về gi�c ngộ, nhưng sẽ l� một sai lầm nếu ch�ng ta đồng ho� n� với gi�c ngộ. Ngo�i trừ đến l�c gi�c ngộ c� mặt trọn vẹn, l�c đ�, con người vẫn được liệt v�o hạng bất gi�c. Cũng giống như c�i g� giống h�nh tr�n v� c�i g� hơi tr�n tr�n đều kh�ng phải l� h�nh tr�n đ�ch thực. C�i g� kh�ng thuộc gi�c ngộ trọn vẹn v� tuyệt đỉnh, c�i đ� thuộc về bất gi�c. Theo c�ch hiểu n�y, tất cả c�c th�nh quả gi�c ngộ của c�c bậc A-la-h�n v� Bồ-t�t đều thuộc về bất gi�c. Tuỳ theo cấp độ của phản bổn ho�n nguy�n với bản gi�c, thuỷ gi�c được h�nh th�nh theo từng cấp độ gi�c ngộ, từ thấp đến cao, lệ thuộc v�o đối tượng được nhận thức v� chuyển ho�.

Bản chất của người ph�m theo tổ M� Minh l� do kh�ng gi�c ngộ được c�c � niệm xấu �c tồn tại trong t�m thức v� do đ� đ� sống với c�c h�nh vi hại m�nh v� hại người, ở hiện tại v� tương lai. Để lột x�c ph�m v� n�o trạng ph�m phu, điều ti�n quyết l� h�nh giả phải gi�c ngộ được niệm �c v� tất cả vọng tưởng đi�n đảo. C� lẽ ph�p m�n thiền tri vọng đ� �t nhiều chịu ảnh hưởng của tư tưởng gi�c �c niệm n�y. Nhờ gi�c ngộ c�c niệm �c, con người kh�ng c�n s�t sanh, trộm cướp, t� hạnh, n�i sai sự thật, sử dụng c�c chất g�y say. Gi�c �c niệm chỉ mới l� 1/3 tiến tr�nh tu tập. Hai phần ba c�n lại l� sống với niệm thiện v� giữ trạng th�i t�m lu�n được thanh tịnh để ba nghiệp lu�n được thuần tịnh. Do vậy, gi�c niệm �c vẫn chưa đủ sức để vượt tho�t khỏi sự ảnh hưởng xấu của nghiệp lực phiền n�o trong qu� khứ. N�i kh�c, n� chỉ mới gi�p h�nh giả ngưng nghỉ được sự t�c tạo bất thiện m� th�i. C� thể s�nh v� gi�c niệm �c chỉ l� �hồi đầu� c�n đến được bờ phải nhờ v�o nhiều c�ng phu tu tập.

3.5. BẢN CHẤT CỦA TƯƠNG TỰ GI�C

Trong trường hợp của h�ng ph�m phu, tiến tr�nh tu tập gi�c ngộ được khởi đi bằng phương ph�p đối trị, d�ng niệm thiện để chuyển ho� niệm �c, d�ng � niệm ph�n biệt tốt để thay thế � niệm ph�n biệt xấu để tạo th�nh th�i quen t�ch cực. C� thể n�i �ph�ng phi chỉ �c� tức dứt c�c điều �c đ� c� mặt v� ngăn chặn kh�ng cho c�c điều �c kh�c khởi hiện, trở th�nh phương ch�m tu tập rất hiệu quả. Nhờ dứt �c l�m l�nh, h�ng ph�m phu c� thể lột x�c trở th�nh c�c vị th�nh Thanh Văn, Duy�n Gi�c v� c�c Bồ-t�t mới ph�t t�m, với cấp độ gi�c ngộ cao hơn.�

Tại đ�y, c�c bậc th�nh Nhị thừa v� Bồ-t�t sơ t�m chuy�n t�m ph� trừ t� chấp, đặc biệt l� c�c hoạt dụng của � thức ph�n biệt dẫn đến t�nh trạng đối đ�i nhị nguy�n. Tiến tr�nh tu tập ph� trừ kiến chấp n�y khởi đi từ c�ch qu�n s�t bằng tr� tuệ (tr� qu�n) tương đương với trạng th�i �gi�c s�t bằng tr� tuệ� trong kinh Trung Bộ, để nhận dạng được t�c hại của � thức chủ quan, tạo ra sự thi�n sai v� ph�n biệt đối xứ của t�m l� vị ng� trung t�m, c�c bậc th�nh đ� hướng t�m về trạng th�i v� ph�n biệt, nhờ đ� ph� tan được c�c h�nh thức th� nhất của t�m niệm ph�n biệt chủ quan, đạt được trạng th�i t�m thức gi�c ngộ gần kề.

N�i c�ch kh�c, trọng t�m của giai đoạn tu tập n�y l� ph� c�c chấp về ph�p sai biệt tr�n nền tảng của c�c tư duy hữu ng�. � niệm ph�n biệt vừa hoạt động như một phản ứng của th�i quen ph�n t�ch, loại suy, quy nạp v� diễn dịch, vừa l� hệ quả của t�m kh�ng khế hợp với ch�n như của sự vật v� hiện tượng.T�m l� ph�n biệt tạo ra sự kh�c nhau trong những c�i giống nhau, tạo ra sự ph�n c�ch trong những c�i ho� hợp, tạo ra sự đối lập trong những c�i thống nhất. Gốc rễ của th�i độ chấp trước n�y chỉ c� thể nhổ l�n khi h�nh giả ho�n tất th�nh quả A-la-h�n. L�c ấy, c�c quan niệm sai lầm về th�n (th�n kiến), sai lầm về phương ph�p tu tập (giới cấm thủ) v� th�i độ do dự kh�ng dứt kho�t trong ph�p m�n (nghi) đ� được nhổ l�n tận gốc.

3.6. BẢN CHẤT CỦA TUỲ PHẦN GI�C

Mặc d� đ� ph� vỡ được th�nh tr� ki�n cố của c�c � niệm chấp trước nhị nguy�n đối đ�i, c�c bậc bồ-t�t thập địa cần phải dụng c�ng tu tập để chuyển ho� c�c t�n binh của chấp trước b�m s�u chắc trong t�m thể. C�c th�i độ ph�n biệt bậc trung n�y c� thể bao gồm c�c nhận thức về chủ thể v� đối tượng, năng v� sở, theo c�ch t�ch biệt ch�ng khỏi mối tương quan nh�n quả. Cho đến khi n�o t�m l� b�m trụ v�o c�c � niệm ph�n biệt chấp trước chủ quan được chuyển ho�, l�c ấy c�c hạt giống ph�n biệt c� mặt song h�nh với sự hiện hữu của con người mới được nhổ l�n trọn vẹn.

Đồng thời, c�c bồ-t�t lu�n an trụ t�m trong trạng th�i kh�ng c� chỗ b�m v�u, chấp trước. T�m đ� giống như vầng mặt trời soi s�ng giữa kh�ng trung, kh�ng c� m�y m� che phủ. Tất cả mọi cảnh vật đều c� thể tiếp nhận trực tiếp �nh s�ng b�nh đẳng của n�, kh�ng c� mảy may ph�n biệt. L�c ấy tất cả th�i v� ứng xử ph�n biệt kh�ng c�n t�c hại đến t�m thức của bồ-t�t. Khi nhổ l�n tận gốc rễ của � niệm ph�n biệt t�n dư bậc trung, c�c bồ-t�t thập địa đạt được trạng th�i gi�c ngộ gần trọn phần.

3.7. BẢN CHẤT CỦA CH�NH ĐẲNG GI�C

Bồ-t�t địa tận l� thuật ngữ chỉ cho h�ng bồ-t�t đ� ho�n tất mười giai tr�nh tu chứng (thập địa), đang ở cấp độ t�m linh đẳng gi�c, gần kề quả Phật. C�c Bồ-t�t địa tận n�y đ� trải qua nhiều kiếp tu h�nh,thực tập tất cả ph�p m�n với tr� tuệ phương tiện thiện xảo, như c�c hạnh ba-la-mật, c�c ph�p thiền qu�n hơi thở, tứ niệm tứ, tu tập trọn vẹn, đ� trừ dứt c�c lậu hoặc phiền n�o, hạnh nguyện đạo đức v� tuệ gi�c đ� đầy đủ. L�c ấy, c�c Bồ-t�t n�y ph� vỡ m�ng v� minh v� t�m chấp trước, nhờ đ�, thấu hiểu được một c�ch như thật nguồn gốc sinh khởi của t�m vốn vượt l�n tr�n mọi trạng th�i ph�n biệt đối đ�i của thế giới sinh diệt. Nhờ đ�, đạt được trạng th�i ch�n t�m thường tr�, kh�ng biến đổi trong qu� tr�nh sinh tử.

Bồ-t�t đ� an tr� một c�ch kh�ng tho�i thất trạng th�i �nhất niệm tương ưng� theo đ�, thuỷ gi�c hợp nhất với bản gi�c. Nhất niệm tương ưng l� t�m thể nhất như, l� ch�n t�m l�a vọng niệm ph�n biệt, kh�ng c� tướng hiện khởi, kh�ng c� tướng bị hoại diệt, xưa nay vốn y như vậy, kh�ng lay động, kh�ng biến dị, kh�ng tho�i chuyển với gi�c ngộ tối thượng. Chỉ với trạng th�i gi�c ngộ n�y, h�nh giả ho�n to�n giải ph�ng tất cả c�c � niệm ph�n biệt vi tế nhất, ẩn t�ng tận c�ng bề s�u của kho t�ng t�m thức của con người. Trạng th�i gi�c ngộ n�y tạo ra sự an lạc diệu kỳ v� thảnh thơi tuyệt đối ở mỗi nơi v� mỗi l�c.

N�i chung, tiến tr�nh tu tập, chuyển ho� tất cả � niệm ph�n biệt đối đ�i phải trải qua c�c giai đoạn tuệ gi�c kh�c nhau, trước khi chứng đạt được thuỷ gi�c, ho�n nguy�n với bản gi�c. Tổ M� Minh lần lượt tr�nh b�y giai tr�nh � niệm ph�n biệt qua c�c giai đoạn sinh, trụ, dị, diệt, để nhằm khẳng định rằng ch�n t�m của con người vốn kh�ng bị lệ thuộc hay hạn cuộc trong tiến tr�nh đ�. Trạng th�i kh�ng c�n sự ph�n biệt chấp trước ch�nh l� cửa ngỏ hướng về tr� tuệ Phật, một loại tuệ gi�c si�u việt tất cả. N�i c�ch, tu tập v� niệm l� con đường dẫn đến sự gi�c ngộ v� giải tho�t tuyệt đối. Thiền t�ng của ng�i Huệ Năng vốn �p dụng triệt để t�ng chỉ �v� niệm� n�y.

IV. CH� TH�CH THUẬT NGỮ

bản gi�c: Hay gi�c ngộ sẳn c� l� khả t�nh Phật hay tiềm năng gi�c ngộ vốn c� sẳn trong kho t�ng t�m thức của tất cả c�c lo�i hữu t�nh thức. Khả t�nh gi�c ngộ n�y ch�nh l� t�m thể vốn thanh tịnh, vượt l�n tr�n tất cả th�i độ, nhận thức ph�n biệt vọng tưởng. T�nh chất của tiềm năng gi�c ngộ n�y giống như quặng v�ng dưới l�ng đất, chưa được khai th�c n�n kh�ng ph�t huy được đặc t�nh v� gi� trị của n�. T�nh chất gi�c ngộ sẳn c� xưa nay v� mu�n đời vẫn thế, ẩn t�ng trong mỗi con người. Bản gi�c kh�ng phải l� kết quả của c�ng phu tu tập, cũng giống như nương v�o một con đường để đến một đ�ch điểm cần đến, đ�ch điểm cần đến đ� kh�ng phải l� kết quả của con đường. Nương v�o c�c ph�p m�n tu tập để trở về bản năng gi�c ngộ sẳn c� l� c�ch phản bổn ho�n nguy�n. Theo Khởi T�n Luận, trạng th�i bản gi�c giống như hư kh�ng, kh�ng bị bất kỳ sự vật n�o l�m trở ngại. Nhận thức được bản gi�c l� nhận thức được ph�p th�n. Từ bản chất, bản gi�c vốn kh�ng kh�c với thuỷ gi�c. Từ hiện tượng, bản gi�c l� gi�c ngộ gốc, l� t�nh gi�c sẳn c� trong ch�ng sinh, kh�c với thuỷ gi�c l� sự gi�c ngộ mới th�nh tựu, về phương diện thời gian.

thuỷ gi�c: Hay gi�c ngộ mới c� l� khả t�nh gi�c ngộ mới đạt được, nhờ sự hỗ trợ của c�c ph�p m�n tu tập, đặc biệt l� phương ph�p thanh lọc phiền n�o bằng c�ch ph�t huy cao độ trạng th�i si�u ph�n biệt v� si�uvọng tưởng đối đ�i (v� niệm). Mặc d� tất cả ch�ng sinh vốn c� t�nh Phật trong t�m nhưng th�ng qua tiến tr�nh sinh tử l�u d�i, bản gi�c do hoạt dụng bất gi�c n�n bị phủ tr�m bởi v� minh v� phiền n�o; n�n để trở về trạng th�i gi�c ngộ, con người phải cần đến tiến tr�nh thuỷ gi�c. Để đạt được thuỷ gi�c, h�nh giả phải ph� vở m�n che của bất gi�c, xua tan tất cả trạng th�i nhất niệm vọng động. Nếu thuỷ gi�c l� khả t�nh gi�c ngộ đồng với bản gi�c về bản chất th� ngo�i bản gi�c kh�ng thể c� thuỷ gi�c. Thuỷ gi�c v� bản gi�c l� đồng nhất.

bất gi�c: trạng th�i kh�ng gi�c ngộ hoặc đi ngược lại sự gi�c ngộ, do th�i độ vọng tưởng ph�n biệt chủ quan v� nhị nguy�n. Theo Khởi T�n Luận, tất cả c�c hoạt dụng gi�c ngộ đối trị, thay thế xấu �c bằng thiện �ch vẫn chưa được gọi l� gi�c ngộ thật sự. Tiến tr�nh v� con đường hướng đến gi�c ngộ vẫn được xem l� bất gi�c, cho đến khi được gi�c ngộ ho�n to�n mới hết bất gi�c. Bất gi�c c� mặt trong tiến tr�nh con người v� ch�ng sinh kh�ng nhận diện được v� kh�ng sống với tiềm năng Phật t�nh sẳn c� trong t�m, cho n�n chấp nhận bị ch�m đắm trong v� minh v� phiền n�o. Tấm m�n ngăn c�ch của bất gi�c sẽ được v�n l�n khi tiến tr�nh tu tập đ� ho�n tất phần thuỷ gi�c, ho�n nguy�n với bản gi�c.

cứu c�nh gi�c: C� thể dịch l� gi�c ngộ tuyệt đối, gi�c ngộ trọn vẹn, gi�c ngộ to�n m�n, gi�c ngộ ho�n to�n. Đ�y l� cấp độ gi�c ngộ cuối c�ng trong c�c cấp độ gi�c ngộ kh�c nhau, được tr�nh b�y trong Khởi T�n Luận. Cứu c�nh gi�c l� gi�c ngộ quả vị Phật, gi�c ngộ khi thuỷ gi�c ho�n tất tiến tr�nh ho�n nguy�n với bản gi�c. Khởi T�n Luận định nghĩa cứu c�nh gi�c l� gi�c ngộ được nguồn t�m, từ căn nguy�n bất sinh bất diệt, đối lập với c�c hoạt dụng của n� trong tiến tr�nh sinh tử. Gi�c ngộ tuyệt đối l� gi�c ngộ c�ng tột, vượt qua c�c gi�c ngộ của h�ng Thanh Văn, Duy�n Gi�c, Bồ-t�t sơ t�m, Bồ-t�t thập địa v� Bồ-t�t m�n thập địa. Trong trạng th�i gi�c ngộ cứu c�nh, c�c bồ-t�t địa tận đ� trải qua c�c giai đoạn tu chứng của mười địa, ho�n tất việc h�nh tr� c�c ph�p phương tiện, nhận r� được ch�n t�m thường tr�, đạt được trạng th�i t�m thể nhất như v� giải ph�ng tất cả c�c � niệm ph�n biệt vi tế nhất.

tương tự gi�c: T�nh trạng gi�c ngộ tương tự hay gi�c ngộ gần kề với quả gi�c ngộ của Phật, nhưng thật chất th� chưa đạt được. Đ�y l� sự gi�c ngộ của bậc Thanh Văn, Duy�n Gi�c v� c�c h�ng Bồ-t�t mới ph�t t�m, do từ bỏ được c�c � niệm ph�n biệt th�. Phương ph�p tu tập bao gồm hai phần. Phần thứ nhất l� gi�c ngộ được bản chất của vọng niệm ph�n biệt, để kh�ng bị n� l�i k�o v� g�y ảnh hưởng. Phần thứ hai l� chuy�n t�m tu tập về sự kh�ng ph�n biệt, hầu đạt được trạng th�i nhất niệm tương ưng.

tuỳ phần gi�c: T�nh trạng gi�c ngộ gần trọn phần của c�c bậc Bồ-t�t chứng đạt ph�p th�n, do diệt trừ tận gốc c�c � niệm ph�n biệt th� v� ph�n biệt vừa. C�c bồ-t�t n�y thấu r� được c�c � niệm ph�n biệt b�m trụ trong t�m d� vi tế vẫn g�y trở ngại cho tiến tr�nh giải tho�t, n�n chuyển � niệm về trạng th�i kh�ng trụ chấp v�o bất kỳ c�i g�.�

bồ-t�t ph�p th�n: thuật ngữ của Khởi T�n Luận chỉ cho c�c h�ng bồ-t�t đang c�n tu tập v� chứng mười địa. Sự gi�c ngộ của bồ-t�t ph�p th�n được gọi l� tuỳ phần gi�c.

bồ-t�t địa tận: thuật ngữ của Khởi T�n Luận chỉ cho c�c h�ng bồ-t�t đ� ho�n tất giai tr�nh tu tập trong mười địa của bồ-t�t ph�p th�n, v� đang cận kề quả vị gi�c ngộ cứu c�nh. Sự gi�c ngộ của bồ-t�t địa tận được gọi l� cứu c�nh gi�c.

[1] Lương = Đường: 心生滅. Suzuki (p.59) dịch l� �t�m trong tư c�ch sinh v� diệt� (The soul as birth-and-death).

[2] Lương = Đường: Như Lai tạng. Sanskrit: Tathāgatagarbha.

[3] Lương = Đường: 阿梨耶識. Sanskrit: ālaya-vij�āna

[4] Lương = Đường: c� khả năng th�u nhiếp c�c hạt giống v� l�m ph�t sinh tất cả c�c hạt giống (năng nhiếp nhất thiết ph�p, năng sinh nhất thiết ph�p 能攝一切法。能生一切法).

[5] Lương = Đường: �bất gi�c� (不覺).

[6] Bản Lương dịch l� �[gi�c ngộ] l� thể của t�m vốn kh�ng hạn cuộc trong th�i độ chủ quan ph�n biệt� (謂心體離念, vị t�m thể ly niệm). Ở đ�y, ch�ng t�i dựa v�o bản Đường: �vị t�m đệ nhất nghĩa t�nh, ly nhất thiết vọng niệm tướng� (謂心第一義性離一切妄念相).�

[7] Lương = Đường: �t�m thể ly niệm� (心體離念).

[8] Lương: �ly niệm tướng� (離念相).

[9] Sanskrit: ākāṣa.

[10] Sanskrit: dharmadhātu. Lương: �ph�p giới nhất tướng� (法界一相).

[11] Lương: �y thử ph�p th�n thuyếtdanh bản gi�c� (依此法身說名本覺). Bản Đường n�i r� đối tượng n�i ở đ�y ch�nh l� Như Lai. Chỉ c� n�i về Như Lai mới gọi l� bản gi�c: �y thử ph�p th�n thuyết nhất thiết Như Lai vi bản gi�c� (依此法身。說一切如來為本覺) c� nghĩa l� �nương v�o ph�p th�n n�y để n�i về Như Lai l� bản gi�c.� Suzuki dịch (p. 62): �Về phương diện ph�p th�n, c�c đức Như Lai được gọi l� bản gi�c� (On account of this Dharmak�ya, all Tathāgatas are spoken of as abiding in enlightenment a priori).

[12] Lương: �bản gi�c nghĩa giả đối thuỷ gi�c nghĩa thuyết� (本覺義者。對始覺義說). Đường: �dĩ đ�i thuỷ gi�c lập vi bản gi�c� (以待始覺立為本覺 ), c� nghĩa l� �nhằm đối nghĩa với thuỷ gi�c n�n mới d�ng đến bản gi�c.� Suzuki (p.61) dịch l� �bản gi�c đối lập với thuỷ gi�c� (Enlightenment a priori is contrasted with enlightenment a posteriori).

[13] Lương = Đường: �gi�c t�m nguy�n� (覺心源).

[14] Lương = Đường: �cứu c�nh gi�c� (究竟覺).

[15] Sanskrit: prthagjana, người chưa gi�c ngộ.

[16] Đường dịch r� hơn: �tiền niệm bất gi�c khởi ư phiền n�o; hậu niệm chế phục, dĩ bất c�nh sinh� (前念不覺起於煩惱。後念制伏令不更生), c� nghĩa l� �do � niệm trước kh�ng c� t�nh chất gi�c ngộ n�n l�m ph�t sinh phiền n�o. Khi khắc phục được � niệm sau n�n phiền n�o kh�ng t�i hiện.�

[17] Sanskrit: Śrāvaka v� Pratyekabuddha. Lương = Đường: �Nhị thừa� (二乘).

[18] Lương: �bồ-t�t mới ph�t t�m v� qu�n s�t bằng tr� tuệ� (觀智初發意菩薩 qu�n tr� sơ ph�t � bồ-t�t). Đường dịch l� �bồ-t�t sơ cơ hay bồ-t�t mới lập nghiệp độ sinh� (初業菩薩 sơ nghiệp bồ-t�t).

[19] Đường: �nhận dạng được thể tướng kh�c nhau giữa th�i độ chủ quan v� trạng th�i kh�ng c�n ph�n biệt chủ quan � (覺有念無念體相別異 gi�c hữu niệm v� niệm thể tướng sai biệt). Đoạn �gi�c ư niệm dị niệm v� dị tướng� (覺於念異念無異相 ) trong Bản Lương c� thể chấm c�u theo hai c�ch, dẫn đến hai nghĩa kh�c nhau. C�ch dịch tr�n l� do chấm c�u: �gi�c ư niệm dị, niệm v� dị tướng.� Nếu chấm c�u theo c�ch sau đ�y: �gi�c ư niệm dị, niệm v� dị tướng� th� c�u n�y sẽ c� nghĩa l� �gi�c ngộ được � niệm sai biệt v� � niệm kh�ng sai biệt.� C�ch chấm c�u trong trường hợp sau giống với văn mạch của bản Đường. Dựa v�o nội dung của văn mạch, ch�ng t�i chọn c�ch chấm c�u đầu.

[20] Lương = Đường: �tương tự gi�c� (相似覺). Suzuki (p.64) dịch l� �gi�c ngộ bề mặt� (enlightenment in appearance) tuy dễ hiểu nhưng kh�ng s�t văn.

[21] Sanskrit: dharmakāya.�

[22] Lương: 覺於念住念無住相. Ch�ng t�i đ� chấm c�u như sau �gi�c ư niệm trụ, niệm v� trụ tướng.�� Bản đời Đường dịch rằng: �gi�c niệm, v� niệm giai v� hữu tướng� (覺念無念皆無有相), c� nghĩa l� �gi�c ngộ được trạng th�i ph�n biệt v� trạng th�i kh�ng ph�n biệt đều vốn kh�ng c� thực thể.�

[23] Đường: xả trung phẩm ph�n biệt� (捨中品分別). Lương dịch l�: �l�a tướng trạng ph�n biệt th�� (離分別麁念相, ly ph�n biệt th� niệm tướng). Ở đ�y ch�ng t�i dựa theo bản Đường v� r� nghĩa hơn.

[24] Lương = Đường: �tuỳ phần gi�c� (隨分覺).

[25] Lương: �Bồ-t�t địa tận� (菩薩地盡) tức bồ-t�t đ� đạt được mười địa.

[26] Đường: �si�u qu� bồ-t�t địa, cứu k�nh đạo m�n t�c� (超過菩薩地究竟道滿足), c� nghĩa l�: �h�nh giả si�u việt khỏi c�c giai vị bồ-t�t, đầy đủ về đạo.�

[27] Lương: �nhất niệm tương ưng� (一念相應).

[28] Lương hơi tối nghĩa: �gi�c t�m sơ khởi t�m v� sơ tướng� (覺心初起心無初相) c� nghĩa l� �gi�c ngộ được căn nguy�n của t�m v� c�i kh�ng căn nguy�n của t�m.� Ở đ�y ch�ng t�i dựa v�o bản Đường: �gi�c t�m sơ khởi� (覺心初起).

[29] Lương: �cứu c�nh gi�c� (究竟覺).�

[30] Lương: �ch�ng sinh� (眾生).

[31] Lương: �qu�n v� niệm� (觀無念).

ĐẠI THỪA KHỞI T�N LUẬN �
(大乘起信論; S. Mahāyāna Śraddhotpāda Śāstra)
Th�ch Nhật Từ

B�I ĐỌC TH�M
CUỘC ĐỜI V� SỰ NGHIỆP CỦA TỔ M� MINH

I. TIỂU SỬ NG�I M� MINH

Phần lớn c�c học giả Phật gi�o phương T�y biết đến ng�i M� Minh qua trường ca �Phật Sở H�nh T�n� (佛所行讚, S. Buddha-carita-kāvya), thi phẩm nổi tiếng về cuộc đời đức Phật, được viết bằng thơ Sanskrit. Với thi�n t�i thi ca (poetical genius) Sanskrit v� tiền kho�ng hậu,[1] ng�i M� Minh đ� g�p phần đưa văn học Sanskrit Phật gi�o đến đỉnh cao văn chương v� triết l�. Ng�i M� Minh kh�ng chỉ l� một nh� thơ lớn m� c�n l� nh� đại diễn giả đầu ti�n về gi�o nghĩa v� triết l� Đại thừa, thuộc v�o hạng c�c nh� tư tưởng ti�n phong s�u sắc, c� nhiều đ�ng g�p cho lịch sử ph�t triển tư tưởng Phật gi�o. Ng�i c�n l� một nh� biện tại v� ngại, một t�c gia lớn v� một nhạc sĩ.�

Theo c�c luận sư Trung Quốc, qu� qu�n của ng�i M� Minh ở nước Ba-la-nại thuộc Trung Ấn. Cha ng�i l� Lư-gi� (廬伽), mẹ ng�i l� C�-na (瞿那), sống v�o khoảng thế kỷ thứ s�u sau đức Phật niết-b�n v� dư.

Bản Sớ giải của Khởi T�n Luận giải th�ch về nguy�n do ng�i M� Minh đ� được d�n gian gọi bằng biệt hiệu n�y. Sở dĩ ng�i được gọi l� �M� Minh� (馬鳴) với nghĩa đen �ngựa cất tiếng h�,� l� v�, theo truyền thuyết c� ba l� do sau đ�y:

a) sự ra đời của ng�i đ� l�m cho lo�i ngựa (m�) cảm động, h� (minh) ho�i kh�ng dứt,�

b) khả năng khảy điệu nhạc Rāstavara rất t�i t�nh nhằm để tuy�n dương ph�p �m của ng�i đ� l�m cho lo�i ngựa (m�) nghe được đều cảm k�ch h� vang (minh).

c) C� lần quốc vương nước Nhục Chi (月氏) muốn kiểm chứng hai điều n�u tr�n liền ra lệnh bỏ đ�i đ�n ngựa đến 6 ng�y liền. Khi ng�i M� Minh l�n to� thuyết ph�p, vua mới cho ph�p cung cấp cỏ cho đ�n ngựa ăn. Thật ngạc nhi�n, đ�n ngựa say m� nghe ph�p thoại, kh�ng th�m ăn cỏ, v� do cảm động qu�, ch�ng đ� h� l�n nhiều tiếng th�n phục.[2]

Sở dĩ học giả phương T�y �t biết đến ng�i M� Minh l� v� c�c t�i liệu li�n quan đến cuộc đời v� đ�ng g�p của ng�i được viết bằng tiếng Sanskrit, trong khi đ�, c�c t�i liệu viết bằng chữ H�n v� T�y Tạng lại chứa qu� nhiều huyền thoại, đ� l�m cho một số học giả, chẳng hạn như gi�o sư Kern cho rằng ng�i M� Minh kh�ng phải l� một nh�n vật lịch sử, m� chỉ l� một nh�n c�ch ho� của thần Kāla, một h�nh th�i kh�c của thần Śiva.[3]�

Trước khi xuất gia, ng�i M� Minh nổi tiếng chủ trương �ng� thể bất biến.� Khi được nghe t�n giả Ph�-na-xa (富那奢)[4] ph�n t�ch về triết l� v� ng� trong đạo Phật, ng�i M� Minh đ� cảm k�ch m� xuất gia tu Phật. Cuộc đối thoại lịch sử đ� diễn ra như thế n�y.�

Nghe danh ng�i Ph�-na-xa, đạo l� uy�n th�m, chứng đạo giải tho�t, ng�i M� Minh đ� đến chất vấn rằng:�

- Thưa sa-m�n, tất cả ng�n luận của thế gian, t�i đều c� thể phi b�c hết, giống như lưởi liềm cắt sạch cỏ. Nếu sa-m�n thắng được t�i, t�i xin tự cắt lưởi.

T�n giả Ph�-na-xa n�i rằng:�

- Tất cả lời Phật dạy kh�ng ngo�i hai ch�n l�. Đứng từ ch�n l� tương đối (thế tục đế), tạm gọi l� ng�. Đứng từ ch�n l� tuyệt đối (đệ nhất nghĩa đế), tất cả đều rỗng kh�ng. Theo triết l� n�y, c� c�i g� trong đời n�y c� ng� thể đ�u. �ng h�y suy nghĩ thật tường tận, xem học thuyết của Phật v� của �ng, ai hơn ai?

Ng�i M� Minh suy nghĩ:

- [Quả thật l� đứng từ] ch�n l� tương đối [th� ng�] l� giả lập. [Đứng từ] ch�n l� tuyệt đối, [th� ng�] l� rỗng kh�ng. Cả hai ch�n l� n�y kh�ng c� g� để nắm bắt được th� l�m thế n�o để đ�nh đổ được!

Suy nghĩ xong, ng�i M� Minh cảm thấy học thuyết v� ng� của Phật qu� cao si�u, n�n đ� ph�t t�m xuất gia tu Phật.[5]

Nhờ sự gi�o ho� của ng�i Hiếp T�n Giả (S. Pārśva, H�n phi�n �m l� B�-lật-thấp-b�),[6] ng�i M� Minh người Đ�ng Ấn đ� trở th�nh một trong �bốn mặt trời minh triết� c� khả năng soi s�ng thế gian.�[7]� Ba vị c�n lại l� Đề-b� ở Đ�ng Ấn, Long Thụ ở T�y Ấn v� Đồng Thọ (tức Cưu-ma-la-thập?)[8] ở Bắc Ấn.

Tưởng cũng cần n�i th�m về ni�n đại ra đời của ng�i M� Minh. C� nhiều thuyết kh�c nhau, ch�nh lệch đến 300 năm. Theo c�c t�c phẩm thuộc Nhất Thiết Hữu Bộ, bồ-t�t M� Minh sinh ra trong một gia đ�nh B�-la-m�n ở miền Đ�ng Ấn,[9] v�o khoảng 300 năm sau khi đức Phật niết-b�n. Theo tổ Huệ Viễn (慧遠) trong t�c phẩm sớ giải về Đại Tr� Độ Luận (Mahā-praj�ā-pāramitā-śāstra, ng�i M� Minh sinh năm 370 sau khi đức Phật niết-b�n.�

����������� M� Minh được t�c phẩm �Cuộc Đời ng�i Thế Th�n� (The Life of Vasubandhu)[10] giới thiệu như người c�ng thời với ng�i Kātyāyana, sống v�o khoảng thế kỷ thứ năm sau khi Phật niết-b�n. T�c giả của b�i tựa bản dịch đời Đường về Khởi T�n Luận ghi rằng M� Minh ra đời v�o khoảng 500 năm sau khi đức Phật niết-b�n.�

T�c phẩm Fu tsou t�ung chi (tập V) ghi rằng theo lời thọ k� của đức Phật, khoảng 600 năm sau khi đức Phật niết-b�n, ch�nh ph�p nh�n tạng đ� được truyền thừa cho ng�i M� Minh. Ng�i Ph�p Tạng,[11] đại luận sư c� c�ng sớ giải Khởi T�n Luận đ� dựa v�o dữ liệu n�y khẳng định rằng đ� l� ni�n đại kh�ng thể phủ định. Ngay cả tổ Tr� Khải người trợ l� thủ b�t cho ng�y Ch�n Đế dịch Khởi T�n Luận cũng khẳng định rằng s�u trăm năm sau Phật niết-b�n, trong bối cảnh c�c học thuyết ngoại đạo ph�t triển thịnh h�nh, l�m suy giảm ảnh hưởng của Phật ph�p, c� một vị tỳ-kheo t�n l� M� Minh, bậc tuệ gi�c kh�o được huấn luyện trong Đại thừa, v� l�ng thương tưởng ch�ng sinh bị v� minh chi phối, kh�o tr�nh b�y tinh hoa ch�nh ph�p, s�ng t�c Luận Khởi T�n nhằm xuyển phục hương gi�o nghĩa của Phật, bẻ g�y tất cả nguỵ thuyết của ngoại đạo, thắp s�ng ngọn đuốc ch�nh ph�p.[12]

Dựa v�o c�c dữ liệu v� c�c cứ liệu kh�c trong kinh, c� �t nhất năm vị t�n l� M� Minh. 1) Kinh Thắng Đảnh Vương (勝頂王經) ghi rằng ng�y thứ 17 sau khi bồ-t�t Tất-đạt-đa th�nh Phật, c� một ngoại đạo, t�n l� M� Minh đ� đến vấn nạn đức Phật về � nghĩa của giải tho�t. 2) Kinh Ma-ni Thanh Tịnh (摩尼清淨經) ghi sau khi đức Phật qua đời 100 năm, c� một vị bồ-t�t ra đời, t�n l� M� Minh. 3) Kinh Biến Ho� C�ng Đức (變化工德經) ch�p sau khi Phật qua đời 300 năm, c� một vị bồ-t�t ra đời, t�n l� M� Minh. 4) Kinh Thường Đức Tam Muội (常德三昧經) ghi sau khi Phật diệt độ 800 năm, c� vị bồ-t�t ra đời t�n l� M� Minh, 5) Kinh Trang Nghi�m Tam Muội (莊嚴三昧經) ghi trong thời qu� khứ c� một vị bồ-t�t t�n l� M� Minh. Ngo�i vị thứ năm thuộc về đời qu� khứ, bốn vị c� t�n l� M� Minh được n�u tr�n c� phải l� ng�i M� Minh của Khởi T�n Luận hay kh�ng, l� một c�u hỏi kh� c� lời giải đ�p th�ch đ�ng. Điều ch�ng ta c� thể khẳng định ở đ�y l� ng�i M� Minh đ� được c�c bản kinh ghi ch�p với c�c ni�n đại kh�c nhau đến mấy trăm năm, l�m cho ch�ng ta kh� c� thể x�c định ch�nh x�c thời đại ra đời của ng�i.

Th�ng qua một v�i cứ liệu về ni�n đại n�u tr�n, ch�ng ta c� thể tạm kết luận ng�i M� Minh sinh v�o khoảng thế kỷ thứ năm v� thứ s�u.�

II. C�C T�C PHẨM CỦA M� MINH

Ngo�i trừ Đại Thừa Khởi T�n Luận (大乘起信論), mang k� hiệu Đại 1646, c�c t�c phẩm c�n lại của ng�i M� Minh đều được viết bằng thi ca tiếng Sanskrit, hoặc pha trộn giữa văn xu�i v� thi kệ tr�n đầy nhạc điệu. C�c t�c phẩm của ng�i M� Minh rất nhiều, một số được đưa v�o Đại Ch�nh T�n Tu Đại Tạng Kinh như:

1) Phật Sở Hạnh T�n Kinh (佛所行讚經; S. Buddha-carita-kāvya), mang k� hiệu Đại 192. Đ�y l� t�c phẩm thi ho� cuộc đời đức Phật đầu ti�n trong lịch sử văn học Phật gi�o. Thi phẩm n�y gồm c� 28 b�i thơ, được Dharmarakśa dịch v�o năm 414-421; hiện tại c�n 13 b�i bằng văn Sanskrit giới thiệu bao qu�t từ l�c th�i tử Tất-đạt-đa được sinh ra, thời ni�n thiếu, xuất gia tầm đạo, th�nh tựu đạo quả giải tho�t v� gi�o ho� rồi nhập niết-b�n v� dư. Phật Sở Hạnh T�n l� một trong những t�c phẩm được phổ biến rộng r�i trong d�n gian Ấn-độ, g�p phần truyền b� Phật gi�o cho giới văn nghệ sĩ v� hạng b�nh d�n. Tập 19 của Th�nh Điển Phương Đ�ng (The Sacred Books of the East) in trọn bản dịch tiếng Anh của Beal từ tiếng H�n (佛所行讚經) v� bản dịch tiếng Anh của Cowell từ tiếng Sanskrit được in trong tập XLIX của Th�nh Điển Phương Đ�ng l� hai t�i liệu qu�, gi�p giới nghi�n cứu c� th�m tư liệu để so s�nh v� đối chiếu văn bản.�

2) Đại T�ng Địa Huyền Văn Bản Luận (大宗地玄文本論; S. Mahāyāna-bhūmi-guhya-vācā-mūla-śāstra), mang k� hiệu Đại 1669, được ng�i Ch�n Đế dịch v�o năm 557-569. Đ�y l� luận bản nền tảng giới thiệu về 51 giai đoạn t�m chứng giải tho�t của h�nh giả. Học thuyết huyền nhiệm của Kim Cang Bồ-đề (Vajrabodhi) đ� chịu ảnh hưởng rất lớn từ t�c phẩm n�y.

3) Đại Trang Nghi�m Kinh Luận (大莊嚴經論; S. Mahālaṇkāra-sūtra-śāstra), mang k� hiệu Đại 201, được ng�i Cưu-ma-la-thập dịch ra chữ H�n v�o khoảng năm 405 sau TL. T�c phẩm n�y l� một tuyển tập c�c c�u chuyện lịch sử xảy ra tại T�y Ấn, được viết dưới h�nh thức thi kệ để xiển dương học thuyết nghiệp v� t�i sinh. Một số chuyện trong t�c phẩm n�y đ� được Beal dịch trong t�c phẩm �Văn Học Phật Gi�o ở Trung Quốc� (Buddhist Literature in China).

4) Ni-kiền-tử Vấn V� Ng� Nghĩa (尼犍子問無我義), mang k� hiệu Đại 1643, l� luận phẩm kể lại ngoại đạo lo� thể (Nirgrantha) tham vấn về học thuyết v� ng�. Gi�o nghĩa về hai ch�n l�m, tức ch�n l� tuyệt đối (Parmārtha-satya) v� ch�n l� tương đối (Samvṛtti-satya) cũng như học thuyết t�nh kh�ng (śūnyatā) l�m nền tảng cho Trung Qu�n t�ng của Long Thọ được giới thiệu rất chi tiết trong luận n�y.

5) Sự Sư Ngũ Thập Tụng (事師五十頌), mang k� hiệu Đại 1687, tr�nh b�y về phương ph�p hầu thầy thế n�o để được lợi �ch v� an vui, qua 50 b�i thi kệ.

Ngo�i ra, tương truyền rằng ng�i M� Minh c�n l� t�c giả của gần 100 luận bản kh�c, bao gồm Cam-gi� Luận (甘蔗論), Th�ch Lăng-gi� Kinh (釋楞伽經), Nhất T�m Biến M�n Luận (一心遍滿論), Dung Tục Quy Ch�n Luận (容俗歸真論) v� Ch�n Như Tam-muội Luận (真如三昧論).[13]
�
�

[1] Tr�ch dẫn theo Đại Trang Nghi�m Kinh Luận của ng�i M� Minh.�

[2] ĐTKTLSKHD: 126.�

[3] Xem Der Buddhismus und seine Geschichte in Indien, authorised German translation, Leipsic, 1884, Vol. II., p. 464. Dẫn theo Suzuki (1900: 2)�

[4] C� một số bản c�n c�n gọi l� Ph�-na-dạ-xa (富那夜奢). Xem HT. Th�ch Thiện Hoa., PHPT. (1992, quyển 3: 246).�

[5] Tham khảo Đại 32: 172-3; Th�ch Tr� Quang., KTL. (1995: 28); KTLSKHD: 32-35, để r� th�m về con đường đến với đạo Phật của M� Minh.

[6] Đại 50: 183.

[7] Lời tựa bản dịch đời Đường của Khởi T�n Luận.

[8] Theo HT. Th�ch Tr� Quang., KTL. (1995: 36), ng�i Đồng Thọ n�y kh�ng phải l� ng�i Cưu-ma-la-thập nhưng Ho� thượng lại kh�ng n�i r� ng�i Đồng Thọ n�y l� ai trong c�c vị tổ sư tiền bối, đ� được ng�i Huyền Tr�ng ca tụng.

[9] Theo HT. Th�ch Tr� Quang., KTL. (1995: 25), ng�i M� Minh l� người Trung Thi�n Tr�c. Nhưng ở trang 36 của s�ch đ� dẫn, Ho� thượng ho�n to�n đồng � với ng�i Huyền Tr�ng khi tr�ch dẫn lại đoạn văn của ng�i Huyền Tr�ng khẳng định rằng qu� qu�n của ng�i M� Minh ở Đ�ng Ấn.

[10] Kh�ng r� t�c giả l� ai. Bản chữ H�n được Param�rtha dịch v�o thế kỷ thứ 6.

[11] Sinh năm 643 v� mất năm712. Vị luận sư lỗi lạc của t�ng Hoa Nghi�m ở Trung Hoa.

[12] ĐTKTLSKHD: 127.

[13] Tham khảo th�m KTLSKHD: 33

�H�́T