A-T�-ĐẠT-MA C�U-X� LUẬN c2b

�

佛山* Buddha Mountain * Ph�̣t Sơn

Calgary Alberta Canada

[中文|�ENGLISH]

LUẬN C�U-X�
Nguy�n t�c Phạn ngữ Abhidharmakośa của Thế Th�n
H�n dịch Huyền Trang

Việt dịch: Đạo Sinh

Chương 2b: Ph�n biệt căn

Phần 6

Như vậy đ� giải th�ch xong c�c ph�p bất tương ưng h�nh. Trước đ�y c� n�i sinh tướng khi sinh ra một ph�p phải sinh ra th� kh�ng thể t�ch rời với sự h�a hợp của c�c nh�n (hetu) v� c�c duy�n (pratyaya). Như vậy những ph�p n�o l� nh�n, l� duy�n? - Về nh�n, c� s�u loại. S�u loại n�y l� g�?

Tụng đ�p:

能作及俱有　　�� 同類與相應
　�� 遍行并異熟　　�� 許因唯六種.

[Năng t�c nh�n, c�u hữu nh�n,

Đồng loại nh�n, tương ưng nh�n,

Biến h�nh nh�n, v� dị thục nh�n.

Nh�n chỉ c� s�u loại n�y]

Luận: Nh�n c� s�u loại l� năng t�c nh�n (kāraṇahetu), c�u hữu nh�n (sahabhūhetu), đồng loại nh�n (sabhāgahetu), tương ưng nh�n (saṃprayuktakahetu), biến h�nh nh�n (sarvatragahetu), dị thục nh�n (vipākahetu). Đ�y l� c�c loại nh�n m� c�c luận sư Đối ph�p (J�ānaprasthāna, 1,11) đ� thừa nhận.

(Hỏi) Loại đầu ti�n l� năng t�c nh�n c� những t�nh chất g�?

Tụng đ�p:

除自餘能作

(L�m t�c nh�n cho tất cả ngoại trừ cho ch�nh n�.)

Luận: Một ph�p kh�ng thể l�m t�c nh�n cho ch�nh n�. Chỉ trừ trường hợp n�y, ngo�i ra tất cả c�c ph�p đều l� năng t�c nh�n cho tất cả c�c ph�p hữu vi bởi v� kh�ng c� ph�p n�o l�m chướng ngại (avighnabhāvāvasthāna) cho sự sinh khởi của c�c ph�p c� thể sinh khởi (uttpattimant).

Định nghĩa tr�n cho thấy rằng những ph�p n�o l�m c�u hữu nh�n, v.v., cũng c� thể l�m năng t�c nh�n: C�c loại nh�n kh�c đều thuộc về năng t�c nh�n. Loại nh�n n�y kh�ng c� t�n gọi ri�ng m� chỉ v� n� l� �nh�n l�m hiện khởi� (năng t�c, kāraṇa) cho n�n được gọi l� năng t�c nh�n; tức n� đ� được gọi t�n bằng một danh xưng chung d�nh cho tất cả c�c loại nh�n; cũng giống như trường hợp của sắc xứ (rūpāyatana).

Một số vấn đề được đặt ra đối với loại nh�n năng t�c n�y:

(Hỏi) C�c lậu sinh khởi ở người ngu nhưng một khi đ� liễu tri c�c đế th� ch�ng kh�ng c�n sinh khởi được nữa; cũng giống như c�c v� sao (jyotis) kh�ng được nh�n thấy khi mặt trời chiếu s�ng; v� thế sự sinh khởi của c�c đế v� mặt trời l� chướng ngại (vighna) đối với c�c lậu v� c�c v� sao. Như vậy thật sai lầm khi n�i rằng tất cả c�c ph�p hữu vi đều l�m năng t�c nh�n chỉ v� ch�ng kh�ng chướng ngại sự sinh khởi.

(Đ�p) ch�ng t�i chỉ muốn n�i rằng sự sinh khởi của c�c đế v� �nh s�ng mặt trời kh�ng l�m chướng ngại sự sinh khởi của một ph�p đang sinh (utpadyamāna), c� nghĩa l� một ph�p nếu c� đủ nh�n duy�n th� sẽ tức thời hiện khởi (anantarabhāvin).

(Hỏi) L�m thế n�o c� thể gọi một ph�p l� nh�n khi m� ph�p n�y vừa l� chướng ngại vừa kh�ng phải l� chướng ngại. Trường hợp n�y giống như tất cả người d�n trong một nước chỉ v� kh�ng bị vua bức chế cho n�n mới c�ng nhau n�i rằng �ch�ng ta được an lạc l� nhờ nh� vua�. L�m thế n�o c� thể gọi một ph�p l� nh�n khi ph�p n�y kh�ng l�m chướng ngại? Niết-b�n kh�ng thể l�m chướng ngại sự sinh khởi của một ph�p hữu vi n�o đ�; c�c ph�p vị lai kh�ng thể chướng ngại c�c ph�p qu� khứ; ch�ng sinh ở địa ngục (na-lạc-ca, nāraka) hoặc s�c sinh kh�ng thể chướng ngại ch�ng sinh ở Sắc giới. Như vậy đối với sự l�m chướng ngại c�c ph�p hữu vi sinh khởi th� sự hiện hữu của Niết-b�n, c�c ph�p vị lai, c�c ch�ng sinh ở địa ngục c� cũng như kh�ng, l�m sao c� thể xem ch�ng l� năng t�c nh�n?

(Đ�p) Ch�ng vẫn l� nh�n; bởi v� cũng giống như khi nh� vua kh�ng thể l�m hại người d�n th� họ vẫn ph�t biểu như tr�n; tuy nhi�n họ kh�ng thể l�m như vậy đối với một vị vua kh�ng hiện hữu.

Định nghĩa (nirdeśa) về năng t�c nh�n ở tr�n l� một định nghĩa c� t�nh tổng qu�t v� chỉ bao h�m những năng t�c nh�n th� thắng (pradhānaḥ kāraṇahetu) hoặc những ph�p chỉ l�m năng t�c nh�n. Nhưng năng t�c nh�n th� thắng l� một loại nh�n c� lực sinh khởi (janaka); v� thế nh�n căn v� m�u sắc đều l� năng t�c nh�n của nh�n thức, c�c đồ ăn uống l� năng t�c nh�n của th�n, hạt giống, v.v., l� năng t�c nh�n của mầm mộng.

(Vấn nạn) Nếu tất cả c�c ph�p đều l� nh�n của c�c ph�p kh�c bởi v� ch�ng kh�ng phải l� chướng ngại, tại sao c�c ph�p kh�ng thể sinh khởi c�ng một l�c? Tại sao khi một kẻ s�t nh�n phạm tội, tất cả những người kh�c lại kh�ng phạm phải s�t nghiệp giống như người n�y?

(Giải th�ch) Vấn nạn n�y kh�ng đ�ng. Tất cả c�c ph�p được gọi l� năng t�c nh�n chỉ v� ch�ng kh�ng phải l� chướng ngại; v� điều n�y kh�ng c� nghĩa l� c�c ph�p đều c� năng lực sinh quả.

C� luận sư cho rằng năng t�c nh�n c� t�c dụng thực sự (sāmarthya) đối với sự sinh ra c�c ph�p, như trường hợp của Niết-b�n v� nh�n thức. Một � thực thuộc thiện hoặc bất thiện sinh khởi v� duy�n v�o Niết-b�n, v� từ � thức n�y sau đ� lại sinh khởi nh�n thức; như vậy Niết-b�n đ� c� một t�c dụng gi�n tiếp đối với nh�n thức. Điều n�y cũng xảy ra đối với c�c ph�p vị lai, ch�ng sinh ở địa ngục, v.v..

Tr�n đ�y đ� giải th�ch c�c t�nh chất của năng t�c nh�n; tiếp theo l� phần n�i về loại nh�n thứ hai l� c�u hữu nh�n.

�俱有互為果　　�� 如大相所相
　�� 心於心隨轉.

[C�u hữu nh�n l� l�m quả cho nhau;

Như c�c đại chủng, c�c tướng hữu vi v� ph�p hữu vi

T�m v� c�c ph�p đi k�m theo.]

Luận: Những ph�p n�o c� khả năng l�m quả (sĩ dụng quả, puruṣakāraphala) cho nhau th� gọi l� c�u hữu nh�n (sahabhūhetu).

C�c đại chủng (mahābhūta) c� thể l�m c�u hữu nh�n cho nhau. T�m v� c�c ph�p đi k�m theo n�; c�c t�nh chất hữu vi như sinh, v.v., (chư chướng) v� c�c ph�p c� c�c t�nh chất n�y (sở tướng ph�p) cũng vậy.

Như vậy tất cả c�c ph�p hữu vi đều l�m c�u hữu nh�n; tuy nhi�n trong từng trường hợp cần phải ph�n biệt r� r�ng quan hệ hỗ tương l�m nh�n cho nhau giữa c�c ph�p n�y.

Ở đ�y cần phải giải th�ch th�m về định nghĩa tr�n. Một ph�p c� thể l�m c�u hữu nh�n cho c�c t�y tướng (anulakṣaṇa) nhưng giữa ph�p n�y v� c�c t�y tướng lại kh�ng c� quan hệ hỗ tương l�m nh�n cho nhau; bởi v� c�c t�y tướng kh�ng thể l�m c�u hữu nh�n cho ph�p của ch�ng.

Trường hợp n�y c� thể th�m v�o định nghĩa ở tr�n.

(Hỏi) Những ph�p n�o được gọi l� ph�p đi k�m theo t�m (t�m t�y chuyển ph�p, cittānuparivartin)?

Tụng đ�p:�

心所二律儀　　�� 彼及心諸相
　�� 是心隨轉法

[T�m sở, hai luật nghi,

C�c tướng hữu vi v� c�c ph�p tr�n v� của t�m.

L� c�c ph�p t�y t�m chuyển.]

Luận: Tất cả c�c ph�p tương ưng với t�m (cittasaṃprayukta), luật nghi thuộc tĩnh lự v� luật nghi thuộc v� lậu, c�c t�nh chất sinh, trụ, v.v., (tướng, lakṣaṇa) của tất cả c�c ph�p tr�n đ�y v� của t�m đều l� c�c ph�p đi k�m theo t�m.

(Hỏi) Tại sao c�c ph�p n�y được gọi l� t�y t�m chuyển?

Tụng đ�p:

由時果善等

[Do thời gian, quả, thiện t�nh, v.v.]

Luận: C�c ph�p được gọi l� t�y t�m chuyển bởi v� c�c t�nh chất sau:

(1)�� Về thời gian: Ch�ng c�ng sinh khởi, tồn tại v� hủy diệt với t�m; ch�ng c�ng ở v�o một thời kỳ (đọa nhất thế) với t�m. Khi n�i �c�ng� (nhất, eka) l� muốn �m chỉ sự �c�ng thời�. C� nghĩa l� tất cả c�c ph�p t�y t�m chuyển đều sinh khởi, tồn tại v� hủy diệt trong c�ng một thời gian giống như t�m; tuy nhi�n ch�ng vẫn c� sự sinh khởi biệt lập.

Đối với c�c t�m kh�ng sinh khởi (anutpattidharmin) tức ch�ng kh�ng sinh, kh�ng tồn tại v� kh�ng bị hủy diệt th� c�c ph�p đi k�m theo cũng như vậy. Ch�nh v� thế m� c� th�m c�u: �c�c ph�p t�y t�m chuyển c�ng ở v�o một thời kỳ với t�m�. {C�c t�m kh�ng sinh khởi đều thuộc về vị lai cho đến s�t-na ch�ng sinh khởi nếu như ch�ng c� thể sinh ra v� v� thế c�c ph�p đi k�m theo cũng thuộc về vị lai; c�c t�m đều thuộc về qu� khứ kể từ s�t-na ch�ng bị hủy diệt nếu như đ� được sinh ra v� v� thế c�c ph�p đi k�m theo cũng thuộc về qu� khứ.}

(2)�� Về quả, v.v.: N�i �quả� (phala) l� chỉ cho sĩ dụng quả (puruṣakāraphala) v� tăng thượng quả (visaṃyogaphala); n�i �đẳng� l� chỉ cho hai quả dị thục (vipākaphala) v� đẳng lưu (niṣyandaphala).

C�c ph�p t�y t�m chuyển c� c�ng quả, c�ng dị thục với t�m; ở đ�y chữ �c�ng� l� chỉ t�nh chất đồng nhất (saṃkhyāne, sāddhāraṇe).

(3)�� Về thiện t�nh, v.v.: C�c ph�p t�y t�m chuyển c� thể l� thiện, bất thiện, v� k� t�y theo t�m m� ch�ng đi k�m.

Như vậy c� tất cả mười nguy�n nh�n để một ph�p được gọi l� t�y t�m chuyển.

T�m vương l� loại t�m c� số lượng �t nhất l�m c�u hữu nh�n cho năm mươi t�m ph�p, gồm mười đại thiện địa ph�p k�m theo bốn tướng hữu vi của mỗi ph�p, cọng th�m bốn bổn tướng v� bốn t�y tướng của t�m vương.

Trong số năm mươi t�m ph�p n�y, nếu lược bỏ bốn t�y tướng của t�m, tất cả c�c t�nh chất kh�ng c� t�c dụng đối với t�m, th� sẽ c� năm mươi bốn ph�p l�m c�u hữu nh�n cho t�m n�y.

C� thuyết n�i rằng chỉ c� mười bốn ph�p l�m c�u hữu nh�n cho t�m. Đ� l� bốn bổn tướng của t�m v� mười đại địa ph�p; bởi v� c�c t�y tướng kh�ng c� t�c dụng đối với t�m v� c�c tướng hữu vi của mười đại địa ph�p cũng kh�ng c� t�c dụng đối với t�m.

(Tỳ-b�-sa) Thuyết n�y kh�ng đ�ng. Nếu cho rằng bốn mươi tướng hữu vi của mười đại địa ph�p kh�ng l�m c�u hữu nh�n đối với t�m tức tr�i với Phẩm loại t�c luận (Prakaraṇagrantha, 13, 5) khi luận n�y n�i rằng �bốn t�nh chất sinh, trụ, dị, diệt, v� thường, hữu th�n kiến v� c�c ph�p tương ưng với hữu th�n kiến (trong số đ� c� c�c đại địa ph�p) đều l� quả v� nh�n của hữu th�n kiến.� C� một số luận sư khi đọc luận n�y đ� bỏ qua c�u �v� c�c ph�p tương ưng với hữu th�n kiến�. Theo c�c luận sư Tỳ-b�-sa ở Ca-thấp-di-la th� c�u n�y vốn c� trong đoạn văn tr�n; hoặc nếu kh�ng c� đi nữa th� văn mạch cho thấy cần phải th�m v�o nếu kh�ng đoạn văn sẽ kh�ng đủ nghĩa.

Tất cả c�c ph�p l�m c�u hữu nh�n đều phải c�ng hiện khởi (sahabhū); tuy nhi�n c� những ph�p c�ng hiện khởi nhưng kh�ng phải l� c�u hữu nh�n:�

(1)�� C�c t�y tướng của bổn ph�p (mūladharma) kh�ng l�m c�u hữu nh�n cho ph�p n�y.

(2)�� Ch�ng cũng kh�ng l�m c�u hữu nh�n cho nhau.

(3)�� C�c t�y tướng của c�c ph�p t�y t�m chuyển kh�ng l�m c�u hữu nh�n cho t�m n�y.

(4)�� Ch�ng cũng kh�ng l�m c�u hữu nh�n cho nhau.

(5)�� C�c sở tạo sắc (bhautika, upādāyarūpa) như m�u xanh, v.v., c� đối ngại (hữu đối, satpratigha) v� c�ng sinh khởi (c�u sinh, sahaja) kh�ng l�m c�u hữu nh�n cho nhau.

(6)�� Một phần sở tạo sắc v� đối v� c�u sinh kh�ng l�m c�u hữu nh�n cho nhau; ngoại trừ hai loại luật nghi.

(7)�� Tất cả c�c sở tạo sắc mặc d� c�ng sinh khởi với c�c đại chủng () nhưng kh�ng l�m c�u hữu nh�n cho c�c đại chủng n�y.

(8)�� Tất cả c�c ph�p đắc (prāpti) ngay cả khi c�ng sinh khởi với c�c ph�p đắc được (prāptimat) của ch�ng cũng kh�ng thể l�m c�u hữu nh�n cho c�c ph�p đắc được n�y.

Tất cả c�c ph�p thuộc t�m loại tr�n đều c�ng hiện khởi (sahabhū) nhưng kh�ng phải l� c�u hữu nh�n (sahabhūhetu) bởi v� quả, dị thục, đẳng lưu kh�ng c� t�nh chất đồng nhất, đối với c�c ph�p đắc (prāpti) th� v� ch�ng kh�ng lu�n lu�n đi k�m theo c�c ph�p (sahacariṣṇu), tức c� khi sinh khởi trước ph�p, sau ph�p hoặc c�ng thời.�

(Kinh bộ) Tất cả những điều tr�n đ�y c� thể đ�ng khi n�i rằng �tất cả c�c ph�p l�m c�u hữu nh�n đều phải c�ng hiện khởi; v.v.�. Tuy nhi�n trong thế gian mối li�n hệ nh�n quả (hetuphalabhāva) chỉ được lập th�nh trong trường hợp nh�n c� trước quả, như hạt giống l� nh�n của mầm mộng, th�n c�y, v.v., m� kh�ng hề thấy c� li�n hệ như vậy giữa c�c sự vật c�ng thời. V� thế c�c �ng h�y n�u r� mối li�n hệ nh�n quả giữa c�c ph�p sinh khởi c�ng thời.

(Hữu bộ) Tại sao kh�ng thể thấy. C�y đ�n sinh khởi c�ng với �nh s�ng của n� (saprabha), mầm mộng vốn tăng trưởng dưới �nh s�ng, sinh khởi c�ng với b�ng r�m của n� (sacchāya). Hoặc c�y đ�n l� nh�n của �nh s�ng v� mầm mộng l� nh�n của b�ng r�m. Đ�y gọi l� nh�n quả c�ng thời.

(KInh bộ) Kh�ng thể lập th�nh c�c trường hợp như thế. Cần phải x�t xem l� c�y đ�n c� phải l� nh�n của �nh s�ng kh�ng? Hay như ch�ng ta thường nghĩ: c�y đ�n c�ng với �nh s�ng của n� l� quả của c�c nh�n duy�n h�a hợp trước đ� như dầu đốt, t�m đ�n, v.v. Cũng giống như thế, sự h�a hợp của c�c nh�n trước đ� (như hạt giống, �nh s�ng) l� nh�n của mầm mộng, của b�ng r�m, v� của mầm mộng c�ng với c�i b�ng của ch�ng.

(Hữu bộ) Li�n hệ nh�n quả được lập th�nh nhờ v�o sự hiện hữu hoặc kh�ng hiện hữu của ph�p được gọi l� quả, song song với sự hiện hữu v� kh�ng hiện hữu của ph�p được gọi l� nh�n. C�c nh� Nh�n minh luận (hetuvid) đ� đưa ra một định nghĩa rất x�c đ�ng: �khi c�i n�y c� hoặc kh�ng c� th� c�i kia cũng c� hoặc kh�ng c�. C�i n�y được xem như l� nh�n v� c�i kia được xem như l� quả.� Nếu qu�n s�t c�c ph�p được gọi l� c�ng hiện khởi (sahabhū) l� c�u hữu nh�n (sahabhūhetu) th� sẽ thấy rằng tất cả đều hiện hữu nếu một trong hai ph�p c� hiện hữu v� tất cả đều kh�ng hiện hữu nếu một trong hai ph�p kh�ng hiện hữu. Do đ� vẫn c� thể lập th�nh mối li�n hệ nh�n quả hỗ tương.

(Kinh bộ) Ch�ng t�i thừa nhận rằng trong số c�c ph�p c�ng khởi th� ph�p n�y c� thể l�m nh�n cho ph�p kia, như nh�n căn l� nh�n của nh�n thức; nhưng l�m thế n�o tất cả c�c ph�p c�ng lại c� thể l�m nh�n v� quả cho nhau?

(Hữu bộ) Li�n hệ nh�n quả hỗ tương đ� được lập th�nh qua định nghĩa về t�nh chất nh�n quả m� ch�ng t�i đ� đưa ra ở tr�n. Khi t�m hiện hữu th� c�c t�m sở (caitta) cững hiện hữu v� ngược lại.

(KInh bộ) N�i như vậy th� rất hợp l�; tuy nhi�n Hữu bộ phải xem lại � chỉ của t�ng ph�i m�nh. Hữu bộ vốn kh�ng thừa nhận t�nh chất nh�n quả hỗ tương giữa c�c sở tạo sắc (như m�u sắc, m�i vị, v.v.) mặc d� m�u sắc kh�ng bao giờ hiện hữu (avinābhāvin) m� kh�ng c� m�i vị v� cũng kh�ng thừa nhận t�nh chất nh�n quả hỗ tương giữa sở tạo sắc v� c�c đại chủng, giữa t�y tướng v� t�m.

(Hữu bộ) Giống như ba c�y gậy đứng được l� nhờ nương tựa v�o nhau; mối li�n hệ nh�n quả giữa c�c ph�p c�ng hiện khởi như t�m v� t�m sở v.v., cũng vậy.

(Kinh bộ) Cần phải xem x�t tỷ dụ ở tr�n. Ba c�y gậy đứng được l� nhờ v�o lực m� ch�ng c� được khi sinh khởi c�ng l�c; hoặc đứng được l� nhờ v�o lực h�a hợp của c�c nh�n duy�n trước đ� đ� gi�p ch�ng sinh khởi c�ng thời v� kh�ng l�m cho ch�ng sinh khởi m� phải nương tựa v�o nhau. Hơn nữa, ở đ�y c�n c� một sự vật kh�c ngo�i lực hỗ tương tr� giữ n�i tr�n, như một sợi d�y, c�i m�c, mặt đất, v.v..

(Hữu bộ) C�c ph�p được gọi l� c�ng hiện khởi, ngo�i c�u hữu nh�n ra, c�n c� c�c nh�n kh�c như đồng loại nh�n (sabhāgahetu), biến h�nh nh�n (sarvatragahetu), dị thục nh�n (vipākahetu). C�c nh�n n�y c� vai tr� tương tợ như sợi d�y, c�i m�c, v.v., do đ� c�u hữu nh�n mới được lập th�nh.

Tr�n đ�y đ� giải th�ch c�c t�nh chất của c�u hữu nh�n; tiếp theo l� phần n�i về loại nh�n thứ ba l� đồng loại nh�n.

同類因相似　　自部地前生
　�� 道展轉九地　　唯等勝為果
　�� 加行生亦然　　聞思所成等.

[Đồng loại nh�n l� c�c ph�p tương tợ

Thuộc c�ng bộ c�ng địa v� tiền sinh.

Đạo l�m đồng loại nh�n cho cả ch�n địa

Chỉ c� quả ngang bằng hoặc cao hơn.

Ph�p do gia h�nh sinh cũng vậy

V� do văn, tư, v.v., tạo th�nh.]

�Luận: Ph�p tương tợ n�y (sabhāga) l�m đồng loại nh�n cho ph�p tương tợ kia.�

(1) Năm uẩn thiện (kuśala) l�m đồng loại nh�n cho năm uẩn thiện. Nếu l� nhiễm � (kliṣṭa), tức bất thiện (akuśala), v� v� k� hữu ph� (nirvṛtāvyākṛta), th� l�m đồng loại nh�n cho năm uẩn nhiễm �. Nếu l� v� k�, tức v� k� v� ph� (anirvṛtāvyākṛta), tức l�m đồng loại nh�n cho năm uẩn v� k�.

Tuy nhi�n c� luận sư kh�ng đồng � về điểm cuối c�ng ở tr�n. C� người cho rằng sắc v� k� l� đồng loại nh�n của năm uẩn v� k� nhưng bốn uẩn thọ, tưởng, h�nh v� thức th� kh�ng phải đồng loại nh�n của sắc. C� người cho rằng bốn uẩn l� đồng loại nh�n của năm uẩn nhưng sắc kh�ng phải l� đồng loại nh�n của bốn uẩn. C� người lại cho rằng sắc kh�ng phải l� đồng loại nh�n của bốn uẩn v� ngược lại.

(3)�� Đối với một th�n hiện hữu, giai đoạn đầu ti�n ở ph�i thai l�m đồng loại nh�n cho mười giai đoạn: Năm giai đoạn thuộc thời kỳ ph�i thai l� Yết-th�ch-la (kalala), A-bộ-đ�m (urbuda), Bế-thi (peśin), Yết-nam (ghana), B�t-la-x�-khu (praśākhā) v� năm giai đoạn thuộc thời kỳ hậu ph�i thai l� anh h�i (bāla) đồng tử (kumāra), Thiếu ni�n (yuvan), thạnh ni�n (madhya), l�o ni�n (vāṛddha). Giai đoạn thứ hai ở ph�i thai l�m đồng loại nh�n cho ch�n giai đoạn tức từ A-bộ-đ�m đến L�o ni�n; v� cứ tiếp tục như vậy cho đến giai đoạn thứ mười. Trong mỗi giai đoạn, s�t-na trước đ� l�m đồng loại nh�n cho c�c s�t-na về sau của giai đoạn n�y.

Đối với c�c giai đoạn của một th�n hiện hữu c�ng chủng loại, mỗi một giai đoạn của th�n hiện hữu trước đ� l�m đồng loại nh�n cho mười giai đoạn.

Đối với ngoại vật như l�a m�, l�a gạo, v.v., cũng như vậy: T�nh chất của đồng loại nh�n vẫn bị giới hạn theo từng chủng loại; c� nghĩa l� l�a m� chỉ l�m đồng loại nh�n cho l�a m� chứ kh�ng phải l� l�a gạo.

(4)�� Nếu (Tỷ dụ sư, Dārṣṭānika) kh�ng thừa nhận sắc ph�p l� đồng loại nh�n của sắc ph�p tức tr�i với bổn luận (J�ānaprasthāna, 13, 14) khi luận n�y n�i rằng �c�c đại chủng qu� khứ l� nh�n (hetu) v� tăng thượng (adhipati) của c�c đại chủng vị lai.� Ở đ�y khi n�i �tăng thượng� c� nghĩa l� tăng thượng duy�n (adhipatipratyaya) v� �nh�n� c� nghĩa l� đồng loại nh�n (sabhāgahetu) bởi v� c�c loại nh�n kh�c r� r�ng kh�ng phải l� nh�n trong trường hợp n�y.

(Hỏi) C� phải tất cả c�c ph�p tương tợ đều c� thể l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p tương tợ kh�ng?

(Đ�p) Kh�ng phải. L�m đồng loại nh�n phải l� c�c ph�p tương tợ c�ng bộ (nikāya) v� c�ng địa (bhū); c� nghĩa l� c�c ph�p thuộc về một nh�m v� một tầng n�o đ� c� thể l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p tương tợ thuộc c�ng nh�m v� c�ng tầng n�y. Đ� l� c�c ph�p thuộc về năm nh�m c� thể được đoạn trừ bởi kiến đạo thuộc cả bốn đế v� tu đạo; c�c ph�p thuộc về ch�n địa, tức ở Dục giới, một trong bốn tầng thiền (dhyāna), hoặc một trong bốn c�i v� sắc. Một ph�p được đoạn trừ bởi kiến đạo thuộc khổ đế chỉ l�m đồng loại nh�n cho một ph�p được đoạn trừ bởi kiến đạo thuộc khổ đế chứ kh�ng phải cho c�c ph�p thuộc về bốn nh�m kia; cho đến tu đạo cũng như vậy. Trong số c�c ph�p được đoạn trừ bởi kiến đạo thuộc khổ đế, những ph�p n�o thuộc Dục giới chỉ l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p thuộc Dục giới; cho đến tầng cuối c�ng thuộc V� sắc giới cũng như vậy.

Hơn nữa đồng loại nh�n lại kh�ng c� t�nh chất nhất định. Bởi v� chỉ c� c�c ph�p được sinh ra trước đ� (tiền sinh, agrajāḥ), tức c�c ph�p thuộc qu� khứ hoặc hiện tại mới c� thể l�m đồng loại nh�n cho một ph�p tương tợ được sinh ra hoặc kh�ng sinh ra sau đ�. [Một ph�p vị lai kh�ng thể l�m đồng loại nh�n]

(Hỏi) L�m thế n�o biết được điều n�y?

(Đ�p) Nhờ c� Bổn luận (Mūlaśāstra), Ph�t tr� luận (J�ānaprasthāna, 1, 11) viết: �C�i g� l�m đồng loại nh�n? - thiện căn được sinh ra trước đ� l�m đồng loại nh�n cho thiện căn được sinh ra sau đ� c�ng với c�c ph�p tương ưng của n� thuộc c�ng bộ v� c�ng địa. Như vậy c�c thiện căn qu� khứ l� đồng loại nh�n cho c�c thiện căn qu� khứ v� hiện tại; c�c thiện căn qu� khứ v� hiện tại l� đồng loại nh�n cho c�c thiện căn vị lai.

(Vấn nạn) Ph�p vị lai vẫn l�m đồng loại nh�n bởi v� cũng ch�nh luận Ph�t tri đ� viết: �Một ph�p vốn l�m nh�n cho một ph�p n�o đ� c� l�c n�o kh�ng phải l� nh�n cho ph�p đ� kh�ng?

-�� Kh�ng c� l�c n�o kh�ng phải l� nh�n (na kadācin na hetuḥ)�

(Tỳ-b�-sa) đoạn văn n�y kh�ng m�u thuẫn với đoạn văn ở trước; bởi v� ở đ�y luận Ph�t tr� kh�ng c� � chỉ cho đồng loại nh�n, m� l� c�c nh�n c�u hữu, tương ưng v� dị thục.

C�c luận sư �chủ trương tối hậu vị� (paramāvasthāvādin) cho rằng c�u trả lời �kh�ng c� l�c n�o kh�ng phải l� nh�n� của luận Ph�t tr� l� nhằm chỉ cho đồng loại nh�n v� h�m � như sau: Ph�p vị lai l�c ở v�o giai đoạn sinh khởi (jāyamānāvasthā) nhất định l�m đồng loại nh�n. V� thế luận Ph�t tr� đ� căn cứ v�o giai đoạn tối hậu của một ph�p vị lai để n�i rằng một ph�p kh�ng bao giờ kh�ng phải l� nh�n bởi v� ở một s�t-na n�o đ� của vị lai ph�p n�y ch�nh l� nh�n.

(Luận chủ) Giải th�ch tr�n kh�ng giải quyết được vấn đề đ� n�u. Nếu một ph�p vị lai trước đ� kh�ng phải l� nh�n m� đợi đến l�c sinh khởi mới trở th�nh nh�n th� n� kh�ng thể lu�n lu�n l� nh�n. Điều n�y chứng tỏ Luận Ph�t tri đ� n�i một c�ch dứt kho�t l� �kh�ng bao giờ kh�ng phải l� nh�n.� Hơn nữa giải th�ch tr�n kh�ng ph� hợp với một c�u trả lời kh�c của luận Ph�t tr� (J�ānaprasthāna, 20, 2; Vibhāṣā, 17, 12) về c�u hỏi: �một ph�p vốn l�m đẳng v� gi�n duy�n cho một ph�p kh�c c� l�c n�o kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n cho một ph�p đ� kh�ng? - C�; khi n� kh�ng sinh. Như vậy trường hợp của đẳng v� gi�n duy�n cũng giống như trường hợp của đồng loại nh�n; c� nghĩa l� đẳng v� gi�n duy�n vị lai phải đợi đến khi sinh mới c� thể l�m đẳng v� gi�n duy�n. V� thế c�u trả lời �kh�ng c� l�c n�o kh�ng phải l� nh�n� phải được hiểu theo nghĩa �ph�p vị lai khi sinh khởi mới l�m đồng loại nh�n� mới ch�nh x�c; v� luận Ph�t tr� khi n�i về đẳng v� gi�n duy�n lẽ ra phải trả lời giống như trong trường hợp của đồng loại nh�n l� �kh�ng c� l�c n�o kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n� hoặc �kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n khi chưa sinh�. Như vậy chữ �nh�n� trong c�u trả lời thứ nhất kh�ng nhằm chỉ cho đồng loại nh�n.

(C�c luận sư chủ trương tối hậu vị) Khi trả lời c�u hỏi thứ nhất, luận Ph�t tr� đ� n�i l�: �Kh�ng c� l�c n�o kh�ng phải l� nh�n� nhưng khi trả lời c�u hỏi thứ hai, luận lại n�i l� �kh�ng phải l� nh�n khi chưa sinh�. Điều n�y cho thấy c� thể trả lời theo hai c�ch nhưng vẫn diễn đạt c�ng một nghĩa. Người ta vẫn c� thể trả lời c�u hỏi thứ nhất giống như c�u hỏi thứ hai v� trả lời c�u hỏi thứ hai giống như c�u hỏi thứ nhất.

(Luận chủ) Nếu n�i như vậy th� luận văn h�a ra qu� sức th� hiển, m� người tạo luận cũng chẳng c� t�i c�n g�! Giải th�ch đầu ti�n vẫn l� giải th�ch hợp l� nhất.

(Vấn nạn) Nếu ph�p vị lai kh�ng phải l� đồng loại nh�n; tại sao Phẩm loại T�c luận (Prakaraṇa-pādaśāstra, tr. 251, 2B1b) n�i rằng Hữu th�n kiến (satkāyadṛṣṭi) vị lai c� nh�n l� Hữu th�n kiến v� l�m nh�n cho hữu th�n kiến? Luận n�y đ� viết: �ngoại trừ hữu th�n kiến vị lai v� khổ đế tương ưng với n�.

(Tỳ-b�-sa) Nếu hiểu như vậy th� thật sai lầm. Đoạn văn tr�n phải được hiểu l� �ngoại trừ khổ đế tương ưng với hữu th�n kiến.� Giả sử như c�c �ng c� diễn dịch đ�ng đi nữa th� dựa theo to�n bộ � nghĩa của đoạn văn vẫn c� thể xem sự diễn dịch n�y l� kh�ng c� thẩm quyền bởi v� � nghĩa đ� được thẩm định bởi to�n bộ văn mạch [c� nghĩa l� bởi sự phỏng theo đoạn văn trước đ�].

(Vấn nạn) Nếu ph�p vị lai� kh�ng phải l� đồng loại nh�n th� l�m sao c� thể giải th�ch đoạn văn sau đ�y của Thi thiết t�c luận (Praj�āptipādaśāstra): �tất cả c�c ph�p đều được quyết định bởi bốn điểm (catuṣke niyatāḥ) l� nh�n, quả, sở y (āśraya) v� sở duy�n (ālambana)�?

(Tỳ-b�-sa) Khi n�i �ph�p n�y kh�ng bao giờ kh�ng phải l� nh�n của ph�p n�y�, luận kh�ng c� � n�i đến tất cả c�c loại nh�n. Ở đ�y nh�n nhằm chỉ cho tương ưng nh�n v� c�u hữu nh�n; quả nhằm chỉ cho tăng thượng quả v� sĩ dụng quả; sở y nhằm chỉ cho s�u căn; sở duy�n nhằm chỉ cho s�u cảnh (viṣaya).

(Vấn nạn) Nếu ph�p vị lai kh�ng thể l�m đồng loại nh�n th� đồng loại nh�n kh�ng hiện khởi trước đ� đến nay nhất định phải hiện khởi (bổn v� kim hữu, abhūtvā bhavati).

(Giải th�ch) Đ�y l� điều đ� được Tỳ-b�-sa khẳng định. Điều kiện (avasthā) l�m đồng loại nh�n của loại nh�n n�y (đồng loại nh�n) th� lu�n lu�n mới mẽ bởi v� n� chưa từng hiện khởi trước đ�; tuy nhi�n thực thể của một đồng loại nh�n th� kh�ng bao giờ mới. Một ph�p ở vị lai kh�ng phải l� đồng loại nh�n; tuy nhi�n một khi đ� được sinh ra th� n� lại l�m đồng loại nh�n. Bởi v� quả của nh�n duy�n h�a hợp ch�nh l� điều kiện (avasthā) chứ kh�ng phải l� thực ph�p (dravya). [Ph�p vị lai sinh khởi như l� một thực ph�p (dravyatas); sự h�a hợp của c�c nh�n duy�n l�m cho thực ph�p n�y chuyển từ vị lai v�o hiện tại, tức tạo ra cho n� điều kiện hiện tại (vartamānāvasthā), đồng thời tạo ra cho n� t�nh chất đồng loại nh�n].

(Vấn nạn) Một ph�p vị lai đ� c� thể l�m dị thục nh�n th� c� g� sai nếu n� cũng l�m đồng loại nh�n?

(Giải th�ch) Nếu ph�p vị lai c� thể l�m đồng loại nh�n th� điều n�y lẽ ra phải được luận Ph�t tr� n�i đến. Khi trả lời c�u hỏi �đồng loại nh�n l� g�?�, luận đ� kh�ng n�i rằng thiện căn vị lai l�m đồng loại nh�n cho thiện căn vị lai.

Ch�ng t�i kh�ng nghĩ rằng việc luận n�y kh�ng đề cập đến ph�p vị lai l� vấn đề cần phải b�n c�i. Thật vậy, luận n�y chỉ nhắc đến t�n của đồng loại nh�n với khả năng �nhận� (thọ) v� �cho� (dữ) một quả (phaladānagrahaṇasamartha).

(Luận chủ) Kh�ng phải như vậy; bởi v� quả của đồng loại nh�n l� đẳng lưu quả, tức l� loại quả tương tợ với nh�n. Loại quả n�y kh�ng ph� hợp với một ph�p vị lai v� ở vị lai kh�ng c� trước v� sau (pūrvapaścimatābhāvāt). Hơn nữa, kh�ng thể thừa nhận một ph�p đ� sinh, ở qu� khứ hoặc vị lai, lại l�m đẳng lưu quả cho một ph�p vị lai bởi v� quả kh�ng thể c� trước nh�n. Như vậy ph�p vị lai kh�ng thể l�m đồng loại nh�n.

(Vấn nạn) Nếu vậy, ph�p vị lai cũng kh�ng thể l�m dị thục nh�n bởi v� (1) một quả dị thục kh�ng thể c�ng thời cũng kh�ng thể c� trước nh�n của n� v� (2) c�c ph�p thuộc đời vị lai kh�ng c� trước v� sau.

(Tỳ-b�-sa) Trường hợp n�y kh�ng giống như vậy. Đồng loại nh�n v� quả của n� vốn thuộc đẳng lưu cho n�n đều l� c�c ph�p tương tợ. Giả sử như ch�ng c� thể khởi ở vị lai th� ở vị lai vốn kh�ng c� trước sau cho n�n ch�ng sẽ hỗ tương l�m nh�n cho nhau, v� như vậy cũng sẽ hỗ tương l�m quả cho nhau; v� thế kh�ng thể n�o thừa nhận hai ph�p lại c� thể l�m đẳng lưu nh�n quả cho nhau. Trong khi dị thục nh�n v� dị thục quả l� c�c ph�p kh�ng tương tợ nhau. Cho d� kh�ng c� trước v� sau th� nh�n vẫn l� nh�n m� quả vẫn l� quả. T�nh chất của đồng loại nh�n h�nh th�nh từ một điều kiện hoặc một t�nh trạng (vị, avasthā): Một ph�p vị lai kh�ng phải l� đồng loại nh�n; nhưng khi ở v�o điều kiện hiện tại hoặc điều kiện qu� khứ th� lại trở th�nh đồng loại nh�n. Trong khi t�nh chất của dị thục nh�n lại h�nh th�nh từ c�ng thể t�nh (tướng, lakṣaṇa) của một ph�p.

(Hỏi) Ở tr�n c� n�i rằng một ph�p chỉ l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p ở c�ng địa. N�i như vậy c� phải l� chỉ cho tất cả c�c ph�p kh�ng?

(Đ�p) Kh�ng phải. Điều n�y chỉ d�nh cho c�c ph�p hữu lậu chứ kh�ng phải v� lậu.

C�c đạo v� lậu (th�nh đạo) l�m đồng loại nh�n cho đạo m� kh�ng ph�n biệt bất cứ địa n�o trong ch�n địa.

Đạo thuộc về ch�n địa l� Vị ch� định (anāgamya), tĩnh lự trung gian (dhyānāntara), bốn tầng thiền Sắc giới (căn bổn tĩnh lự), v� ba tầng thiền v� sắc; c� nghĩa l� h�nh giả ở v�o ch�n giai đoạn n�y của định đều c� thể tu tập th�nh đạo.

C�c ph�p tạo n�n th�nh đạo l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p tạo n�n th�nh đạo, từ địa n�y đến địa kh�c. Th�nh đạo giống như kh�ch trọ ở c�c tầng bậc kh�c nhau chứ kh�ng phụ thuộc v�o c�c giới (dhātu) của c�c tầng bậc n�y; c� nghĩa l� �i dục của Dục giới, Sắc giới cũng như V� sắc giới, kh�ng thể đeo b�m th�nh đạo. Cho d� ở v�o bất cứ giai đoạn n�o đi nữa, th�nh đạo m� h�nh giả nương v�o đ� để tu tập vẫn giữ nguy�n thể t�nh; do đ� th�nh đạo mới c� thể l�m đồng loại nh�n cho th�nh đạo.

Tuy nhi�n tất cả th�nh đạo kh�ng phải l� đồng loại nh�n của tất cả th�nh đạo. Người ta kh�ng x�t đến giai đoạn th�nh đạo được tu tập m� chỉ x�t đến c�c t�nh chất ri�ng biệt của th�nh đạo.

Th�nh đạo l�m đồng loại nh�n cho th�nh đạo ngang bằng (đẳng) hoặc cao hơn (thắng) chứ kh�ng phải th�nh đạo thấp hơn (liệt) bởi v� th�nh đạo lu�n lu�n đắc được nhờ gia h�nh.

H�y x�t đến � nghĩa của từ ngữ: Th�nh đạo thấp hơn, ngang nhau v� cao hơn.

(1)�� Khi khổ ph�p tr� nhẫn (duḥkhe dharmaj�ānakṣānti), tức s�t-na đầu ti�n của kiến đạo (darśanamārga) ở qu� khứ hoặc hiện tại, l�m đồng loại nh�n cho loại nhẫn n�y ở vị lai th� th�nh đạo được sinh khởi ngang bằng với th�nh đạo được sinh khởi.

Khi loại nhẫn n�y l�m đồng loại nh�n cho khổ ph�p tr�, tức s�t-na thứ hai của kiến đạo, th� th�nh đạo được sinh khởi cao hơn th�nh đạo sinh khởi.

V� cứ tiếp tục như vậy cho đến v� sinh tr� (anutpādaj�āna). Loại tr� n�y v� kh�ng c�n ph�p n�o cao hơn cho n�n chỉ c� thể l�m đồng loại nh�n cho một th�nh đạo ngang nhau l� v� sinh tr� vị lai.

(2)�� N�i t�m lại, kiến đạo l� đồng loại nh�n của kiến đạo, tu đạo (bhāvanāmārga) v� V� học đạo (aśaikṣamārga); tu đạo l� đồng loại nh�n của tu đạo v� V� học đạo; V� học đạo l� đồng loại nh�n của V� học đạo ngang nhau hoặc cao hơn.

(3)�� Th�nh đạo khi được tu tập bởi một h�nh giả độn căn (mṛdvindriya) hay lợi căn (tīkṣṇendriya) th� th�nh đạo thuộc h�ng độn căn sẽ l�m đồng loại nh�n cho ch�nh th�nh đạo n�y thuộc cả độn căn v� lợi căn; v� th�nh đạo thuộc h�ng lợi căn sẽ l�m đồng loại nh�n cho ch�nh th�nh đạo n�y thuộc h�ng lợi căn. Như vậy c�c th�nh đạo của h�nh giả thuộc t�y t�n h�nh (Śraddhānusārin), t�n thắng giải (Śraddhādhimukta), v� thời giải tho�t (samayavimukta), theo thứ tự n�y, sẽ l�m đồng loại nh�n cho s�u, bốn, v� hai th�nh đạo; c�c th�nh đạo của h�nh giả thuộc t�y ph�p h�nh (Dharmānusārin), kiến ch� (Dṛṣṭiprāpta), v� phi thời giải tho�t (Asamayavimukta) theo thứ tự n�y, sẽ l�m đồng loại nh�n cho ba, hai, v� một th�nh đạo.

(Hỏi) Khi th�nh đạo được tu tập ở giai đoạn cao hơn (thượng địa) l�m đồng loại nh�n cho một th�nh đạo được tu tập ở giai đoạn thấp hơn (hạ địa) th� l�m sao c� thể l�m nh�n cho một th�nh đạo ngang nhau hoặc cao hơn được?

(Đ�p) Th�nh đạo được tu tập ở giai đoạn thấp hơn c� thể ngang bằng hoặc cao hơn nhờ v�o (1) c�c căn c� t�nh chất tr� độn hoặc lanh lợi kh�ng kể thuộc về địa n�o, v� (2) sự tăng trưởng của c�c nh�n (hetupacayata).

Kh�ng c� trường hợp c�ng một người lại c� hai th�nh đạo thuộc t�y t�n h�nh v� t�y ph�p h�nh; nhưng th�nh đạo đầu ti�n ở qu� khứ hoặc hiện tại lại c� thể l�m đồng loại nh�n cho th�nh đạo thứ hai sau đ�.

(Hỏi) C� phải trường hợp c� quả ngang bằng hoặc cao hơn chỉ xảy ra đối với ph�p v� lậu, tức l� c�c ph�p tạo th�nh một phần của th�nh đạo?

(Đ�p) Kh�ng phải. C�c ph�p thế gian (laukika) đắc được do gia h�nh đều l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p ngang bằng hoặc cao hơn, chứ kh�ng phải c�c ph�p thấp hơn.

(Hỏi) Những ph�p n�o l� ph�p do gia h�nh sinh (prayogaja)?

(Đ�p) Ph�p do gia h�nh sinh l� những ph�p tr�i ngược với c�c ph�p �bẩm sinh� (sinh đắc, upapattipratilambhika). C�c ph�p n�y l� c�c phẩm t�nh ph�t khởi từ sự nghe được lời phật dạy (v� sở sinh c�ng đức), từ sự suy nghĩa (tư sở sinh) v� từ thiền định (tu sở sinh). V� đắc được nhờ gia h�nh cho n�n c�c ph�p n�y l� đồng loại nh�n của c�c ph�p ưu việt hơn hoặc ngang bằng chứ kh�ng phải yếu liệt hơn.

C�c ph�p do văn tạo th�nh (śrutamaya) thuộc Dục giới l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p do văn v� tư tạo th�nh (cintāmaya) thuộc Dục giới; chứ kh�ng phải c�c ph�p do tu tạo th�nh (bhāvanāmaya) bởi v� c�c ph�p n�y kh�ng c� ở Dục giới v� v� một ph�p chỉ l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p c�ng giới.

C�c ph�p do văn tạo th�nh thuộc Sắc giới l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p do văn v� tu tạo th�nh thuộc Sắc giới; chứ kh�ng phải c�c ph�p do tư tạo th�nh bởi v� c�c ph�p n�y kh�ng c� ở Sắc giới: Ở Sắc giới, ngay khi bắt đầu suy nghĩa th� đ� nhập v�o định (samādhi).

C�c ph�p do tu tạo th�nh thuộc Sắc giới l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p do tu tạo th�nh thuộc Sắc giới chứ kh�ng phải c�c ph�p do văn tạo th�nh thuộc Sắc giới bởi v� c�c ph�p n�y thấp k�m hơn.

C�c ph�p do tu tạo th�nh thuộc V� sắc giới chỉ l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p do tu tạo th�nh thuộc V� sắc giới v� ở giới n�y kh�ng c� c�c ph�p do văn v� tư tạo th�nh.

Ngo�i ra c�c ph�p do gia h�nh sinh c�n được chia l�m ch�n loại l� hạ hạ phẩm, hạ trung phẩm, v.v.. C�c ph�p thuộc hạ hạ phẩm l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p thuộc cả ch�n loại; c�c ph�p thuộc hạ trung phẩm l�m đồng loại nh�n cho c�c ph�p thuộc t�m loại, tức loại trừ loại thứ nhất l� hạ hạ phẩm; v� cứ tiếp tục như vậy cho đến loại thứ ch�n l� thượng thượng phẩm.

Đối với c�c ph�p thuộc sinh đắc thiện th� cả ch�n loại đều c� thể l�m đồng loại nh�n cho nhau. Đối với c�c ph�p nhiễm � (kliṣṭa) cũng như vậy.

Đối với c�c ph�p v� ph� v� k�, c� tất cả bốn loại; trong đ� loại sau th� ưu việt hơn loại trước. Bốn loại n�y l� c�c ph�p sinh từ dị thục (dị thục sinh, vipākaja), c�c ph�p thuộc về uy nghi (uy nghi lộ, airyāpathika), c�c ph�p thuộc về việc l�m th�nh thạo (c�ng xảo xứ, śailpasthānika) v� t�m biến h�a (h�a t�m, nirmāṇacitta). Bốn loại n�y, theo thứ tự tr�n, l�m đồng loại nh�n cho bốn, ba, hai v� một loại.

Ngo�i ra, h�a t�m thuộc Dục giới v� c� thể l� quả của mỗi một trong bốn tầng thiền cho n�n ở đ�y c� thể c� sự ph�n t�ch giống như tr�n. C� nghĩa l� h�a t�m cũng c� bốn loại; v� theo thứ tự n�y h�a t�m cũng c� thể l�m đồng loại nh�n cho bốn, ba, hai v� một h�a t�m. Thật vậy, nếu l� quả của một ph�p cao hơn th� h�a t�m kh�ng thể l�m đồng loại nh�n cho một h�a t�m kh�c l� quả của một ph�p thấp hơn; c� nghĩa l� từ một h�a t�m l�m đồng loại nh�n đ� đắc được nhờ v�o sự gia h�nh lớn hơn kh�ng thể sinh ra một ph�p thấp k�m đắc được với sự gia h�nh yếu liệt hơn.

Nguy�n tắc n�y được lập th�nh v� nhờ đ� đ� giải quyết được nhiều vấn đề sau đ�y:

(Hỏi) C� trường hợp một ph�p v� lậu (anāsrava) đ� sinh (utpanna) kh�ng l�m nh�n cho một ph�p v� lậu kh�ng sinh (bất sinh ph�p, anuttpattidharma) kh�ng?

(Đ�p) C�. Khổ ph�p tr� đ� kh�ng sinh kh�ng l�m nh�n cho khổ ph�p tr� nhẫn kh�ng sinh. Hơn nữa, một ph�p ưu việt (viśiṣṭa) kh�ng l�m nh�n cho một ph�p yếu liệt hơn.

(Hỏi) C� trường hợp một ph�p v� lậu đ� đắc được trước đ� trong một th�n tương tục kh�ng l�m th�n cho một ph�p v� lậu sinh ra sau đ� kh�ng?

(Đ�p) C�. Khổ ph�p tr� nhẫn ở vị lai (nhưng đ� đắc được ở s�t-na đầu ti�n của th�nh đạo) kh�ng l�m nh�n cho khổ ph�p tr� đ� sinh ra; bởi v� quả kh�ng thể c� trước nh�n; hoặc v� ph�p vị lai kh�ng thể l�m đồng loại nh�n.

(Hỏi) C� trường hợp một ph�p v� lậu đ� sinh trước đ� kh�ng l�m nh�n cho một ph�p v� lậu sinh ra sau đ� kh�ng?

(Đ�p) Một ph�p ưu việt hơn (adhimātra = viśiṣṭa) kh�ng l�m nh�n cho một ph�p yếu liệt hơn. Chẳng hạn như khi bị thối thất một quả cao hơn v� th�nh tựu một quả thấp hơn th� quả cao hơn kh�ng l�m nh�n cho quả thấp hơn. Hơn nữa, sự đắc được khổ ph�p tr� đ� sinh trước đ� kh�ng l�m nh�n cho c�c sự đắc được khổ ph�p tr� nh�n sẽ sinh v�o c�c s�t-na sau; bởi v� c�c sự đắc được ở sau yếu liệt hơn.�

Tr�n đ�y đ� giải th�ch c�c t�nh chất của đồng loại nh�n; tiếp theo l� phần n�i về loại nh�n thứ tư l� tương ưng nh�n.

相應因決定　　�� 心心所同依

[Tương ưng nh�n l�

C�c t�m, t�m sở c� c�ng sở y.]

Luận: Chỉ c� t�m v� t�m sở l�m tương ưng nh�n (saṃprayuktakahetu).

(Hỏi) C�c t�m t�m sở sinh v�o c�c thời điểm kh�c nhau v� ở c�c th�n tương tục kh�c nhau c� thể l�m tương ưng nh�n cho nhau kh�ng?

(Đ�p) Kh�ng.

(Hỏi) Nếu vậy c�c t�m, t�m sở c� chung h�nh tướng (ekākāra) tức c�ng c� h�nh tướng về m�u xanh, v.v., v� c� chung sở duy�n, tức c�ng c� m�u xanh, v.v., l�m sở duy�n, c� thể l�m tương ưng nh�n cho nhau kh�ng?�

(Đ�p) Kh�ng. Bởi v� c�c t�m, t�m sở thuộc c�c thời điểm v� th�n tương tục kh�c nhau vẫn c� thể c� chung h�nh tướng v� sở duy�n.

(Hỏi) Như vậy c� phải c�c t�m, t�m sở đ� c� chung h�nh tướng v� sở duy�n phải ở c�ng một thời điểm?

(Đ�p) Điều n�y cũng chưa đủ bởi v� vẫn c� trường hợp nhiều người c� thể nh�n thấy trong c�ng một thời điểm mặt trăng đầu th�ng.

Cuối c�ng luận chủ đưa ra kết luận: C�c t�m, t�m sở c� c�ng sở y c� thể l�m tương ưng nh�n cho nhau.

Ở đ�y chữ �c�ng� (đồng, sama) c� nghĩa l� �chỉ một� (nhất, abhinna) như trong trường hợp một s�t-na của nh�n căn (cakṣurindriya) l�m sở y cho nh�n thức, cho thọ (vedanā) v� c�c t�m sở kh�c tương ưng với thức n�y. Đối với c�c căn kh�c cũng như vậy: Một s�t-na n�o đ� của � căn l�m sở y cho � thức v� c�c t�m sở tương ưng với � thức.

(Hỏi) C�c ph�p l�m tương ưng nh�n cũng c� thể l�m c�u hữu nh�n; như vậy sự kh�c nhau giữa ch�ng l� g�?

(Đ�p) C�c ph�p được gọi l� c�u hữu nh�n khi ch�ng hỗ tương l�m quả cho nhau (anyonya-phalārthena); giống như một đo�n người bu�n (sahasārthika) tr�n đường đi phải nương tựa lẫn nhau, hoặc giống như t�m l� quả của t�m sở v� t�m sở l� quả của t�m.

C�c ph�p được gọi l� tương ưng nh�n khi ch�ng c� t�c dụng đồng nhất với nhau (samaprayogāthena = pravṛtti), c� nghĩa l� khi ch�ng c� năm sự tương tợ hoặc đồng nhất với nhau. Chuyến đi của đo�n thương kh�ch được an to�n l� nhờ sự nương tựa lẫn nhau của họ; hơn nữa, họ c�n d�ng chung đồ ăn, đồ uống, v.v.. T�m v� t�m sở cũng như vậy: Ch�ng c� chung sở y, h�nh tướng, v.v.. Nếu thiếu một trong năm sự tương đồng n�y th� ch�ng sẽ kh�ng c� c�ng t�c dụng v� kh�ng phải l� tương ưng.

Tr�n đ�y đ� giải th�ch c�c t�nh chất của tương ưng nh�n; tiếp theo l� phần n�i về loại nh�n thứ năm l� biến h�nh nh�n.

遍行謂前遍　　�� 為同地染因.

[Biến h�nh l� c�c ph�p biến h�nh trước đ�

L�m nh�n cho nhiễm ph�p ở c�ng địa.]

Luận: C�c ph�p biến h�nh (sarvaga) đ� sinh trước đ�, c� nghĩa l� ở qu� khứ hoặc hiện tại, v� thuộc về một địa n�o đ� l�m biến h�nh nh�n (sarvatragahetu) cho c�c ph�p nhiễm � sinh ra sau đ� ở c�ng địa. Về c�c ph�p biến h�nh sẽ được b�n đến trong chương n�i về t�y mi�n (anuśaya).

C�c ph�p biến h�nh chỉ l�m nh�n cho nhiễm ph�p; ch�ng l� nh�n của c�c nhiễm ph�p c�ng loại (bộ, nikāya) v� c�c nhiễm ph�p thuộc c�c loại kh�c: Nhờ v�o thế lực của ch�ng m� c�c phiền n�o thuộc về loại kh�c với ch�ng đ� sinh trưởng (upjāyante) c�ng với c�c ph�p quyến thuộc (parivāra).

(Hỏi) C�c nhiễm ph�p của một th�nh giả (Ārya) c� lấy c�c ph�p biến h�nh l�m nh�n kh�ng?

Khi m� th�nh giả đ� đoạn trừ tất cả c�c ph�p biến h�nh bởi v� ch�ng đều được đoạn trừ bởi kiến đạo?

(Đ�p) C�c luận sư Tỳ-b�-sa ở Ca-thấp-di-la thừa nhận tất cả nhiễm ph�p đều c� nh�n l� c�c ph�p được đoạn trừ ở kiến đạo. Bởi v� Phẩm loại T�c luận (Prakaraṇapāda) c� n�i về điều n�y như sau: �những ph�p n�o c� nh�n l� c�c ph�p được đoạn trừ bởi kiến đạo? - C�c nhiễm ph�p, v� dị thục của c�c ph�p được đoạn trừ bởi kiến đạo. Những ph�p n�o c� nh�n l� c�c ph�p v� k�? - C�c ph�p hữu vi v� k� v� c�c ph�p bất thiện. C� trường hợp khổ đế (duḥkhasatya) lấy hữu th�n kiến (satkāyadṛṣṭi) l�m nh�n v� kh�ng phải l� nh�n của hữu th�n kiến kh�ng?�� Cho đến �ngoại trừ c�c t�nh chất sinh, trụ, dị, diệt của hữu th�n kiến vị lai v� của c�c ph�p tương ưng với n�, tất cả khổ đế nhiễm � c�n lại.

(Vấn nạn) Nếu c�c ph�p bất thiện c� nh�n l� c�c ph�p v� k�, v� kh�ng phải chỉ c� c�c ph�p bất thiện m� th�i, th� l�m thế n�o giải th�ch đoạn văn sau đ�y của Thi thiết luận: �C� trường hợp một ph�p bất thiện chỉ lấy một ph�p bất thiện l�m nh�n kh�ng? - C�. Đ� l� tư t�m sở nhiễm � đầu ti�n sinh khởi ở một th�nh giả thối thất sự ly dục�?

(Giải th�ch) C�c ph�p v� k� được đoạn trừ bởi kiến đạo l�m biến h�nh nh�n cho tư t�m sở bất thiện n�y. Thi thiết luận kh�ng đề cập đến điều n�y l� v� luận chỉ n�i đến c�c nh�n đ� kh�ng bị đoạn trừ.

Tr�n đ�y đ� giải th�ch c�c t�nh chất của biến h�nh nh�n; tiếp theo l� phần n�i về nh�n thứ s�u l� dị thục nh�n (vipākahetu).

異熟因不善　　�� 及善唯有漏

[Dị thục nh�n chỉ l� c�c ph�p bất thiện v� thiện hữu lậu.]

Luận: Chỉ c� ph�p bất thiện hữu lậu v� thiện hữu lậu l�m dị thục nh�n bởi v� t�nh của ch�ng l� ch�n (dị thục, vipākadha rmatvāt = vipaktiprakṛtitvāt).

C�c ph�p v� k� kh�ng l�m dị thục nh�n v� ch�ng yếu ớt; cũng giống như hạt giống bị hư d� được ng�m nước cũng kh�ng nảy mầm.

C�c ph�p v� lậu kh�ng l�m dị thục nh�n v� ch�ng kh�ng bị thấm ướt (abhiṣyandita) bởi �i (tṛṣṇā); cũng giống như hạt giống c�n nguy�n (sārabīja) kh�ng được ng�m nước n�n kh�ng nảy mầm.

Hơn nữa c�c ph�p v� lậu kh�ng bị hệ thuộc bởi bất cứ giới n�o cả th� l�m sao ch�ng c� thể chi�u cảm dị thục thuộc về một giới n�o đ�?

C�c ph�p kh�ng phải v� k� cũng kh�ng phải v� lậu đều c� đủ hai t�nh chất cần thiết đối với dị thục l� năng lực ri�ng v� sự thấm ướt của �i, cũng giống như hạt giống c�n nguy�n v� được ng�m nước.

(Vấn nạn) � nghĩa của dị thục nh�n l� g�? Dị thục nh�n l� �nh�n của dị thục� (vipāka) hay l� �loại nh�n c� t�nh chất dị thục (vipāka)�? [trong trường hợp đầu tiếp vĩ ngữ a (gha�) chỉ cho một t�nh trạng (bhāva); v� như vậy, dị thục (vipāka = vipakti) l� kết quả của h�nh động được chỉ thị bởi ngữ căn vi-pac. Trong trường hợp sau, tiếp vĩ ngữ a chỉ cho một h�nh động (karma); v� như vậy, dị thục (vipāka) ch�nh l� c�i đang ch�n (vipacyate), c� nghĩa l� h�nh động đ� đến thời điểm cho quả.] Trong hai c�ch hiểu tr�n đ�y, c�c �ng sẽ chọn c�ch n�o? Nếu thừa nhận c�ch thứ nhất th� l�m sao giải th�ch c�u sau đ�y của luận văn (J�ānaprasthāna, 11, 9): �con mắt sinh từ dị thục (dị thục sinh nh�n, vipākajaṃ cakṣus)�?

Nếu thừa nhận c�ch thứ hai th� l�m sao giải th�ch c�u: �dị thục của nghiệp�?

(Giải th�ch) Ch�ng t�i trước đ�y đ� cho thấy cả hai c�ch giải th�ch về từ �dị thục� đều đ�ng, nếu x�t về quả th� phải hiểu theo c�ch thứ nhất tức nghĩa của n� l� �kết quả�, �quả b�o�. Trong khi c�u �con mắt sinh từ dị thục� phải được hiểu l� �con mắt sinh từ nh�n dị thục�.

(Hỏi) � nghĩa của dị thục (vi-pāka) l� g�?

(Đ�p) Tiếp đầu ngữ vi c� nghĩa l� kh�c nhau. Dị thục (vipāka) l� loại quả (pāka) kh�ng giống (visadṛśa) với nh�n của n�.�

(Hỏi) Điều n�y c� nghĩa như thế n�o?

(Đ�p) Ở Dục giới (1) một nh�n dị thục (vipākahetu) chỉ bao gồm một uẩn v� sinh ra chỉ một quả: Đ� l� ph�p đắc (prāpti) c�ng với c�c t�nh chất (lakṣaṇa) sinh, v.v., của n�; (2) một nh�n dị thục bao gồm hai uẩn v� sinh ra chỉ một quả: Đ� l� th�n nghiệp v� ngữ nghiệp c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v., của n�; (3) một nh�n dị thục bao gồm bốn uẩn v� sinh ra chỉ một quả: Đ� l� t�m, t�m sở thiện v� bất thiện c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v., của ch�ng.

Ở Sắc giới, (1) một nh�n dị thục bao gồm chỉ một uẩn v� sinh ra chỉ một quả: Đ� l� đắc c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v., của n�, v� tưởng định c�ng với c�c t�nh chất của n�; (2) một nh�n dị thục bao gồm hai uẩn v� sinh ra chỉ một quả: Đ� l� biểu nghiệp của tầng thiền thứ nhất c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v., của n�; (3) một nh�n dị thục bao gồm bốn uẩn v� sinh ra chỉ một quả: đ� l� t�m thiện, kh�ng thuộc định (bởi v� t�m định lu�n lu�n c� sắc ph�p của luật nghi v� như vậy c� đến năm uẩn) c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v., của ch�ng; (4) một nh�n dị thục bao gồm năm uẩn v� sinh ra chỉ một quả đ� l� t�m định (samāhita) c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v., của n�.

Ở V� sắc giới, (1) một nh�n dị thục bao gồm một uẩn sinh ra chỉ một quả: đ� l� ph�p đắc, diệt tận định c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v. của n�; (2) một nh�n dị thục bao gồm bốn uẩn sinh ra chỉ một quả: đ� l� t�m v� t�m sở c�ng với c�c t�nh chất sinh, v.v., của ch�ng.

C� một loại nghiệp m� quả dị thục của n� chỉ bao h�m trong chỉ một xứ (āyatana) l� ph�p xứ (dharmāyatana): Đ� l� nghiệp chi�u cảm quả dị thục mạng căn (jīvitendriya). Thật vậy, loại nghiệp chi�u cảm quả dị thục mạng căn nhất định phải c� mạng căn v� c�c t�nh chất sinh, v.v., của n� l�m quả dị thục; v� ch�ng tạo th�nh một phần của ph�p xứ.

Loại nghiệp chi�u cảm dị thục l� � căn nhất định phải c� hai xứ l�m quả dị thục; đ� l� � xứ (māna-āyatana) v� ph�p xứ (ph�p xứ bao gồm c�c thọ, v.v., v� c�c t�nh chất sinh, v.v., đi k�m theo � căn)

Loại nghiệp chi�u cảm dị thục l� x�c xứ nhất định phải c� hai xứ l�m quả dị thục; đ� l� x�c xứ v� ph�p xứ (ph�p xứ bao gồm c�c t�nh chất sinh, v.v., của x�c xứ).

Loại nghiệp chi�u cảm dị thục l� th�n xứ (kāyāyatana) nhất định phải c� ba xứ l� quả dị thục; đ� l� th�n xứ, x�c xứ (tức bốn đại chủng tr� giữ th�n xứ), v� ph�p xứ (ph�p xứ bao gồm c�c t�nh chất sinh, v.v.).

Cũng như vậy loại nghiệp chi�u cảm quả dị thục l� sắc xứ, hoặc hương xứ, hoặc vị xứ nhất định phải c� ba xứ l�m quả dị thục; đ� l� x�c xứ, ph�p xứ giống như ở tr�n cộng th�m sắc xứ, hoặc hương xứ, hoặc vị xứ t�y theo từng trường hợp.

Loại xứ chi�u cảm dị thục l� nh�n xứ, hoặc nhĩ xứ, hoặc tỷ xứ, hoặc thiệt xứ nhất định phải c� bốn xứ l�m quả dị thục; đ� l� bốn căn, th�n xứ, x�c xứ, v� ph�p xứ.

Một nghiệp c� thể chi�u cảm năm, s�u, bảy, t�m, ch�n, mười hoặc mười một xứ l�m quả dị thục.

Nghiệp c� hai loại: Nhiều quả v� �t quả; cũng giống như trường hợp của c�c loại hạt giống của c�y sen, c�y lựu, c�y vả, c�y k�, c�y l�a, v.v..

C� trường hợp một nghiệp thuộc một đời (ekādhvika) chi�u cảm quả dị thục trong ba đời (traiyadhvika); tuy nhi�n kh�ng c� trường hợp ngược lại bởi v� quả kh�ng thể �t hơn nh�n. C� trường hợp nghiệp chỉ thuộc về một s�t-na (ekāṣaṇika) nhưng quả dị thục c� thể k�o d�i trong nhiều s�t-na; tuy nhi�n kh�ng c� trường hợp ngược lại bởi v� l� do như tr�n.

Quả dị thục kh�ng c�ng thời với nghiệp chi�u cảm bởi v� khi tạo nghiệp th� chưa thọ quả. Quả dị thục kh�ng được chi�u cảm ngay sau khi tạo nghiệp bởi v� ch�nh đẳng v� gi�n duy�n (samanantarapratyaya) c� t�c dụng dẫn dắt s�t-na kế tiếp của nghiệp; hơn nữa, nh�n dị thục phải t�y thuộc v�o sự ph�t triển của th�n tương tục mới c� thể cho ra quả.

(Hỏi) C�c ph�p l�m th�nh s�u nh�n n�y thuộc về đời n�o?

(Đ�p) Ch�ng t�i đ� c� n�i qua về điều n�y nhưng chưa đưa v�o tụng văn v� thế nay xin giải th�ch một lần nữa.

遍行與同類　　�� 二世三世三

[Biến h�nh nh�n v� đồng loại nh�n

Thuộc hai đời; ba nh�n thuộc ba đời.]

Luận: Một ph�p qu� khứ, một ph�p hiện tại c� thể l�m biến h�nh nh�n, c� thể l�m đồng loại nh�n. C�c ph�p thuộc qu� khứ, hiện tại v� vị lai c� thể l�m tương ưng nh�n, c�u hữu nh�n v� dị thục nh�n. Tụng văn kh�ng n�i đến năng t�c nh�n bởi v� c�c ph�p hữu vi thuộc ba đời đều l� năng t�c nh�n; v� c�c ph�p v� vi th� kh�ng thuộc về bất cứ đời n�o (phi thế).

(Hỏi) S�u nh�n tương ưng với loại quả n�o? Nhờ c� những loại quả n�o m� ch�ng được gọi l� nh�n?

Tụng đ�p:

果有為離繫　　�� 無為無因果.

[Quả l� c�c ph�p hữu vi v� ly hệ.

V� vi kh�ng c� nh�n quả.]

Luận: Bổn luận viết: �c�c ph�p n�o l�m quả? - c�c ph�p hữu vi v� trạch diệt (prati-saṃkhyānirodha)�.

(Vấn nạn) Nếu ph�p v� vi l� quả th� n� phải c� nh�n bởi v� cần phải đối chiếu với nh�n mới n�i n� l� quả. Hơn nữa nếu ph�p v� vi l� nh�n (kāraṇahetu) th� n� phải c� quả bởi v� cần phải đối chiếu với quả mới c� thể n�i n� l� nh�n.

(Hữu bộ) Chỉ c� ph�p hữu vi mới c� nh�n v� quả.

C�c ph�p v� vi kh�ng c� nh�n v� quả bởi v� người ta kh�ng thể g�n gh�p cho ch�ng s�u nh�n v� năm quả.

(Hỏi) Tại sao kh�ng thừa nhận một phần của đạo, tức v� gi�n đạo (ānantaryamārga), l�m năng t�c nh�n cho quả ly hệ (visaṃyogaphala)?

(Đ�p) Bởi v� năng t�c nh�n l� loại nh�n kh�ng chướng ngại sự sinh khởi; trong khi ly hệ vốn l� ph�p v� vi lại kh�ng sinh khởi. V� thế kh�ng thể cho rằng n� c� năng t�c nh�n.

(Hỏi) Nếu vậy l�m thế n�o ly hệ lại l� quả? N� l� quả của c�i g�?

(Đ�p) n� l� quả của đạo (Đạo quả) bởi v� n� đắc được nhờ v�o năng lực của đạo; n�i c�ch kh�c, ch�nh nhờ đạo m� h�nh giả đắc được ly hệ.

(Vấn nạn) Nếu vậy ch�nh sự đắc được (prāpti) ly hệ mới l� quả của đạo chứ kh�ng phải sự ly hệ bởi v� đạo c� t�c dụng đối với sự đắc được ly hệ chứ kh�ng phải đối với ly hệ.

(Giải th�ch) Kh�ng phải như vậy. C� sự kh�c nhau giữa t�c dụng của đạo đối với sự đắc được v� đối với sự ly hệ. Đạo sinh ra đắc; đạo gi�p đắc được sự ly hệ. Như vậy d� đạo kh�ng phải l� nh�n của ly hệ (trạch diệt) nhưng vẫn c� thể n�i trạch diệt l� quả của đạo.

(Hỏi) C�c ph�p v� vi vốn kh�ng c� tăng thượng quả (adhipatiphala) th� l�m thế n�o n�i ch�ng l� năng t�c nh�n?

(Đ�p) Ph�p v� vi l� năng t�c nh�n bởi v� kh�ng l�m chướng ngại ph�p kh�c sinh ra; tuy nhi�n n� kh�ng c� quả bởi v� nếu đ� nằm ngo�i thời gian (adhvavinirmukta) th� kh�ng c� quả cũng kh�ng c� khả năng cho quả.

C�c luận sư Kinh bộ kh�ng thừa nhận ph�p v� vi l� nh�n bởi v� kh�ng c� kinh n�o n�i nh�n l� ph�p v� vi m� chỉ n�i nh�n l� ph�p hữu vi. Kinh (Saṃyukta, 1, 5) n�i: �Tất cả c�c nh�n, tất cả c�c duy�n c� quả l� sự sinh khởi của m�u sắc, �, của thức đều l� v� thường. Được sinh khởi bởi c�c nh�n v� c�c duy�n v� thường th� l�m thế n�o sắc, � thức c� thể l� thường được?�

(Hữu bộ) Nếu ph�p v� vi, tức ph�p thường hằng, kh�ng phải l� nh�n th� n� kh�ng thể l�m �điều kiện của sở duy�n� (sở duy�n duy�n, ālambanapratyaya) cho thức năng duy�n.

(KInh bộ) Kinh chỉ n�i rằng c�c nh�n v� c�c duy�n c� khả năng sinh khởi đều v� thường; chứ kinh kh�ng n�i tất cả c�c điều kiện của thức (thức duy�n) đều v� thường. Như vậy, ph�p v� vi vẫn c� thể l�m sở duy�n duy�n cho thức bởi v� sở duy�n duy�n th� kh�ng c� khả năng sinh khởi.�

(Hữu bộ) Ch�nh c�c nh�n c� khả năng sinh khởi (janaka) đ� được kinh n�i l� v� thường; v� thế kinh kh�ng phủ nhận ph�p v� vi l� năng t�c nh�n, tức l� loại nh�n �kh�ng l�m chướng ngại�?

(Kinh bộ) Kinh chỉ thừa nhận ph�p v� vi l�m sở duy�n duy�n chứ kh�ng n�i ph�p v� vi l�m năng t�c nh�n; v� thế kh�ng n�n lập l�m nh�n chỉ v� n� c� t�nh chất �kh�ng l�m chướng ngại�.

(Hữu bộ) Tuy kinh kh�ng n�i tất cả c�c ph�p kh�ng l�m chướng ngại đều l� nh�n; nhưng kinh cũng kh�ng n�i ngược lại điều n�y. Hơn nữa hiện c� rất nhiều kinh đ� bị thất lạc l�m sao c� thể đo�n chắc kh�ng c� kinh n�o n�i ph�p v� vi l�m năng t�c nh�n?

(Kinh bộ) Nếu vậy, ph�p n�o được gọi l� ly hệ (visaṃyoga)?

(Hữu bộ) Bổn luận (J�ānaprasthāna, 2, 2) n�i rằng ly hệ l� trạch diệt.

(Kinh bộ) Khi ch�ng t�i hỏi trạch diệt l� g�, c�c �ng đ� trả lời �l� ly hệ�; sau đ� khi ch�ng t�i hỏi ly hệ l� g�, c�c �ng lại trả lời �l� trạch diệt�. Hai c�u trả lời n�y xoay vần m� kh�ng giải th�ch được thể t�nh của ph�p v� vi; v� thế c�c �ng phải đưa ra một c�ch giải th�ch kh�c.

(Hữu bộ) Thể t�nh của ph�p n�y thực hữu, kh�ng thể n�i ra được m� chỉ c� tự th�n th�nh giả chứng đắc. V� thế chỉ c� thể hiển thị những t�nh chất chung (tổng tướng) của n�; đ� l� một thực ph�p (dravya) kh�c biệt với c�c ph�p kh�c, c� t�nh thiện, thường hằng, c� t�n l� trạch diệt v� cũng c�n gọi l� ly hệ.

C�c luận sư Kinh bộ n�i rằng tất cả c�c ph�p v� vi đều kh�ng thực hữu. Ch�ng kh�ng phải l� c�c thực ph�p ri�ng biệt như sắc, thọ, v.v..

Nếu vậy tại sao lại gọi l� hư kh�ng (ākāśa), trạch diệt, phi trạch diệt?

(Đ�p) Chỉ v� kh�ng c� t�nh chất x�c chạm (apraṣṭavya) n�n gọi l� hư kh�ng; c� nghĩa l� kh�ng c� một th�n đối ngại (sapratighadravya). Trong b�ng tối, con người v� kh�ng gặp phải (avindantaḥ) chướng ngại n�n n�i l� c� hư kh�ng.

Khi t�y mi�n v� hiện hữu sinh khởi trước đ� bị diệt trừ v� kh�ng c�n c� t�y mi�n v� hiện hữu n�o kh�c sinh khởi nhờ c� năng lực của tr� tuệ (pratisaṃkhya = praj�ā) th� gọi l� trạch diệt hay Niết-b�n.

Nếu kh�ng nhờ v�o lực của trạch diệt v� v� thiếu duy�n m� c�c ph�p kh�ng sinh khởi th� gọi l� phi trạch diệt; như trong trường hợp chết yểu khiến cho một đời sống bị gi�n đoạn th� c� phi trạch diệt của c�c ph�p lẽ ra sẽ sinh khởi theo đời sống n�y nếu như đời sống n�y c�n tiếp tục.

C� luận sư (Sthavira) cho rằng trạch diệt l� sự kh�ng sinh khởi của c�c t�y mi�n ở vị lai nhờ c� c�ng năng của tuệ (praj�ā); phi trạch diệt l� sự kh�ng khởi của khổ, tức chỉ cho đời sống ở vị lai kh�ng phải nhờ v�o c�ng năng của tuệ m� l� v� kh�ng c� c�c t�y mi�n.

(Nhận x�t của Kinh bộ) Sự kh�ng sinh khởi (bất sinh) của khổ l� do trạch lực v� thế sự kh�ng sinh khởi n�y thuộc về trạch diệt.

C� luận sư (Mahāsāṃghika) n�i rằng phi trạch diệt l� sự kh�ng hiện hữu sau đ� (paścād abhāva) của c�c ph�p đ� sinh bởi v� bị diệt một c�ch tự nhi�n.

Nếu chủ trương như vậy, phi trạch diệt kh�ng thể thường hằng (nitya) bởi v� sẽ kh�ng c� phi trạch diệt chừng n�o m� ph�p l�m nh�n (tức t�y mi�n chưa diệt).

(Vấn nạn) Chẳng lẽ trước đ� trạch diệt kh�ng c� trạch lực sao? V� nếu như vậy th� trạch diệt cũng kh�ng phải l� thường bởi v� c�i trước đ� kh�ng c� th� c�i sau cũng kh�ng c�.

(Giải th�ch) C�c �ng kh�ng thể n�i rằng trạch diệt kh�ng phải l� thường bởi v� n� c� trạch lực trước đ�: Thật ra, trạch diệt kh�ng c� trạch lực trước đ�. Người ta kh�ng c� quyền n�i rằng trạch diệt l� ph�p c� trước v� sau đ� mới c� �sự kh�ng sinh khởi của c�c ph�p chưa sinh�. Sự kh�ng sinh khởi vốn lu�n lu�n tự tồn tại. Nếu kh�ng c� trạch lực th� c�c ph�p sẽ sinh; nếu c� trạch lực th� c�c ph�p tuyệt đối sẽ kh�ng sinh. C�c c�ng năng (sāmarthya) của trạch lực đối với sự kh�ng sinh khởi của c�c ph�p l� (1) trước khi c� trạch lực đ� kh�ng c� chướng ngại n�o đối với sự sinh khởi của c�c ph�p, (2) đến khi c� trạch lực th� c�c ph�p, m� sự sinh khởi của ch�ng vốn kh�ng hề bị ngăn ngại trước đ� (akṛtotpattipratibandha), lại kh�ng thể sinh.

(Hữu bộ phản nạn kinh bộ) Nếu Niết-b�n chỉ l� sự kh�ng sinh khởi (bất sinh, anutpāda) th� l�m sao c� thể giải th�ch c�u kinh (Saṃyukta, 26, 2) sau đ�y: �Sự thực h�nh, luyện tập, vun xới năm căn t�n, v.v., sẽ đoạn trừ được khổ qu� khứ, vị lai v� hiện tại�? - Thật ra sự đoạn trừ n�y kh�ng g� kh�c hơn ch�nh l� Niết-b�n (bất sinh) v� chỉ c� một ph�p vị lai mới c� thể c� sự bất sinh chứ kh�ng phải ph�p qu� khứ hay hiện tại.

(Kinh bộ) Kinh tr�n kh�ng tr�i với định nghĩa của ch�ng t�i về Niết-b�n bởi v� khi n�i �đoạn trừ khổ qu� khứ, hiện tại� l� h�m � đoạn trừ c�c phiền n�o (kleśa) đeo b�m khổ qu� khứ v� hiện tại. C�ch hiểu của ch�ng t�i vẫn c� thể được chứng thực qua một bản kinh kh�c (Saṃyukta, 3, 17): �H�y đoạn trừ tham dục (chandarāga) đối với sắc, thọ, � thức, khi tham dục được đoạn trừ th� sắc, � thức cũng c� thể được đoạn trừ v� thấu hiểu (biến tri, praj�ā)�. Đối với c�u n�i �đoạn trừ khổ qu� khứ v� vị lai� của kinh khi dạy về năm căn t�n, v.v., ch�ng t�i cũng đ� hiểu theo c�ch tr�n.

Nếu c� người tr�ch dẫn một c�u kinh kh�c n�i về năm căn t�n, v.v., như �sự tu tập c�c căn sẽ đoạn trừ c�c phiền n�o qu� khứ, vị lai, hiện tại� th� c�ch giải th�ch vẫn giống như vậy.

Hoặc c� thể khi n�i �phiền n�o qu� khứ� l� c� � chỉ cho phiền n�o của đời qu� khứ (paurvajanmika: pūrve janmai bhava), �phiền n�o hiện tại� l� chỉ cho phiền n�o của đời sống hiện tại (aihajanmika); chứ kh�ng phải chỉ cho phiền n�o thuộc về một s�t-na ở qu� khứ hoặc hiện tại (ekakṣaṇika). Cũng giống như trường hợp của mười t�m �i h�nh (tṛṣṇāvicarita). (Anguttara, ii. 212): C�c �i h�nh thuộc đời sống qu� khứ th� gọi l� �i h�nh qu� khứ; c�c �i h�nh thuộc đời sống hiện tại th� gọi l� �i h�nh hiện tại; c�c �i h�nh thuộc đời sống vị lai th� gọi l� �i h�nh vị lai.

Hai loại phiền n�o qu� khứ v� hiện tại tạo ra trong th�n tương tục ở hiện tại c�c chủng tử được gọi l� chủng tử dẫn sinh phiền n�o vị lai: Khi c�c chủng tử n�y được đoạn trừ th� phiền n�o qu� khứ v� hiện tại cũng được đoạn trừ cũng giống như khi quả dị thục tận th� n�i l� nghiệp tận.

Đối với khổ v� phiền n�o vị lai th� ch�ng tuyệt đối kh�ng sinh khởi v� kh�ng c� chủng tử cho n�n mới gọi l� đoạn.

Nếu kh�ng phải như vậy th� sự đoạn trừ khổ qu� khứ hoặc hiện tại c�n c� � nghĩa g� nữa? Nếu một ph�p đ� diệt hoặc đang diệt th� kh�ng cần phải nhọc sức đoạn trừ.

(Hữu bộ) Nếu kh�ng c� ph�p v� vi tại sao Kinh (Saṃyukta, 31, 12) n�i: �Ly nhiễm l� ph�p tối thượng trong số c�c ph�p hữu vi v� v� vi.� L�m thế n�o một ph�p nếu kh�ng hiện hữu (asat), lại c� thể l� ph�p tối thượng trong số c�c ph�p kh�ng hiện hữu?

Kinh bộ) Ch�ng t�i kh�ng n�i c�c ph�p v� vi kh�ng hiện hữu; m� l� chỉ hiện hữu theo c�ch ch�ng t�i n�i. Cũng giống như trường hợp trước khi �m thanh được ph�t ra, người ta thường n�i: �c� sự kh�ng hiện hữu trước đ� (hữu ti�n phi hữu) của thanh�; sau khi �m thanh đ� diệt, người ta lại n�i �c� sự kh�ng hiện hữu sau đ� (hữu hậu phi hữu) của thanh�, v� n�i như vậy m� kh�ng hề c� � khẳng định rằng sự kh�ng hiện hữu n�y c� hiện hữu. Trường hợp của c�c ph�p v� vi cũng như vậy.

Mặc d� kh�ng hiện hữu nhưng một ph�p v� vi vẫn đ�ng được ca ngợi bởi v� đ� l� sự ly nhiễm (virāga), tức l� sự rốt r�o kh�ng sinh khởi của tất cả c�c điều xấu. Ph�p kh�ng hiện hữu n�y l� ph�p th� thắng nhất (viśiṣṭa) trong số c�c ph�p kh�ng hiện hữu, v� khi xưng t�n ph�p n�y l� tối thượng l� kinh muốn l�m cho những người tin theo cảm thấy h�n lạc.

(Hữu bộ) Nếu trạch diệt hoặc Niết-b�n kh�ng hiện hữu th� l�m thế n�o n� c� thể trở th�nh một trong bốn th�nh đế? L�m thế n�o n� c� thể l�m th�nh đế thứ ba?

(Giải th�ch) Th�nh đế (āryasatya) c� nghĩa l� g�? Chắc chắn th�nh đế c� nghĩa l� kh�ng sai lầm (v� đảo, aviparīta). Th�nh giả nh�n thấy c�c ph�p c� hiện hữu v� c�c ph�p kh�ng hiện hữu một c�ch kh�ng sai lầm. Đối với c�c ph�p khổ (duḥkha), th�nh giả chỉ thấy khổ; đối với sự kh�ng hiện hữu của khổ, th�nh giả chỉ thấy sự kh�ng hiện hữu của khổ. Như vậy, c� g� m�u thuẫn khi sự kh�ng hiện hữu của khổ, tức trạch diệt l� một th�nh đế?

V� sự kh�ng hiện hữu n�y l� th�nh đế thứ ba bởi v� th�nh giả thấy n� v� tuy�n bố về n� ngay sau th�nh đế thứ hai.

(Hữu bộ) Nếu v� vi l� c�c ph�p kh�ng hiện hữu th� khi duy�n hư kh�ng v� hai diệt ph�p (niết-b�n, nirodha), thức sẽ c� sở duy�n cảnh l� ph�p kh�ng hiện hữu (duy�n v� cảnh).

(Giải th�ch) Nếu n�i như vậy cũng kh�ng c� g� sai. Ch�ng t�i sẽ giải th�ch vấn đề n�y khi b�n về qu� khứ v� vị lai.

(Hữu bộ) C� g� sai nếu cho rằng v� vi l� ph�p thực hữu?

(Luận chủ) C� g� lợi (hữu h� đức) nếu cho rằng như vậy?

(Hữu bộ) Điều lợi n�y đ� được luận thuyết của Tỳ-b�-sa ủng hộ.

(Luận chủ) Nếu thấy rằng c� thể ủng hộ được th� chư thi�n đ� đứng ra g�nh v�c việc n�y rồi! Thế nhưng việc cho rằng ph�p v� vi c� thực thể chỉ l� sự nh�n nhận một sự vật kh�ng hiện hữu như l� thực hữu. Bởi v� sao? - Thể của ph�p v� vi kh�ng tri nhận được như trong trường hợp của m�u sắc, thọ, v.v.; v� dụng của n� cũng kh�ng tri nhận được như trong trường hợp của c�c căn th�n.�

Hơn nữa, nếu sự hủy diệt n�y (diệt ph�p, nirodha) c� thực thể ri�ng th� l�m thế n�o lập th�nh sở thuộc c�ch như: Sự hủy diệt của khổ (duḥkhasya nirodhaḥ), sự hủy diệt của phiền n�o? Theo ch�ng t�i, thật th�ch hợp để n�i rằng �sự hủy diệt của sự vật n�y chỉ l� kh�ng hiện hữu của sự vật n�y�. �Sự hủy diệt của khổ� c� nghĩa l� �khổ sẽ kh�ng c�n hiện hữu nữa�. Tuy nhi�n giữa sự vật n�y, tức phiền n�o, v� sự hủy diệt được xem như l� một thực thể, ch�ng t�i kh�ng thể quan niệm c� thể c� bất kỳ quan niệm n�o của nh�n đối với quả, của quả đối với nh�n, của to�n thể đối với th�nh phần, v.v., để c� thể chứng minh rằng đ�y l� sở thuộc c�ch.

(Hữu bộ) Ch�ng t�i khẳng định sự hủy diệt l� một thực ph�p khi m� người ta vẫn c� thể thấy r� sự hủy diệt n�y c� quan hệ với một sự vật như thế (như sự diệt tham dục, v.v.), bởi v� người ta c� thể đắc được sự hủy diệt v�o thời điểm đoạn trừ sự đắc được một sự vật như thế.

(Luận chủ) C�i g� quyết định sự đắc được sự hủy diệt n�y?

(Hữu bộ) Kinh n�i b�-s� đắc được Niết-b�n ngay trong đời n�y (hiện ph�p Niết-b�n). Nếu Niết-b�n kh�ng thực hữu th� l�m sao c� thể đắc được?

(Kinh bộ) Nhờ đắc được lực tương phản hoặc đối trị, tức th�nh đạo, m� b�-s� c� được t�nh c�ch (āśraya) tr�i chống với phiền n�o (kleśa), tr�i chống với th�n sở y của kiếp sau; v� thế kinh n�i l� b�-s� đắc được Niết-b�n.

Hơn nữa kinh (Saṃyukta, 13, 5) đ� cho thấy rằng Niết-b�n ho�n to�n kh�ng hiện hữu (abhāvamātra) khi n�i: �Sự đoạn trừ to�n bộ (aśeṣaprahāṇa), sự l�m cho thanh tịnh (vyantibhāva, vātībhāva), sự kiệt tận (kṣaya), sự xả ly (virāga), sự hủy diệt (nirodha), sự lắng dịu (vyupaśama), sự qua đi vĩnh viễn (astaṃgama) của khổ; sự kh�ng kế tục (apratisaṃdhi), kh�ng thủ đắc (anupādāna), kh�ng sinh khởi (aprādurbhāva) của một khổ kh�c, - thật l� tịch tĩnh (śānta), thật l� mỹ diệu (praṇītam) khi xả bỏ mọi nơi nương tựa (chư y, upadhi), l�m kiệt tận mọi thứ tham �i (tṛṣṇākṣaya), ly nhiễm (virāga) diệt (nirodha), Niết-b�n.��

Hữu bộ khi n�i Niết-b�n l� sự kh�ng sinh khởi của một khổ kh�c (aprādurbhāva), kinh chỉ muốn n�i rằng kh�ng c� sự sinh khởi của khổ ở Niết-b�n.�

(Kinh bộ) Ch�ng t�i thấy rằng c�ch d�ng trường sở c�ch (đệ thất chuyển thanh) �ở Niết-b�n� kh�ng c� c�ng dụng g� trong việc chứng minh Niết-b�n l� thực hữu. C�c �ng muốn �m chỉ điều g� khi d�ng trường sở c�ch �ở đ� (y thử, asmin)? Nếu điều n�y h�m nghĩa �Niết-b�n đ� hiện hữu nhưng ở đ� kh�ng c� sự hiện hữu của khổ� (y thử dĩ hữu, asmin sati) th� khổ sẽ kh�ng bao giờ sinh khởi v� Niết-b�n vốn thường hằng. Nếu h�m nghĩa �Niết-b�n đ� được đắc� (y thử dĩ đắc, asmin prāpte) th� c�c �ng phải thừa nhận rằng khổ vị lai sẽ kh�ng sinh khởi khi m� th�nh đạo - tức phương tiện m� c�c �ng cho rằng c� thể nương v�o đ� để đắc được Niết-b�n - hiện hữu hoặc đắc được.

V� thế tỷ dụ được n�i tr�n trong kinh (Dīgha, ii. 157; Saṃyutta, i. 159; Theragāthā, 906) l� giải th�ch r� r�ng nhất: �Giống như Niết-b�n (nirvāna) của ngọn lửa, sự giải tho�t của t�m cũng như vậy�. C� nghĩa l� giống như sự lụn t�n của ngọn lửa chỉ l� sự �đi qua� (aty-aya) của ngọn lửa m� kh�ng phải l� sự đi qua của một thực thể n�o kh�c; sự giải tho�t của t�m Thế t�n cũng vậy.

Kinh bộ c�n dẫn chứng một đoạn vấn đ�p của A-tỳ-đạt-ma: �ph�p n�o l� ph�p v� sự (dharma avastuka)? - Ph�p v� vi.� Ở đ�y từ �v� sự� c� nghĩa l� kh�ng thực, tức kh�ng c� thể t�nh.

C�c luận sư Tỳ-b�-sa kh�ng thừa nhận sự giải th�ch n�y. Từ �sự� (vastu) c� tất cả năm nghĩa kh�c nhau: (1) Tự t�nh (svabhava), tỷ dụ như: �Khi đắc được (prāptilabh) sự n�y tức cũng th�nh tựu (samanvāgam) sự n�y� (J�ānaprasthāna, 20, 3; Vibhāṣā, 179, 8); (2) sở duy�n (ālambana), tỷ dụ như: �tất cả c�c ph�p được tri nhận (ya) bởi c�c loại tr� (j�nena) kh�c nhau, mỗi một loại đều tri nhận ri�ng (yathāvastu) của n� (Prakaraṇa, 31b9); (3) hệ phược (saṃyojanīya), tỷ dụ như: �nếu bị tr�i buộc bởi sự n�y, bởi �i, th� c� bị tr�i buộc c�ng với sự n�y bởi s�n nhuế kh�ng?� (Vibhāṣā, 58, 2); (4) nh�n (hetu) tỷ dụ như: �ph�p n�o l� ph�p hữu sự (savastuka)? - Ph�p hữu vi� (Prakaraṇa, 33 b); (5) sự chiếm hữu (sở nhiếp, parigraha), tỷ dụ như: �việc đồng �ng (điều sự), việc nh�, việc cửa h�ng, sự gi�u c�, đoạn trừ sự chiếm hữu tức giải tho�t� (Vibhāṣā, 56, 2). Theo Tỳ-b�-sa, trong đoạn vấn đ�p ở tr�n, từ �sự� c� nghĩa l� nh�n; v� thế khi n�i �v� sự� l� h�m � kh�ng c� nh�n. C�c ph�p v� vi mặc d� thực hũu, thường hằng, kh�ng c� t�c dụng nhưng kh�ng c� nh�n sinh ra ch�ng v� cũng kh�ng c� quả do ch�ng sinh ra.

Đến đ�y đ� kết th�c phần tổng luận ở tr�n.

(Hỏi) Những loại quả n�o đắc được từ những loại nh�n n�o?

Tụng đ�p:

後因果異熟　　�� 前因增上果
　�� 同類遍等流　　�� 俱相應士用.

[Dị thục l� quả của nh�n cuối c�ng.

Tăng thượng l� quả của nh�n đầu ti�n.

Đẳng lưu l� quả của đồng loại v� biến h�nh

Sĩ dụng l� quả của c�u hữu v� tương ưng.]

Luận: Nh�n cuối c�ng (hậu nh�n) l� nh�n dị thục (vipākahetu) bởi v� được n�i đến sau c�ng trong s�u loại. Quả đầu ti�n, tức qủa dị thục (vipākaphala) l� quả của nh�n n�y.

Nh�n đầu ti�n (tiền nh�n) l� năng t�c nh�n (kāraṇahetu). Quả cuối c�ng đắc được nhờ nh�n n�y. Quả n�y c� t�n l� tăng thượng, c� nghĩa l� sinh từ sự tăng thượng (adhipaja) hoặc thuộc về sự tăng thượng (ādhipata) bởi v� n� l� quả của sự tăng thượng (adhipatiphala). Năng t�c nh�n được xem như l� loại nh�n c� t�nh chất tăng thượng (adhipati).

(Hỏi) T�nh chất kh�ng l�m chướng ngại (anāvaraṇabhāvamātrāvasthāna) đ� đủ để lập th�nh năng t�c nh�n, tại sao c�n cho rằng n� c� t�nh chất tăng thượng?

(Đ�p) Năng t�c nh�n c� thể l� �loại nh�n kh�ng c� t�c động� (upekṣaka) - do đ� đ� được xem l� tăng thượng v� kh�ng g�y chướng ngại - hoặc c� thể l� �loại nh�n c� t�c động� (kāraka) - do đ� đ� được xem l� tăng thượng v� n� c� lực tự tại, sinh khởi v� th� thắng (pradhāna, janaka, angībhāva). Tỷ dụ như mười xứ (tức sắc v� nh�n căn, th�n v� nhĩ căn, v.v.) đều c� � nghĩa tăng thượng đối với năm thức th�n; cọng nghiệp của hữu t�nh c� � nghĩa tăng thượng đối với thế giới hội tập (kh� thế giới). Nhĩ căn c� t�c dụng tăng thượng gi�n tiếp đối với nh�n thức bởi v� sau khi nghe th� c� � muốn nh�n.

Quả đẳng lưu (niṣyandaphala) sinh khởi từ đồng loại nh�n (sabhāgahetu) v� biến h�nh nh�n (sarvatragahetu) bởi v� quả của hai nh�n n�y đều tương tợ với nh�n của ch�ng.

Quả của c�u hữu nh�n (sahabhūhetu) v� tương ưng nh�n (saṃprayuktakahetu) c� t�n l� sĩ (puruṣa) bởi v� n� l� quả của những hoạt động thuộc về con người (sĩ dụng, puruṣakāra). Những hoạt động thuộc về con người kh�ng kh�c với bản th�n con người (puruṣabhāva) bởi v� h�nh động kh�ng kh�c với người h�nh động. Do đ� loại quả n�y mới c� t�n l� loại quả thuộc về con người (puruṣa).

(Hỏi) Sĩ dụng l� g�?�

(Đ�p) T�c dụng (kāritra, kriyā, karma) của một ph�p được gọi l� sĩ dụng (puruṣakāra) bởi v� t�c dụng n�y tương tợ đối với hoạt động của một con người (puruṣa). Cũng giống như thế gian gọi t�n một loại cỏ l� �nha t�c� (kākajanghā) v� c� h�nh dạng giống như ch�n của con quạ đen; hoặc gọi một vi�n tướng l� �T�y tượng� (mattahastin) bởi v� �ng ta hung h�n như một con voi say.

(Hỏi) C� phải chỉ c� tương ưng nh�n v� c�u hữu nh�n cho quả sĩ dụng kh�ng?

(Đ�p) C� thuyết n�i rằng trừ dị thục ra, c�c nh�n kh�c cũng c� quả sĩ dụng. Thật vậy, loại quả n�y vốn sinh khởi c�ng thời với nh�n hoặc ngay liền sau nh�n trong khi quả của dị thục nh�n th� kh�c. C� luận sư cho rằng dị thục nh�n cũng c� quả sĩ dụng ở xa, như trường hợp quả thu hoạch được của n�ng phu.

[Như vậy, một ph�p l�m (1) đẳng lưu quả l� v� sinh khởi tương tợ với nh�n, (2) sĩ dụng quả l� v� sinh khởi nhờ lực của nh�n, (3) tăng thượng quả l� v� sinh khởi m� kh�ng bị nh�n chướng ngại]

(Hỏi) C�c t�nh chất của c�c loại quả kh�c nhau l� g�?

Tụng đ�p:

異熟無記法　　�� 有情有記生
　�� 等流似自因　�� 　離繫由慧盡
　�� 若因彼力生　　�� 是果名士用
　�� 除前有為法　　�� 有為增上果.

[Dị thục l� ph�p v� k�,

Thuộc về hữu t�nh, sinh từ nghiệp hữu k�.

Đẳng lưu tương tợ như nh�n

Ly hệ l� sự diệt tận nhờ tuệ.

Nếu do sức người sinh

Quả gọi l� sĩ dụng.

Tất cả ph�p hữu vi đều l� tăng thượng quả

Ngoại trừ c�c ph�p ở sau ch�ng.]

Luận: Dị thục l� ph�p v� ph� v� k�.

Trong số c�c ph�p v� ph� v� k�, c� ph�p thuộc về hữu t�nh, c� ph�p kh�ng thuộc về hữu t�nh. V� thế luận chủ chỉ n� vắn tắt l� �thuộc hữu t�nh�; c� nghĩa l� sinh khởi trong th�n tương tục của hữu t�nh.

Thuộc về hữu t�nh l� c�c ph�p trưởng dưỡng (aupacayika), tức c�c ph�p tăng trưởng nhờ đồ ăn, đồ uống, v.v., v� c�c ph�p đẳng lưu (naiṣyandika), tức c�c ph�p sinh từ loại nh�n tương tợ của ch�ng. V� thế luận chủ chỉ n�i vắn tắt l� �sinh khởi về sau từ nghiệp hữu k��. Nghiệp hữu k� cũng c� t�n l� dị thục bởi v� n� chi�u cảm quả dị thục, tức l� loại nghiệp bất thiện v� nghiệp thiện hữu lậu (kuślasāsrava). Từ loại nghiệp n�y m�i về sau mới sinh quả dị thục, chứ kh�ng phải c�ng thời hoặc ngay liền sau đ�.�

(Hỏi) Tại sao kh�ng gọi l� dị thục đối với c�c ph�p kh�ng thuộc hữu t�nh như n�i, s�ng, v.v.? Kh�ng phải ch�ng cũng sinh từ nghiệp thiện hoặc �c sao?

(Đ�p) C�c ph�p kh�ng thuộc hữu t�nh c� t�nh chất cộng hữu bởi v� đều c� thể thuộc thọ dụng bởi tất cả mọi người; trong khi quả dị thục lại c� t�nh chất ri�ng biệt: Kh�ng bao giờ c� thể thọ quả dị thục của nghiệp do người kh�c tạo ra. Ngo�i quả dị thục ra, một nghiệp c�n c� thể chi�u cảm quả tăng thượng; đ�y l� loại quả m� mọi người c� thể c�ng hưởng bởi v� n� do cọng nghiệp chi�u cảm.

Ph�p tương tợ với nh�n l� quả đẳng lưu. Loại quả n�y do hai nh�n đồng loại v� biến h�nh chi�u cảm.

(Hỏi) Nếu quả của biến h�nh nh�n l� một quả đẳng lưu, tức tương tợ với nh�n của n�, tại sao kh�ng gọi biến h�nh nh�n l� đẳng lưu nh�n?

(Đ�p) Sở dĩ quả của biến h�nh nh�n lu�n lu�n tương tợ với nh�n l� nhờ (1) quả ở c�ng địa với nh�n, tức cả hai c�ng thuộc về Dục giới, v.v., v� (2) c�ng c� t�nh chất nhiễm � (kliṣṭa); tuy nhi�n quả lại kh�c chủng loại với nh�n. N�i đến �chủng loại� c� nghĩa l� c�ng được đoạn trừ theo một c�ch n�o đ�, chẳng hạn như điều được đoạn trừ bởi kiến khổ đế, v.v. Khi n�o giữa nh�n v� quả c� sự tương tợ về chủng loại n�i tr�n th� biến h�nh nh�n mới c� thể đồng thời l�m đồng loại nh�n.�

C� thể ph�n t�ch qua bốn trường hợp:�

(1)�� Đồng loại nh�n kh�ng l�m biến h�nh nh�n, như trường hợp của c�c phiền n�o phi biến h�nh (như tham [rāga]) đối với c�c phiền n�o thuộc tự bộ;

(2)�� Biến h�nh nh�n kh�ng l�m đồng loại nh�n, như trường hợp của c�c phiền n�o biến h�nh đối với c�c phiền n�o thuộc một bộ kh�c;

(3)�� Biến h�nh nh�n l�m đồng loại nh�n, như trường hợp của c�c phiền n�o biến h�nh đối với một phiền n�o thuộc tự bộ;

(4)�� Tất cả c�c ph�p kh�c kh�ng phải l� đồng loại nh�n cũng kh�ng phải biến h�nh nh�n.

Ly hệ (visaṃyoga) hay ly hệ quả (visaṃyogaphala) l� sự diệt tận (kṣaya = nirodha) đắc được bởi tuệ (dhī = pra�ā); v� thế ly hệ quả ch�nh l� trạch diệt (pratisaṃkhyānirodha).

Sĩ dụng quả l� quả của một ph�p khi n� sinh khởi nhờ v�o lực của ph�p n�y. N� c� quan hệ với một ph�p hữu vi (saṃskṛta). Tỷ dụ như định của tầng thiền thứ nhất l� quả sĩ dụng của t�m gia h�nh (tatprayogacitta) thuộc Dục giới; định của tầng thiền thứ hai l� quả sĩ dụng của t�m thuộc tầng thiền thứ nhất.

Một ph�p v� lậu c� thể l� quả sĩ dụng của một ph�p hữu lậu (c�c ph�p thế gian [laukikāgradharma] c� quả l� khổ ph�p tr� nhẫn [duḥkhe dharmaj�ānakṣānti])

Biến h�a t�m (nirmāṇacitta) l� quả sĩ dụng của t�m thuộc về một tầng thiền n�o đ�.

Trạch ph�p hay Niết-b�n được xem như l� sĩ dụng quả; tuy nhi�n định nghĩa về sĩ dụng quả ở tr�n kh�ng �p dụng cho c�c loại diệt ph�p (nirodha) thường hằng v� kh�ng sinh khởi. V� thế c� thể n�i rằng quả sĩ dụng của một ph�p l� loại quả đắc được nhờ v�o thế lực của ch�nh ph�p n�y.

To�n bộ ph�p hữu vi l� quả tăng thượng của c�c ph�p hữu vi, ngoại trừ c�c ph�p ở sau n� (apūrvaḥ saṃskṛtasyaiva saṃskṛto �dhipateḥ phalam).

(hỏi) Sự kh�c nhau giữa sĩ dụng quả v� tăng thượng quả l� g�?

(Đ�p) Sĩ dụng quả li�n quan đến người tạo t�c (kartar); tăng thượng quả li�n quan đến người tạo t�c v� những g� kh�ng phải l� người tạo t�c. Tỷ dụ như một t�c phẩm được ho�n tất l� sĩ dụng quả v� tăng thượng quả của nghệ nh�n đ� tạo ra t�c phẩm n�y nhưng đối với những người kh�c th� n� chỉ l� tăng thượng quả.

(Hỏi) Trong s�u nh�n ở tr�n, khi thủ quả v� cho quả th� mỗi một nh�n ở v�o những t�nh trạng n�o, ở v�o vị lai, hiện tại hay qu� khứ?

Tụng đ�p:

五取果唯現　　�� 二與果亦然
　�� 過現與二因　　�� 一與唯過去.

[Năm loại thủ quả ở hiện tại.

Hai loại cho quả ở hiện tại.

Hai loại cho quả ở hiện tại v� qu� khứ.

Một loại cho quả ở qu� khứ.]

Luận: Thủ quả (gṛhṇāti, ākṣipati) v� cho quả (prayacchati, dadāti) c� nghĩa l� g�?

Một ph�p thủ quả khi n� trở th�nh hạt giống của quả n�y. Một ph�p cho quả v�o thời điểm m� n� c� thể tạo ra cho quả một lực sinh khởi, c� nghĩa l� v�o thời điểm m� quả vị lai hướng đến sự sinh khởi, sẵn s�ng để sinh khởi (utpādābhimukha); ph�p n�y tạo cho quả vị lai một năng lực c� thể khiến cho quả nhập v�o t�nh trạng hiện tại.

C� năm loại nh�n thủ quả chỉ khi ch�ng c�n ở hiện tại bởi v� nếu ở qu� khứ th� ch�ng đ� thủ quả v� nếu ở vị lai th� kh�ng c� t�c dụng.

Đối với năng t�c nh�n (kāraṇahetu) cũng thế; nhưng tụng văn kh�ng n�i đến v� năng t�c nh�n kh�ng nhất thiết phải c� quả.

C�u hữu nh�n v� tương ưng nh�n cho quả chỉ khi ch�ng ở hiện tại bởi v� cả hai loại n�y đều thủ quả v� cho quả trong c�ng một thời điểm.

Đồng loại nh�n v� biến h�nh nh�n cho quả khi ch�ng ở hiện tại v� qu� khứ.

(Hỏi) L�m sao ch�ng c� thể cho quả đẳng lưu khi ch�ng đang c�n ở hiện tại? Ch�ng ta biết rằng hai loại nh�n n�y lu�n lu�n c� trước quả.

(Đ�p) N� cho quả khi nh�n c�n ở hiện tại l� v� loại nh�n n�y cho quả ngay tức khắc (samanantaranirvartanāt). Khi quả sinh th� ch�ng đ� ở v�o qu� khứ bởi v� đ� cho quả v� kh�ng thể cho c�ng một quả trong hai lần.

C� khi một đồng loại nh�n thuộc thiện chỉ thủ quả m� kh�ng cho quả. C� bốn trường hợp xảy ra: Chỉ thủ quả, chỉ cho quả, vừa thủ vừa cho quả, kh�ng thủ quả cũng kh�ng cho quả.

(1)�� Đắc (prāpti) c�c thiện căn - bị xả bỏ v�o s�t-na tối hậu bởi người đoạn thiện căn - chỉ thủ quả m� kh�ng cho quả.

(2)�� Đắc c�c thiện căn - được đắc v�o s�t-na đầu ti�n bởi người đ� c� lại thiện căn - chỉ cho quả m� kh�ng thủ quả.

Ở đ�y cần phải n�i rằng c�c ph�p đắc (prāpti) bị xả bỏ ở s�t-na tối hậu bởi người đoạn thiện căn chỉ cho quả chứ kh�ng thủ quả v�o s�t-na m� người n�y c� lại thiện căn.

(3) Đắc của người kh�ng đoạn thiện căn - ngoại trừ hai trường hợp tr�n: Tức đ� đoạn thiện căn v� c� lại thiện căn - vừa thủ quả vừa cho quả.

(4) Trong c�c trường hợp kh�c, đắc (prāpti) kh�ng thủ cũng kh�ng cho quả. Tỷ dụ như sự đắc thiện căn của những người đ� đoạn thiện căn; sự đắc thiện căn thuộc về thượng địa m� một người đ� bị thối thất từ thượng địa n�y, tức c�c ph�p đắc n�y vốn đ� thủ quả của ch�ng n�n kh�ng thể thủ quả một lần nữa v� ch�ng cũng kh�ng cho quả bởi v� người n�y kh�ng c�n đủ khả năng để đắc c�c thiện căn n�y.

Về đồng loại nh�n bất thiện (Tỳ-b�-sa) Cũng ph�n t�ch qua bốn trường hợp như tr�n:

(1)�� Đắc (prāpti) c�c ph�p bất thiện - được xả bỏ v�o s�t-na tối hậu - của người c� sự xả ly tham dục (kāmavairāga).

(2)�� Đắc - đắc được v�o s�t-na đầu ti�n - của người bị thối thất xả ly.

(3)�� Đắc của người kh�ng xả ly, ngoại trừ hai trường hợp ở tr�n.

(4)�� Đắc trong tất cả c�c trường hợp kh�c: Tỷ dụ như đắc của người đ� xả ly v� kh�ng bị thối thất.

Về đồng loại nh�n hữu ph� v� k� cũng c� bốn trường hợp như tr�n:

(1)�� Sự đắc được (prāpti) sau c�ng c�c ph�p hữu ph� v� k� được xả bỏ bởi th�nh giả đắc quả a-la-h�n.

(2)�� Sự đắc được đầu ti�n bởi một a-la-h�n bị thối thất.

N�i r� hơn th� đ� l� sự đắc được đầu ti�n ở một vị a-la-h�n bị thối thất.

(3)�� Đắc của người chưa xả ly (bhavāgra); hai trường hợp tr�n đ�y kh�ng thuộc trường hợp n�y.

(4)�� Đắc trong c�c trường hợp kh�c; tức c�c ph�p đắc của a-la-h�n.

Về đồng loại nh�n v� ph� v� k� th� l�c cho quả cũng ch�nh l� l�c thủ quả (bởi v� v� ph� v� k� tồn tại cho đến Niết-b�n); tuy nhi�n n� c� thể thủ quả m� kh�ng cho quả v� c�c uẩn cuối c�ng của một a-la-h�n kh�ng c� quả đẳng lưu.

Tr�n đ�y đ� giải th�ch xong trường hợp của c�c ph�p kh�ng phải l� ph�p năng duy�n (sālambana). Nếu ph�n t�ch t�m v� t�m sở trong chuỗi s�t-na li�n tục của ch�ng cũng kh�ng c� thể lập th�nh bốn trường hợp của đồng loại nh�n thuộc thiện:

(1)�� Thủ quả m� kh�ng cho quả. Tỷ dụ như mộ tt�m thiện được theo liền sau n� bởi một t�m thiện hoặc v� ph� v� k� th� t�m thiện n�y vốn l� một đồng loại nh�n, c� thể thủ, tức ph�t khởi, một quả đẳng lưu l� một t�m thiện ở vị lai - t�m thiện ở vị lai n�y c� thể hiện khởi hoặc kh�ng hiện khởi. T�m thiện trước đ� kh�ng cho quả đẳng lưu: Loại t�m theo sau n� vốn nhiễm � hoặc v� ph� v� k� cho n�n kh�ng phải l� quả đẳng lưu của một t�m thiện.

(2)�� Cho quả m� kh�ng thủ quả. Tỷ dụ khi một t�m thiện được theo liền sau n� bởi một t�m nhiễm hoặc v� ph� v� k� th� một t�m thiện trước đ� cho ra một quả đẳng lưu l� t�m thiện m� ch�ng ta đang n�i đến; t�m thiện trước đ� kh�ng thủ quả bởi v� trong qu� khứ n� đ� thủ quả.

(3)�� Thủ quả v� cho quả. Tỷ dụ như hai t�m thiện kế tiếp nhau th� t�m thiện thứ nhất vừa thủ vừa cho quả đẳng lưu l� t�m thiện thứ hai.

(4)�� Kh�ng thủ cũng kh�ng cho quả. Tỷ dụ khi c�c t�m nhiễm hoặc v� ph� v� k� nối tiếp nhau th� t�m thiện trước đ� vốn l�m đồng loại nh�n trong qu� khứ đ� thủ quả v� sẽ cho quả chậm hơn v� thế ở hiện tại n� kh�ng thủ quả m� cũng kh�ng cho quả.

C� thể dựa v�o c�c c�ch tr�n đ�y để lập th�nh bốn trường hợp của đồng loại nh�n bất thiện.

Dị thục nh�n cho quả khi ch�ng ở qu� khứ bởi v� loại quả n�y kh�ng sinh khởi c�ng thời hoặc ngay liền sau đ�.

C� luận sư (t�y phương [Vibhāṣā, 121, 6]), cho rằng c�n c� bốn loại quả kh�c với năm loại đ� n�i ở tr�n:�

(1)�� An lập quả (pratiṣṭhāphala); tỷ dụ như thủy lu�n (jalamaṇḍala) l� quả của phong lu�n (vāyumaṇḍala) v� cứ thế cho đến trường hợp cỏ l� quả của đại địa (mahāpṛthivī).

(2)�� Gia h�nh quả (prayogaphala); như v� sinh tr� (anutpādaj�āna), v.v., l� quả của bất tịnh (aśubha), v.v.;

(3)�� H�a hợp quả (sāmagrīphala); như nh�n thức l� quả của nh�n căn, của sắc, của �nh s�ng, v.v., (Madhyamakvṛtti, 454);

(4)�� Tu tập quả (bhāvanāphala); như t�m biến h�a l� quả của tĩnh lự.

(Hb) Quả thứ nhất trong bốn loại quả tr�n thuộc về tăng thượng quả v� ba quả c�n lại thuộc về sĩ dụng quả.

Tr�n đ�y đ� giải th�ch xong về nh�n quả; tiếp theo l� phần n�i về c� bao nhi�u nh�n sinh ra c�c quả kh�c nhau.

C�c ph�p c� thể tạm chia th�nh bốn loại: (1) Ph�p nhiễm � (kliṣṭa), bao gồm c�c phiền n�o (kleśa), c�c ph�p tương ưng với phiền n�o (saṃprayukta) v� c�c ph�p xuất ph�p từ phiền n�o (samuttha); (2) Ph�p dị thục hoặc sinh từ nh�n dị thục; (3) Ph�p v� lậu đầu ti�n bao gồm khổ ph�p tr� nhẫn v� c�c ph�p c�ng khởi với nhẫn n�y; (4) C�c ph�p kh�c: đ� l� ph�p v� k� ngoại trừ c�c ph�p dị thục v� c�c ph�p thiện ngoại trừ c�c ph�p v� lậu đầu ti�n.

Tụng văn:

�� 染污異熟生　　�� 餘初聖如次
　�� 除異熟遍二　　�� 及同類餘生
　�� 此謂心心所　　�� 餘及除相應.

[Nhiễm �, dị thục sinh,

C�c ph�p kh�c, th�nh ph�p đầu ti�n - theo thứ tự

Sẽ trừ đi dị thục nh�n, biến h�nh nh�n, v� đồng loại nh�n.

Ngo�i ra đều sinh từ c�c nh�n c�n lại;

Tr�n đ�y l� trường hợp của t�m v� t�m sở.

C�c ph�p kh�c trừ th�m tương ưng nh�n.]

Luận: T�m v� t�m sở ph�p, nếu thuộc nhiễm � th� sinh từ năm nh�n tức trừ dị thục nh�n, nếu thuộc dị thục sinh th� sinh từ năm nh�n tức trừ biến h�nh nh�n, nếu kh�c với hai loại tr�n v� loại thứ tư th� sinh từ bốn nh�n tức trừ dị thục nh�n v� biến h�nh nh�n; nếu thuộc v� lậu trong lần đầu ti�n th� sinh từ ba nh�n tức trừ hai nh�n n�i tr�n v� đồng loại nh�n.

C�c ph�p kh�ng phải t�m hoặc t�m sở, tức c�c sắc ph�p (rūpin) v� c�c h�nh ph�p (saṃskāra) kh�ng tương ưng với t�m thuộc về loại n�o trong bốn loại th� sinh từ c�c nh�n thuộc về loại đ� ngoại trừ tương ưng nh�n: Nếu thuộc nhiễm � v� dị thục sinh th� sinh từ bốn nh�n, nếu kh�c với hai loại tr�n v� loại thứ tư th� sinh từ ba nh�n, nếu thuộc v� lậu trong lần đầu ti�n th� sinh từ hai nh�n.

Kh�ng c� trường hợp ph�p sinh từ chỉ một nh�n bởi v� lu�n lu�n c� năng t�c nh�n v� c�u hữu nh�n.

Phần 7

�Đ� giải th�ch xong c�c nh�n; vậy duy�n l� g�?

說有四種緣　　�� 因緣五因性
等無間非後　　�� 心心所已生
所緣一切法　　�� 增上即能作.

[C� bốn loại duy�n được n�i đến.

Nh�n duy�n ch�nh l� năm nh�n

Đẳng l� c�c t�m t�m sở đ� sinh

Ngoại trừ c�c t�m t�m sở cuối c�ng

Sở duy�n l� tất cả c�c ph�p

Tăng thượng duy�n l� năng t�c nh�n.]

Luận: Duy�n (pratyaya) được nơi n�o n�i đến? - Kinh n�i: �c� bốn duy�n t�nh (pratyayatā) l� nh�n duy�n t�nh (hetupratyayatā), đẳng v� gi�n duy�n t�nh (samanantarapratyayatā), sở duy�n duy�n t�nh (ālambana), tăng thượng duy�n t�nh (adhipatipratyayatā).

Ở đ�y khi n�i �duy�n t�nh� l� để chỉ cho c�c loại duy�n (pratyayajati).

Trong s�u nh�n, nếu loại trừ năng t�c nh�n th� năm nh�n c�n lại lập th�nh nh�n duy�n t�nh.

Nếu loại trừ t�m v� c�c t�m sở cuối c�ng của a-la-h�n v�o l�c nhập Niết-b�n th� tất cả c�c t�m, t�m sở đ� sinh đều l� đẳng v� gi�n duy�n.

Chỉ c� t�m, t�m sở l�m đẳng v� gi�n duy�n. Ch�ng l� đẳng v� gi�n duy�n của c�c ph�p n�o?

(1)�� Loại duy�n n�y c� t�n l� đẳng v� gi�n bởi v� ch�ng sinh khởi c�c ph�p bằng nhau (đẳng, sama) v� ngay tức khắc (v� gi�n, anantara).

Đối với c�c ph�p kh�c như sắc (rūpa), v.v., đều kh�ng c� sự bằng nhau giữa nh�n v� quả. Thật vậy, tiếp theo sau một sắc thuộc Dục giới c� thể c�ng thời sinh khởi hai v� biểu sắc, một thuộc Dục giới v� một thuộc Sắc giới, hoặc hai v� biểu sắc l� một thuộc Dục giới v� một thuộc v� lậu. Trong khi tiếp theo sau một t�m thuộc Dục giới kh�ng bao giờ c�ng thời sinh khởi một t�m thuộc Dục giới v� một t�m thuộc Sắc giới. Sự sinh khởi của c�c sắc vốn tạp loạn (ākuta); trong l�c đẳng v� gi�n duy�n kh�ng bao giờ sinh quả tạp loạn v� thế c�c sắc ph�p kh�ng thể l�m đẳng v� gi�n duy�n.

T�n giả thế hữu (Vasumitra) n�i rằng trong một th�n nếu c� sự tương tục của sắc trưởng dưỡng (aupacayika) kh�ng bị đứt đoạn th� c� thể sinh khởi một sắc trưởng dưỡng thứ hai v� thế kh�ng thể lập sắc l�m đẳng v� gi�n duy�n.

Đại đức (Sthavira Sautrāntika) n�i: Sắc ph�p c� thể trực tiếp sinh ra �t ph�p hoặc nhiều ph�p v� thế n� kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n. C� khi th� nhiều ph�p lại sinh ra �t ph�p, như trong trường hợp một đống rơm bị đốt th�nh tro; c� khi từ �t ph�p lại sinh ra nhiều ph�p, như trong trường hợp một hạt giống rất nhỏ lại sinh ra rễ, th�n, c�nh v� l� của một c�y vả, v.v.

(Vấn nạn) Khi c�c t�m nối tiếp nhau, c� phải ch�ng lu�n lu�n c� số lượng c�c loại t�m sở tương ưng bằng nhau kh�ng? V� nếu kh�ng phải th� t�m sinh khởi trước đ� sẽ c� c�c t�m sở với số lượng lớn hơn, t�m sinh khởi sau đ� sẽ c� c�c t�m sở với số lượng �t hơn; v� ngược lại. C�c t�m thiện, bất thiện, v� k� tiếp nối nhau v� ch�ng sẽ kh�ng c� c�ng số lượng c�c t�m sở tương ưng; c�c loại thiền định tiếp nối nhau c� thể c� hoặc kh�ng c� tầm tứ. Như vậy đối với c�c t�m sở cũng như sắc ph�p đều kh�ng c� sự bằng nhau (Vibhāṣā, 11, 5).

(Giải th�ch) Đ�ng như vậy: Tiếp theo sau c�c t�m sở với số lượng lớn hơn vẫn c� thể c� c�c t�m sở kh�c với số lượng nhỏ hơn, v� ngược lại; tuy nhi�n đ� chỉ l� sự gia tăng hoặc giảm thiểu của c�c t�m sở kh�c nhau (Vibhāṣā, 11, 17). Nếu c�c t�m sở chỉ thuộc về một loại th� kh�ng bao giờ kh�ng bằng nhau: Kh�ng c� trường hợp theo sau c�c thọ (vedanā) với số lượng nhỏ lại sinh khởi c�c thọ với số lượng nhiều hơn, v� ngược lại. Điều n�y c� nghĩa một t�m c� một thọ tương ưng th� kh�ng bao giờ được tiếp nối bởi một t�m c� hai hoặc ba thọ tương ưng. Đối với tưởng (saṃj�ā) v� c�c t�m sở kh�c cũng như vậy.

(Hỏi) Như vậy c� phải chỉ c� trường hợp thuộc c�ng loại th� ph�p đi trước mới c� thể l�m đẳng v� gi�n duy�n cho ph�p theo sau? V� như vậy thọ chỉ c� thể l�m đẳng v� gi�n duy�n cho thọ.

(Đ�p) N�i chung th� c�c t�m sở đi trước l�m đẳng v� gi�n duy�n cho c�c t�m sở đi sau, v� kh�ng phải chỉ c� c�c t�m sở c�ng loại. Tuy nhi�n khi qu�n s�t trường hợp của c�c t�m sở c�ng loại th� kh�ng thấy c� sự tiếp nối giữa nhiều v� �t hoặc ngược lại; v� thế mới c� thể chứng minh � nghĩa �bằng nhau�, �tức thời� của loại duy�n n�y.

C� luận sư (Abhidhārmika = Sāṃtānabhāgika) chủ trương ngược lại. Họ cho rằng một ph�p chỉ l�m đẳng v� gi�n duy�n cho một ph�p c�ng loại; c� nghĩa l� từ t�m chỉ sinh ra t�m, từ thọ chỉ sinh ra thọ, v.v.

(Vấn nạn) Nếu chủ trương như vậy th� khi một nhiễm ph�p (kliṣṭa = akuśala, nirvṛtāvyākṛta) sinh khởi tiếp theo sau một ph�p v� nhiễm tức nhiễm ph�p n�y kh�ng phải sinh khởi từ đẳng v� gi�n duy�n.

(Giải th�ch) Ch�nh phiền n�o bị diệt trước đ� l�m đẳng v� gi�n duy�n cho phiền n�o l�m nhiễm � ph�p kế tiếp. Phiền n�o trước đ� được xem như l� ph�p trực tiếp hiện khởi ngay trước phiền n�o theo sau cho d� n� bị gi�n c�ch (vyavahita) với phiền n�o sau đ� bởi một ph�p v� nhiễm; bởi v� nếu bị ngăn c�ch với một ph�p kh�c loại (atulyajātīya) th� kh�ng tạo th�nh sự gi�n c�ch. Trường hợp cũng xảy ra đối với loại t�m khi ra khỏi (xuất t�m, vyutthānacitta) Diệt tận định (nirodhasamāpatti). Loại t�m n�y lấy t�m nhập định (samāpatticitta) bị diệt trước đ� l�m đẳng v� gi�n duy�n v� tự th�n Diệt định (samāpattidravya) kh�ng tạo th�nh sự gi�n c�ch.

(Luận chủ) Chủ trương ở tr�n kh�ng thể chấp nhận được bởi v� nếu đ�ng như vậy th� t�m v� lậu sinh khởi lần đầu ti�n sẽ kh�ng c� đẳng v� gi�n duy�n.

C�c h�nh ph�p kh�ng tương ưng với t�m cũng sinh khởi tạp loạn giống như c�c sắc ph�p v� thế kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n; v� theo sau một ph�p đắc thuộc Dục giới c� thể đồng thời đắc được c�c ph�p thu�c tam giới v� c�c ph�p v� lậu, v.v.

(Hỏi) Tại sao kh�ng thừa nhận c�c ph�p vị lai l� đẳng v� gi�n duy�n?

(Đ�p) Bởi v� c�c ph�p vị lai vốn tạp loạn (vyākula), kh�ng c� trước sau.�

(Hỏi) Nếu vậy l�m sau Thế t�n c� thể biết được ph�p vị lai n�o sinh khởi trước v� ph�p vị lai n�o sinh khởi sau? Ng�i c� thể biết được thứ tự sinh khởi của tất cả c�c ph�p cho đến điểm cuối c�ng của thời gian.

(Tỳ-b�-sa [Vibhāṣā, 11, 2]) Ng�i biết được l� nhờ sự tỷ lượng (anumāna) r�t ra từ qu� khứ v� hiện tại. Về qu� khứ, ng�i thấy được loại nghiệp n�o sinh ra loại quả n�o; loại ph�p n�o sinh khởi từ loại ph�p n�o; về hiện tại, ng�i thấy được đ�y l� loại nghiệp g�, từ loại nghiệp n�y sẽ c� loại quả g� sinh ra ở vị lai; đ�y l� loại ph�p g� v� từ loại ph�p n�y sẽ sinh ra loại ph�p n�o. Tuy nhi�n sự hiểu biết của Thế t�n kh�ng thuộc về tỷ lượng m� lại thuộc về nguyện tr� (praṇidhi-j�āna). Dựa v�o sự tỷ giảo r�t ra từ qu� khứ v� hiện tại, Thế t�n nh�n thấy trực tiếp c�c ph�p đang tồn tại một c�ch tạp loạn trong vị lai v� ng�i biết rằng �một người tạo t�c một nghiệp như thế chắc chắn sẽ thọ nhận một quả b�o như thế ở vị lai�.

(Luận chủ) Theo giải th�ch của c�c �ng, th� nếu Thế t�n kh�ng x�t đến qu� khứ tức ng�i kh�ng biết được vị lai; v� như vậy ng�i sẽ kh�ng c�n l� biến tri (sarvavid).

C� luận sư (Vibhāṣā, 179, 4) n�i rằng trong th�n tương tục của ch�ng sinh c� một ph�p n�o đ� l�m điềm triệu (cihna = linga) b�o trước c�c quả sẽ sinh ở vị lai; điều triệu n�y l� một h�nh ph�p kh�ng tương ưng với t�m. Thế t�n đ� qu�n s�t h�nh ph�p n�y v� biết được quả vị lai chứ kh�ng cần phải nhập v�o thiền định v� th�ng tuệ.

(Kinh bộ) Nếu như vậy Thế t�n sẽ l� một nh� chi�m tướng chứ kh�ng phải hiện qu�n (sākṣātkārin, sākṣāddarśin).

(Luận chủ) Thật ra Thế t�n c� thể t�y � biến tri c�c ph�p chứ kh�ng phải tỷ lượng hay chi�m tướng. V� đ�y l� chủ trương đ�ng đắn của c�c luận sư Kinh bộ được chứng thực qua một lời dạy (Ekottara, 18, 16; Dīgha, i. 31) của Thế t�n �c�c phẩm t�nh của phật, c�c cảnh giới của phật th� kh�ng thể hiểu được�.

(Vấn nạn) Nếu ph�p vị lai kh�ng c� trước sau, l�m thế n�o c� thể n�i rằng: �ngay sau Thế đệ nhất ph�p (laukika agradharma) chỉ sinh khởi khổ ph�p tr� nhẫn chứ kh�ng c� một ph�p n�o kh�c� v� �ngay sau Kim cang dụ định (vajropamasamādhi) chỉ sinh khởi tận tr� (kṣayaj�āna)�?

(Trả lời của Tỳ-b�-sa [Vibhāṣā, 11, 2]) Nếu sự sinh khởi của ph�p n�y c� quan hệ với ph�p kia th� ngay sau ph�p kia tức sẽ sinh khởi ph�p n�y. Cũng giống như mầm mộng sinh khởi liền sau hạt giống m� kh�ng c� đẳng v� gi�n duy�n.

(Hỏi) Tại sao t�m, t�m sở cuối c�ng của một vị a-la-h�n kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n?

(Đ�p) Bởi v� kh�ng c� t�m, t�m sở n�o sinh ra sau đ�.

(Hỏi) C�c �ng c� n�i rằng � (mana) ch�nh l� t�m (t�m, citta; thức, vij�āna) vừa mới diệt v� l�m sở y cho một thức kế tiếp. Như vậy, nếu kh�ng c�n c� t�m n�o tiếp nối t�m cuối c�ng của một a-la-h�n th� t�m cuối c�ng n�y kh�ng thể gọi l� � v� cũng kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n; nhưng tại sao vẫn gọi t�m n�y l� �?

(Đ�p) Trường hợp n�y kh�ng giống như vậy. Những g� tạo th�nh � kh�ng phải l� t�c dụng (kāritra), tức sự tr� giữ một t�m kế tiếp m� ch�nh l� t�nh chất l�m sở y (āśraya) của n� đối với t�m n�y; v� việc t�m n�y c� sinh khởi hay kh�ng kh�ng can dự đến điều n�y. T�m cuối c�ng của một a-la-h�n ch�nh l� sở y: Nếu một t�m kế tiếp c� một t�m n�y l�m sở y nhưng lại kh�ng sinh th� đ� l� v� thiếu c�c duy�n cần thiết cho n� sinh khởi. Trong khi đ� những g� tạo th�nh đẳng v� gi�n duy�n lại ch�nh l� t�c dụng. Một khi duy�n n�y đ� thủ quả th� kh�ng c� bất cứ ph�p n�o, kh�ng c� bất cứ ch�ng sinh n�o c� thể ngăn cản quả n�y sinh khởi. V� thế t�m cuối c�ng của một a-la-h�n được gọi l� � m� kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n.

(Hỏi) Một ph�p nếu l� đẳng v� gi�n đối với t�m (cittasamanantara), tức c� một t�m n�o đ� l�m đẳng v� gi�n duy�n, th� ph�p n�y c� phải l� t�m v� gi�n (cittanirantara) kh�ng, c� nghĩa l� n� c� đi liền ngay sau t�m n�y kh�ng?

(Đ�p) C� bốn trường hợp:

(1)�� T�m, t�m sở xuất định của hai loại định v� t�m v� tất cả c�c s�t-na của hai loại định n�y, ngoại trừ s�t-na thứ nhất, đều c� loại t�m nhập định l�m đẳng v� gi�n duy�n nhưng kh�ng đi liền theo t�m nhập định n�y.

(2)�� C�c t�nh chất sinh, v.v., thuộc s�t-na thứ nhất của hai loại định n�y v� c�c t�nh chất sinh, v.v., của tất cả c�c t�m, t�m sở ở trạng th�i hữu t�m (sacittakāvasthā) đều đi liền theo sau một t�m nhưng kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n.

(3)�� S�t-na đầu ti�n của hai loại định n�y v� tất cả t�m, t�m sở ở trạng th�i hữu t�m đều c� loại t�m đi k�m trước đ� l�m đẳng v� gi�n duy�n.

(4)�� C�c t�nh chất sinh, v.v., thuộc về tất cả c�c s�t-na của hai loại định n�y v� c�c t�nh chất sinh, v.v., thuộc về c�c t�m, t�m sở xuất định của hai loại định n�y kh�ng c� đẳng v� gi�n duy�n v� ch�ng l� c�c ph�p kh�ng tương ưng với t�m v� kh�ng đi liền theo sau một t�m n�o cả.

(Hỏi) Sở duy�n duy�n l� g�?

(Đ�p) Tất cả c�c ph�p hữu vi cũng như v� vi đều l�m sở duy�n duy�n (ālambanapratyaya) của t�m, t�m sở nhưng kh�ng phải l� kh�ng c� sự kh�c nhau. Tỷ dụ như nh�n thức v� c�c t�m sở tương ưng như thọ, v.v., đều c� tất cả c�c sắc l�m sở duy�n duy�n; nhĩ thức v� c�c t�m sở tương ưng như thọ, v.v., đều c� tất cả c�c thanh l�m sở duy�n duy�n; tỷ thức, v.v., th� c� hương; thiệt thức, v.v., th� c� vị; th�n thức, v.v., th� c� x�c; v� � thức, v.v., th� c� ph�p.

Khi một ph�p đ� l�m sở duy�n cho một t�m th� kh�ng c� l�c n�o kh�ng l�m sở duy�n cho t�m n�y. C� nghĩa l� một sắc ngay khi kh�ng được nh�n thức chấp thủ l�m sở duy�n th� n� vẫn l� một sở duy�n duy�n; bởi v� d� được chấp thủ hay kh�ng, t�nh chất của n� vẫn kh�ng thay đổi. Cũng giống như củi vẫn l� củi ngay cả khi n� chưa được đốt ch�y.

Về vấn đề một t�m chấp thủ một ph�p l�m sở duy�n, c� thể lập th�nh ba t�nh chất quyết định. T�m được quyết định (1) nhờ v�o xứ (āyatana): Chẳng hạn như một nh�n thức chỉ duy�n sắc xứ; (2) nhờ v�o sự (dravya): Một nh�n thức n�o đ� như c�i biết về m�u xanh, m�u đỏ, v.v., chỉ duy�n m�u xanh, m�u đỏ, v.v.; (3) nhờ s�t-na (kṣaṇa): Một nh�n thức n�o đ� chỉ duy�n một s�t-na n�o đ� của m�u xanh.

(Hỏi) Đối với sở y (āśraya) c� phải một t�m cũng được quyết định theo c�ch tr�n đ�y?

(Đ�p) Phải. Tuy nhi�n nếu ở hiện tại th� t�m được nối kết với sở y; nhưng ở qu� khứ v� vị lai th� t�m lại t�ch rời với sở y. C� thuyết (Vibhāṣā, 12, 5) cho rằng ở hiện tại cũng như qu� khứ t�m đều nối kết với sở y.

(Hỏi) Tăng thượng duy�n l� g�?

(Đ�p) Loại duy�n tăng thượng n�y (adhipatipratyayatā) ch�nh l� năng t�c nh�n; bởi v� năng t�c nh�n l� điều kiện tăng thượng.

Sở dĩ c� t�n tăng thượng duy�n l� v� loại duy�n n�y thuộc về hầu hết c�c ph�p v� c� t�c động đến hầu hết c�c ph�p.

Tất cả c�c ph�p đều l� sở duy�n của � thức; tuy nhi�n c�c ph�p c�ng hiện hữu (c�u hữu) với một t�m n�o đ� l� kh�ng phải l� sở duy�n của t�m n�y; tuy nhi�n ch�ng vẫn l�m năng t�c nh�n cho t�m n�y. Do đ�, tất cả c�c ph�p đều l� tăng thượng duy�n x�t về mặt năng t�c nh�n chứ kh�ng phải về mặt sở duy�n.

Bất cứ ph�p n�o cũng c� thể lấy tất cả c�c ph�p kh�c l�m năng t�c nh�n, ngoại trừ ch�nh n� (tự thể).

Kh�ng một ph�p n�o c� thể l�m duy�n cho ch�nh m�nh. Ph�p hữu vi kh�ng l�m duy�n cho ph�p v� vi v� ngược lại.

(Hỏi) C�c duy�n khởi t�c dụng đối với c�c ph�p khi c�c ph�p ở v�o giai đoạn n�o, tức khi ở hiện tại, qu� khứ hay vị lai?

Tụng:

二因於正滅　　�� 三因於正生
　�� 餘二緣相違　　�� 而興於作用.

[Hai nh�n khởi dụng khi ph�p đang diệt.�

Ba nh�n khởi dụng khi ph�p đang sinh.�

Hai duy�n kh�c theo thứ tự ngược lại tr�n đ�y m� khởi t�c dụng.]

�Luận: Trước hết phải x�t đến nh�n duy�n (hetupratyaya), l� loại duy�n bao gồm năm duy�n, tức loại trừ năng t�c nh�n.

C� hai nh�n khởi t�c dụng khi ph�p đang diệt. N�i �đang diệt� l� chỉ cho �hiện tại�. Ph�p hiện tại được gọi l� �đang diệt�, bởi v� sau khi sinh tức ph�p hướng đến (abhimukha) diệt.

C�u hữu nh�n v� tương ưng nh�n khởi t�c dụng (kāritraṃ karoti) đối với một ph�p hiện tại bởi v� ch�ng chỉ khởi dụng đối với một ph�p sinh khởi c�ng thời với ch�ng.

N�i �tam nh�n ư ch�ng sinh� c� nghĩa l� v�o khi một ph�p đang sinh, tức chỉ cho ph�p vị lai bởi v� ph�p vị lai trước đ� chưa sinh n�n đang hướng về sự sinh, th� c� ba nh�n đều khởi t�c dụng l� đồng loại nh�n, biến h�nh nh�n v� dị thục nh�n.

Về c�c duy�n kh�c:

Theo thứ tự c�c duy�n đ� n�i trước đ�y, trước hết l� đẳng v� gi�n duy�n. Loại duy�n n�y khởi dụng giống như ba nh�n ở tr�n, tức v�o khi một ph�p đang sinh, bởi v� c�c t�m, t�m sở của s�t-na trước đ� nhường chỗ (avakāśadāna) cho c�c t�m, t�m sở đang sinh.

Kế tiếp l� sở duy�n duy�n. Loại duy�n n�y khởi dụng giống như hai nh�n ở tr�n, tức v�o khi một ph�p đang diệt. Ph�p đang diệt n�y ch�nh l� t�m, t�m sở năng duy�n (ālambana) ở hiện tại đang nắm bắt một sở duy�n cảnh ở hiện tại.

Về tăng thượng duy�n th� t�c dụng của n� l� kh�ng tạo th�nh chướng ngại (anāvaraṇabhāvena .... avasthāna); tức n� kh�ng ngăn ngại ph�p hiện tại, qu� khứ cũng như vị lai.

(Hỏi) C� bao nhi�u duy�n sinh ra c�c ph�p kh�c nhau?

Tụng đ�p:

心心所由四　　�� 二定但由三
　�� 餘由二緣生　　�� 非天次等故.

[T�m, t�m sở do bốn duy�n.

Hai định chỉ do ba duy�n.

C�c ph�p kh�c do hai duy�n sinh.

Kh�ng do trời bởi v� sinh khởi theo thứ tự.]

Luận: T�m v� t�m sở sinh khởi nhờ bốn duy�n: (1) nh�n duy�n (hetupratyaya), tức năm nh�n; (2) đẳng v� gi�n duy�n, tức t�m v� t�m sở đ� sinh trước đ� v� kh�ng bị c�c t�m, t�m sở kh�c ngăn c�ch; (3) sở duy�n duy�n, tức năm sở duy�n cảnh trong đ� sắc (rūpa) l� sở duy�n đầu ti�n, hoặc tất cả c�c ph�p đều l� sở duy�n như trong trường hợp của � thức; (4) tăng thượng duy�n, tức tất cả c�c ph�p, ngoại trừ t�m, t�m sở đang được n�i đến. Hai định do ba duy�n, tức trừ sở duy�n duy�n, bởi v� V� tưởng định v� Diệt tận định kh�ng nắm bắt, kh�ng biết đến sở duy�n cảnh. Ba duy�n n�y l� (1) nh�n duy�n, gồm c�u hữu nh�n (tức c�c t�nh chất sinh, v.v., của định) v� đồng loại nh�n (tức c�c thiện ph�p đ� sinh trước đ� thuộc về một tầng thiền n�o đ�: ở tầng thiền thứ tư hoặc Hữu đảnh t�y theo trường hợp); (2) đẳng v� gi�n duy�n, tức nhập định t�m v� c�c t�m sở tương ưng với t�m n�y; nhập định t�m kh�ng bị ngăn c�ch bởi bất cứ loại t�m n�o trong tất cả c�c s�t-na của định; (3) tăng thượng duy�n: giống như ở tr�n.

Hai loại định n�y sinh khởi từ gia h�nh, từ t�c � của t�m (cittābhisaṃkāraja, cittābhogaja) v� thế ch�ng c� một t�m l�m đẳng v� gi�n duy�n; tuy nhi�n v� ch�ng ngăn ngại sự sinh khởi của t�m cho n�n kh�ng phải l� đẳng v� gi�n duy�n của t�m xuất định mặc d� ch�ng tiếp cận (nirantara) với t�m n�y.

C�c ph�p kh�c l� c�c h�nh ph�p kh�ng tương ưng với t�m (cittaviprayukta) v� c�c sắc ph�p (rūpa) sinh khởi nhờ nh�n duy�n v� tăng thượng duy�n (Vibhāṣā, 136, 5).

Tất cả c�c ph�p c� sinh khởi (sinh ph�p) đều sinh từ năm nh�n v� bốn duy�n đ� n�i ở tr�n.

Thế gian kh�ng sinh ra từ một nh�n độc nhất như Trời, ng� (puruṣa), thắng t�nh (pradhāna) hoặc bất kỳ danh xưng n�o kh�c.

(Hỏi) L�m thế n�o c� thể lập th�nh chủ trương tr�n đ�y?

(Đ�p) Nếu c�c �ng nghĩ rằng c� c�c l� lẽ để lập th�nh chủ trương n�y th� c�c �ng h�y loại bỏ chủ trương thế gian sinh khởi từ một nguy�n nh�n độc nhất của m�nh đi.

Nếu cho rằng mọi sự đều được sinh ra bởi một nguy�n nh�n độc nhất, bởi Trời (Tự tại), Đại thi�n (Mahādeva), v.v., th� điều n�y kh�ng thể chấp nhận được v� những l� do sau:

(1)�� Nếu mọi sự đều được sinh ra bởi một nguy�n nh�n độc nhất th� lẽ ra ch�ng phải sinh khởi trong c�ng một l�c; thế nhưng mọi người đều biết rằng ch�ng sinh khởi nối tiếp nhau.

(Biện luận của chủ trương nhất nh�n) Ch�ng sinh khởi nối tiếp nhau l� do � muốn của Trời; c� nghĩa l� v� Trời muốn vật n�y sinh ngay b�y giờ, vật kia diệt ngay b�y giờ, vật nọ sinh v� diệt muộn hơn, v.v..

(Luận chủ) Nếu trời c� � muốn như vậy th� mọi sự kh�ng sinh từ một nh�n độc nhất bởi v� c� nhiều � muốn kh�c nhau. Mặt kh�c c�c � muốn n�y sẽ trở th�nh c�ng thời v� trời, tức nh�n của c�c � muốn n�y chỉ c� một; v� như thế mọi sự sẽ phải sinh ra trong c�ng một thời điểm.�

(Biện luận) C�c � muốn của trời kh�ng phải c�ng thời bởi v� khi tạo ra c�c � n�y th� trời cũng phải đợi nhiều nh�n kh�c.

(Luận chủ) Nếu phải đợi nhiều nh�n kh�c th� trời kh�ng phải l� nguy�n nh�n độc nhất của mọi thứ. V� c�c nh�n m� trời cần đến vốn sinh khởi nối tiếp nhau; c� nghĩa l� ch�nh ch�ng cũng phải t�y thuộc v�o c�c nh�n v� c�c nh�n n�y cũng phải t�y thuộc v�o c�c nh�n kh�c. Như vậy sẽ kh�ng bao giờ c� giới hạn cuối c�ng.

(Biện luận) H�y thừa nhận rằng sự tương tục của c�c nh�n kh�ng c� điểm khởi đầu.

(Luận chủ) Nếu vậy tất phải thừa nhận sự lưu chuyển (saṃsāra) n�y kh�ng c� nguồn gốc. C�c �ng h�y từ bỏ chủ trương �nhất nh�n� của m�nh để tin theo thuyết nh�n duy�n của nh� phật (Th�ch m�n).

(Biện luận) C�c � muốn của trời sinh khởi c�ng thời, nhưng c�c sự vật th� kh�ng sinh khởi c�ng thời bởi v� ch�ng sinh khởi t�y theo � muốn của trời, c� nghĩa l� lần lượt nối tiếp nhau.

(Luận chủ) Điều n�y kh�ng thể chấp nhận được. C�c � muốn của trời trước sau vẫn kh�ng kh�c nhau (teṣaṃ paścād aviśeṣāt). Giả sử như trời muốn: �vật n�y h�y sinh ngay b�y giờ! Vật kia sẽ sinh sau đ�!� th� trong trường hợp n�y tại sao � muốn thứ hai, trước đ� vốn kh�ng đủ sức sinh khởi, về sau lại c� thể sinh khởi; tại sao về sau c� khả năng sinh khởi m� trước đ� lại kh�ng c� khả năng sinh khởi. Hơn nữa v� lợi �ch g� m� trời phải d�ng đến c�ng lực lớn như vậy để sinh ra thế gian?

(Biện luận) V� ph�t t�m hoan hỷ (prīti) cho n�n trời mới sinh ra thế gian.�

(Luận chủ) Nếu v� ph�t t�m hoan hỷ th� đ� kh�ng c�n l� trời, l� Tự tại (Īśvara) nữa bởi v� trời kh�ng thể l�m được điều n�y nếu kh�ng c� một phương tiện (upāya). Nếu đ� kh�ng thể tự tại đối với hỷ th� l�m thế n�o trời c� thể tự tại đối với thế gian? Hơn nữa, c� phải trời t�m thấy niềm vui khi nh�n thấy tất cả ch�ng sinh m� trời đ� tạo ra phải chịu đựng những khổ đau trong cuộc sống, kể cả những sự h�nh hạ ở địa ngục. H�y k�nh lễ �ng Trời đi! Thực ch�nh x�c khi một b�i tụng của ngoại đạo đ� diễn đạt thật hay về điều n�y: �gọi trời l� Lỗ-đạt-la (Rudra) bởi v� trời thi�u ch�y, bởi v� trời b�n nhọn, hung dữ, gh� gớm, ăn thịt, m�u v� tủy.�

Nếu tin rằng trời l� nguy�n nh�n độc nhất của thế gian tức phủ nhận nh�n duy�n hiện thấy, c�ng lao của con người (nh�n c�ng, puruṣakāra) từ khi đang c�n hạt giống cho đến khi trở th�nh mầm mộng, v.v.: Hoặc nếu v� đổi � m� phải thừa nhận c� c�c nh�n v� cho rằng c�c nh�n n�y chỉ để hỗ trợ (sahakārin) trời th� đ� chỉ l� lời n�i su�ng để tỏ vẻ th�nh k�nh (bhktivāda) m� th�i; bởi v� ngo�i t�c dụng của c�c nh�n được gọi l� phụ trợ n�y ch�ng ta kh�ng thấy c� một t�c dụng ri�ng biệt n�o của c�i gọi l� �nguy�n nh�n độc nhất�. Hơn nữa, Trời sẽ kh�ng c�n l� đấng Tự tại đối với c�c nh�n phụ trợ n�y khi m� phải chờ đến c�ng năng của ch�ng mới c� thể sinh ra quả. C� lẽ để tr�nh sự phủ nhận c�c nh�n duy�n vốn đ� rất hiển nhi�n v� để tr�nh sự khẳng định một h�nh động c� thực của trời, một h�nh động m� kh�ng c� ai thấy được, những người tin v�o nguy�n nh�n độc nhất sẽ n�i rằng c�ng việc của trời l� sự tạo t�c; thế nhưng sự tạo t�c n�y, nếu chỉ t�y thuộc v�o trời th� cũng sẽ kh�ng c� sự bắt đầu giống như trời; v� đ�y l� kết quả m� những người n�y kh�ng bao giờ muốn thừa nhận.

Ch�ng t�i b�c bỏ chủ trương về ng�, thắng t�nh, v.v., cũng giống như đ� b�c bỏ chủ trương về trời n�i tr�n v� thế kh�ng c� một ph�p n�o được sinh ra từ một nguy�n nh�n độc nhất.

Than �i, thế gian kh�ng tu thắng tuệ cho n�n mới tr�i dạt từ kiếp n�y đến kiếp kh�c như lo�i cầm th�, thật đ�ng thương! Ch�ng sinh tạo nghiệp rồi thọ quả của c�c nghiệp n�y m� cứ tin rằng ch�nh trời l� nguy�n nh�n của c�c quả n�y. Để ph� tan sự tin tưởng m� muội n�y, kh�ng thể kh�ng tr�nh b�y ch�nh nghĩa.

Tr�n đ�y đ� n�i sắc ph�p sinh khởi nhờ v�o hai duy�n l� nh�n duy�n v� tăng thượng duy�n; đến đ�y cần giải th�ch th�m l�m thế n�o m� c�c đại chủng (bhūta, mahābhūta) v� c�c sở tạo sắc (upādāyarūpa, bhautika) c� thể l�m nh�n duy�n cho ch�nh m�nh cũng như cho c�c ph�p kh�c.

大為大二因　　�� 為所造五種
　�� 造為造三種　　�� 為大唯一因.

[Đại chủng l�m hai nh�n cho đại chủng,

L�m năm nh�n cho sở tạo sắc.

Sở tạo sắc l�m ba nh�n cho sở tạo sắc,

L�m một nh�n cho đại chủng.]

Luận: Bốn đại chủng (pṛthivīdhātu) v.v., chỉ l�m đồng loại nh�n v� c�u hữu nh�n cho bốn đại chủng.

Bốn đại chủng l�m năm nh�n sinh khởi c�c sở tạo sắc (như m�u sắc, m�i vị, v.v.). Năm nh�n l� sinh nh�n (jananahetu), y nh�n (niśrayahetu), lập nh�n (pratiṣṭhāhetu), tr� nh�n (upastambhahetu), v� dưỡng nh�n (upabṛṃhaṇahetu).

Bốn đại chủng l�m nh�n sinh khởi bởi v� c�c sở tạo sắc sinh ra từ chủng, giống như con sinh ra từ cha mẹ (Vibhāṣā, 127, 6); l�m y nh�n bởi v� c�c sở tạo sắc sau khi sinh khởi đều nương theo thế lực của c�c đại chủng, giống như học tr� phải nương theo thầy, v.v.; l�m lập nh�n bởi v� sở tạo sắc được giữ vững (ādhāra) nhờ đại chủng, giống như bức tường giữ lại bức tranh; l�m tr� nh�n bởi v� đại chủng l� nguy�n nh�n khiến cho sở tạo sắc kh�ng bị đứt đoạn; l�m dưỡng nh�n bởi v� đại chủng l� nguy�n nh�n khiến cho sở tạo sắc tăng trưởng.

Như vậy, c� thể n�i rằng c�c đại chủng l� khởi nh�n (janmahetu), biến nh�n (vikārahetu), tr� nh�n (ādhārahetu), trụ nh�n (sthitihetu) v� trưởng nh�n (vṛddhihetu) của sở tạo sắc.

C�c sở tạo sắc l�m c�u hữu nh�n, đồng loại nh�n v� dị thục nh�n cho nhau. Ở đ�y kh�ng kể đến năng t�c nh�n v� tất cả c�c ph�p đều l� năng t�c nh�n cho c�c ph�p kh�c.

L�m c�u hữu nh�n l� c�c sở tạo sắc của th�n nghiệp v� ngữ nghiệp thuộc loại đ� n�i ở trước (tức hai luật nghi); l�m đồng loại nh�n l� c�c sở tạo sắc đ� sinh đối với c�c sở tạo sắc c�ng loại; l�m dị thục nh�n l� th�n nghiệp v� ngữ nghiệp như con mắt được sinh khởi l� nhờ nghiệp dị thục.

Th�n nghiệp v� ngữ nghiệp tạo ra c�c đại chủng l� quả dị thục v� thế hai loại nghiệp n�y l� dị thục nh�n.

Tr�n đ�y đ� n�i về t�m v� c�c t�m sở ở trước l�m đẳng v� gi�n duy�n cho t�m v� c�c t�m sở ở sau nhưng vẫn chưa giải th�ch c� bao nhi�u loại t�m c� thể sinh khởi liền sau mỗi loại t�m. Để tr�nh b�y điều n�y, trước hết phải ph�n t�ch c�c loại t�m. C� tất cả mười hai loại:

欲界有四心　　�� 善惡覆無覆
　�� 色無色除惡　　�� 無漏有二心.

[Dục giới c� bốn loại

Thiện, �c, hữu ph� v� v� ph�.

Sắc giới, V� sắc giới kh�ng c� �c

V� lậu c� hai t�m.]

Luận: Bốn loại t�m thuộc về Dục giới l� thiện (kuśala), �c (bất thiện, akuśala), hữu ph� v� k� (nivṛtāvyākṛta), v� ph� v� k� (anivṛtāvyākṛta).

Ở hai giới tr�n chỉ c� ba loại, tức trừ loại bất thiện.

T�m v� lậu c� hai loại l� t�m của bậc Hữu học v� t�m của a-la-h�n hoặc V� học.

Mười hai loại t�m n�y hỗ tương sinh khởi kh�ng giống nhau.

欲界善生九　　�� 此復從八生
　�� 染從十生四　　�� 餘從五生七
　�� 色善生十一　　�� 此復從九生
　�� 有覆從八生　　�� 此復生於六
　�� 無覆從三生　　�� 此復能生六
　�� 無色善生九　　�� 此復從六生
　�� 有覆生從七　　�� 無覆如色辨
　�� 學從四生五　　�� 餘從五生四.

[Thiện t�m Dục giới sinh ra ch�n t�m,

V� c� thể sinh từ t�m t�m.

Nhiễm t�m sinh từ mười v� sinh ra bốn;

C�c loại c�n lại sinh từ năm, v� sinh ra bảy.

Thiện t�m Sắc giới sinh ra mười một t�m,

V� c� thể sinh từ ch�n t�m.

Hữu ph� sinh từ t�m t�m,

C� thể sinh ra s�u t�m;

V� ph� sinh ra từ ba t�m,

V� c� thể sinh ra s�u t�m.

Thiện t�m V� sắc giới sinh ra ch�n t�m,

V� c� thể sinh từ s�u t�m.

Hữu ph� sinh ra bảy v� sinh từ bảy t�m;

V� ph� giống như ở Sắc giới.

T�m Hữu học t�m sinh từ bốn v� sinh ra năm;

T�m V� học sinh từ năm v� sinh ra bốn]

Luận: (1) Ngay liền sau một t�m thiện thuộc Dục giới c� thể sinh khởi ch�n t�m l� bốn t�m Dục giới; hai t�m Sắc giới: Một t�m thiện khi nhập định, một t�m hữu ph� v� k� khi chết ở Dục giới với t�m thiện v� chuyển sang th�n trung ấm của Sắc giới; một t�m V� sắc giới l� hữu ph� v� k� khi chết từ Dục giới v� t�i sinh v�o V� sắc giới, đ�y kh�ng phải l� t�m thiện v� V� sắc giới c�ch xa Dục giới về bốn phương diện: Sở y (āśraya), h�nh tướng (ākāra), sở duy�n (ālambana), đối trị (pratipakṣadūratā) cho n�n kh�ng thể chuyển thẳng từ Dục giới v�o một tầng định của V� sắc giới; hai t�m v� lậu thuộc Hữu học hoặc V� học khi nhập qu�n (satyābhisamaya).

T�m thiện c� thể sinh khởi trực tiếp từ t�m t�m l� bốn t�m Dục giới; hai t�m Sắc giới, thiện v� hữu ph� v� k�, khi nhập định - tức khi h�nh giả bị quấy rầy (utpīḍita) bởi một định nhiễm � m� xuất định th� theo sau t�m nhiễm � ch�nh l� định n�y lại sinh khởi một t�m thiện thuộc hạ địa v� nương tựa v�o t�m n�y để kh�ng bị thối thất; hai t�m v� lậu thuộc Hữu học hoặc V� học khi xuất qu�n.

T�m nhiễm �, tức t�m bất thiện v� hữu ph� v� k�, c� thể sinh khởi từ mười t�m ngoại trừ hai t�m v� lậu v� t�m t�i sinh ở Dục giới (pratisaṃdhikāla) thuộc về nhiễm � v� c� thể theo sau bất kỳ loại t�m n�o của tam giới.

Từ t�m nhiễm � c� thể sinh ra bốn t�m, tức bốn t�m Dục giới.

T�m v� ph� v� k� c� thể sinh khởi từ năm t�m l� bốn t�m Dục giới cộng th�m một t�m thiện Sắc giới: bởi v� h�a t�m (nirmāṇacitta) Dục giới, tức loại t�m c� thể duy�n l� h�a sự thuộc Dục giới, tức tiếp theo sau một t�m thiện thuộc Sắc giới.

Từ t�m v� ph� v� k� c� thể sinh ra bảy t�m l� bốn t�m thuộc Dục giới; hai t�m thuộc Sắc giới: đ� l� một t�m thiện v� từ loại h�a t�m n�i tr�n c� thể sinh khởi trở lại một t�m thiện thuộc Sắc giới, v� một t�m hữu ph� v� k� khi chết với t�m hữu ph� v� k� v� t�i sinh v�o Sắc giới nơi m� t�m đầu ti�n nhất định phải l� hữu ph� v� k�; một t�m thuộc V� sắc giới l� t�m hữu ph� v� k� khi chết với t�m hữu ph� v� k� v� t�i sinh v�o V� sắc giới.

(2)�� Ngay liền sau một t�m thiện thuộc Sắc giới c� thể sinh khởi mười một t�m, tức trừ t�m v� ph� v� k� của Sắc giới.

T�m thiện c� thể sinh khởi từ ch�n t�m, tức trừ hai t�m nhiễm � (bất thiện, hữu ph� v� k�) của Dục giới v� t�m v� ph� v� k� của V� sắc giới.

T�m hữu ph� v� k� c� thể sinh khởi từ t�m t�m, tức trừ hai t�m nhiễm � của Dục giới v� hai t�m v� lậu.

Từ t�m hữu ph� v� k� c� thể sinh ra s�u t�m l� ba t�m thuộc Sắc giới; ba t�m thiện, bất thiện v� hữu ph� v� k� thuộc Dục giới.

T�m v� ph� v� k� c� thể sinh khởi từ ba t�m thuộc Sắc giới.

Từ t�m v� ph� v� k� c� thể sinh ra s�u t�m l� ba t�m thuộc Sắc giới, v� hai t�m nhiễm � thuộc Dục giới, hai t�m nhiễm � (nivṛtāvyākṛta) thuộc V� sắc giới.

(3) T�m v� ph� v� k� thuộc V� sắc giới c� thể sinh khởi từ ba t�m thuộc ba giới.

Từ t�m v� ph� v� k� c� thể sinh ra s�u t�m l� ba t�m thuộc tự giới, hai t�m nhiễm � thuộc Dục giới, v� một t�m nhiễm � thuộc Sắc giới.

Từ t�m thiện c� thể sinh ra ch�n t�m, tức trừ t�m thiện thuộc Dục giới, t�m v� ph� v� k� thuộc Dục giới v� thuộc Sắc giới.

T�m thiện c� thể sinh khởi từ s�u t�m l� ba t�m thuộc V� sắc giới, một t�m thiện thuộc Sắc giới, v� hai t�m v� lậu.

Từ t�m hữu ph� v� k� c� thể sinh ra bảy t�m l� ba t�m thuộc V� sắc giới, một t�m thiện thuộc Sắc giới, hai t�m nhiễm thuộc Dục giới, một t�m nhiễm thuộc Sắc giới.

T�m hữu ph� v� k� c� thể sinh khởi từ bảy t�m tức trừ hai t�m nhiễm � thuộc Dục giới, một t�m nhiễm � thuộc Sắc giới v� hai t�m v� lậu.

(5)�� T�m Hữu học, tức t�m của th�nh giả kh�ng phải l� a-la-h�n, c� thể sinh khởi từ bốn t�m l� t�m Hữu học v� t�m thiện của ba giới.

Từ t�m Hữu học c� thể sinh ra năm t�m l� bốn t�m n�i tr�n v� t�m V� học.

T�m V� học c� thể sinh khởi từ năm t�m l� t�m Hữu học, t�m V� học, t�m thiện của ba giới.

Từ t�m V� học c� thể sinh ra bốn t�m l� t�m V� học v� t�m thiện của ba giới.

Tr�n đ�y đ� giải th�ch sự hỗ tương sinh khởi của mười hai t�m; tiếp theo l� phần n�i về mười hai t�m được chia th�nh hai mươi t�m như thế n�o.

十二為二十　　�� 謂三界善心
　�� 分加行生得　　�� 欲無覆分四
　�� 異熟威儀路　　�� 工巧處通果
　�� 色界除工巧　　�� 餘數如前說.

[Mười hai t�m th�nh hai mươi t�m

L� thiện t�m ở ba giới

Được chia th�nh gia h�nh v� sinh đắc

V� ph� Dục giới được chia th�nh bốn

L� dị thục, uy nghi lộ, c�ng xảo xứ, th�ng quả;

V� ph� Sắc giới trừ bớt c�ng xảo;

Số c�n lại như đ� n�i ở trước.]

Luận: T�m thiện thuộc ba giới đều được chia l�m hai loại: Đắc được do gia h�nh (gia h�nh đắc, yātnika, prāyogika) v� đắc được do bẩm sinh (sinh đắc, upapattilābhika, upapattiprātilambhika); v� thế c� tất cả s�u loại t�m thiện tương ưng với ba loại trong phần liệt k� đầu ti�n ở tr�n.

T�m v� ph� v� k� thuộc Dục giới chia l�m bốn loại l� (1) sinh từ dị thục nh�n (dị thục sinh, vipākaja), (2) thuộc về c�c uy nghi đi, đứng, nằm, ngồi (uy nghi lộ, airyāpathika), (3) thuộc về c�ng nghệ (c�ng xảo xứ, śailpasthānika), (4) thuộc về sự biến h�a (nairmita, nairmāṇika), tức l� loại t�m m� nhờ n� m� một người c� thần th�ng c� thể tạo ra sắc, v.v., v� c�c cảnh n�y được gọi l� th�ng quả (abhij�āphala).

T�m v� ph� v� k� thuộc Sắc giới chia l�m ba loại v� ở giới n�y kh�ng c� c�ng xảo xứ.

Kh�ng ph�n chia t�m v� ph� v� k� thuộc V� sắc giới v� ở đ� chỉ c� loại dị thục sinh.

Như vậy c� bảy loại v� ph� v� k� tương đương với hai loại v� ph� v� k� trong phần liệt k� đầu ti�n, cộng th�m c�c t�m thiện tức th�nh tất cả hai mươi t�m (= Dục giới: Hai thiện, một bất thiện, một hữu ph� v� k�, bốn v� ph� v� k�; Sắc giới: hai thiện, một hữu ph� v� k�, ba v� ph� v� k�; V� sắc giới: hai thiện, một hữu ph� v� k�, một v� ph� v� k�; một Hữu học, một V� học).

Ba t�m v� ph� v� k� l� uy nghi lộ, c�ng xảo xứ, v� th�ng quả c� sắc hương vị x�c l�m duy�n cảnh. T�m c�ng xảo xứ c�n c� thanh l�m sở duy�n cảnh.

Ba t�m n�y chỉ thuộc về � thức (manovij�ānani); tuy nhi�n năm thức th�n lại c� trước v� chuẩn bị (gia h�nh, prāyogika) cho hai loại t�m uy nghi lộ v� c�ng xảo xứ.

C� luận sư (Vibhāṣā, 126, 19) cho rằng c� một loại � thức được dẫn khởi (abhinirhṛta, utpādita) bởi uy nghi lộ c� khả năng duy�n đủ mười hai cảnh từ nh�n căn cho đến ph�p xứ.

Hai mươi loại t�m n�y hỗ tương sinh khởi như sau:

(1)�� Ở Dục giới c� t�m t�m l� hai thiện, hai nhiễm � (bất thiện, hữu ph� v� k�) v� bốn v� ph� v� k�.

T�m thiện thuộc gia h�nh đắc (gia h�nh thiện, prāyogika kuśala) trực tiếp sinh ra mười t�m l� bảy t�m thuộc tự giới, tức trừ t�m th�ng quả, một t�m gia h�nh thiện thuộc Sắc giới, một t�m Hữu học, một t�m V� học; v� sinh khởi từ t�m t�m l� bốn t�m thuộc tự giới, tức hai thiện v� hai nhiễm �, một t�m gia h�nh thiện v� một t�m v� ph� v� k� thuộc Sắc giới, một t�m Hữu học, một t�m V� học.

T�m thiện thuộc sinh đắc (sinh đắc thiện, upapattilābhika kuśala) trực tiếp sinh ra ch�n t�m l� bảy t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả, hai t�m v� ph� v� k� thuộc Sắc giới v� V� sắc giới; v� sinh khởi từ mười một t�m l� bảy t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả, t�m gia h�nh thiện v� t�m v� ph� v� k� thuộc Sắc giới, t�m Hữu học v� t�m V� học.

Hai t�m nhiễm � trực tiếp sinh ra bảy t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả. Hai t�m n�y sinh khởi từ mười bốn t�m l� bảy t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả; bốn t�m thuộc Sắc giới, tức trừ gia h�nh thiện v� th�ng quả; ba t�m thuộc V� sắc giới, tức trừ gia h�nh thiện.

T�m dị thục sinh v� uy nghi lộ trực tiếp sinh ra t�m t�m l� s�u t�m thuộc tự giới, tức trừ gia h�nh thiện v� th�ng quả, hai t�m v� ph� v� k� thuộc Sắc giới v� V� sắc giới; v� sinh khởi từ bảy t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả.

T�m c�ng xảo xứ trực tiếp sinh ra s�u t�m thuộc tự giới, tức trừ gia h�nh thiện v� th�ng quả; v� sinh khởi từ bảy t�m cũng thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả.

T�m th�ng quả trực tiếp sinh ra hai t�m l� th�ng quả thuộc tự giới v� gia h�nh thiện thuộc Sắc giới; v� sinh khởi từ hai t�m giống như tr�n.

(2)�� Ở Sắc giới c� s�u t�m l� hai t�m thiện, một t�m nhiễm � (hữu ph� v� k� ) ba t�m v� ph� v� k�:

T�m gia h�nh thiện trực tiếp sinh ra mười hai t�m l� s�u t�m thuộc tự giới; ba t�m thuộc Dục giới, tức gia h�nh thiện, sinh đắc thiện v� th�ng quả; t�m gia h�nh thiện thuộc V� sắc giới, t�m Hữu học, t�m V� học. T�m gia h�nh thiện sinh khởi từ mười t�m l� bốn t�m thuộc tự giới, tức trừ uy nghi lộ v� dị thục sinh; hai t�m thuộc Dục giới, tức gia h�nh thiện v� th�ng quả; hai t�m thuộc V� sắc giới, tức gia h�nh thiện v� hữu ph� v� k�; t�m Hữu học, t�m V� học.

T�m sinh đắc thiện trực tiếp sinh ra t�m t�m l� năm t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả; hai t�m thuộc Dục giới, tức bất thiện v� hữu ph� v� k�; t�m hữu ph� v� k� thuộc V� sắc giới. T�m sinh đắc thiện sinh khởi từ năm t�m thuộc tự giới tức trừ th�ng quả.

T�m hữu ph� v� k� trực tiếp sinh ra ch�n t�m l� năm t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả; bốn t�m thuộc Dục giới, tức hai thiện v� hai nhiễm �. T�m hữu ph� v� k� sinh khởi từ mười một t�m l� năm t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả; ba t�m thuộc Dục giới, tức sinh đắc thiện, uy nghi lộ v� dị thục sinh; ba t�m thuộc V� sắc giới, tức trừ gia h�nh thiện.

T�m dị thục sinh v� uy nghi lộ trực tiếp sinh ra bảy t�m l� bốn t�m thuộc tự giới, tức trừ gia h�nh thiện v� th�ng quả, hai t�m thuộc Dục giới, tức bất thiện v� hữu ph� v� k�, một t�m thuộc V� sắc giới, tức hữu hữu ph� v� k�; v� sinh khởi từ năm t�m thuộc tự giới, tức trừ th�ng quả.

T�m th�ng quả trực tiếp sinh ra hai t�m thuộc tự giới l� gia h�nh thiện v� th�ng quả; v� cũng sinh khởi từ hai loại t�m n�y.

(3)�� V� sắc giới c� bốn t�m l� hai thiện, một hữu ph� v� k� v� một dị thục sinh.

T�m thiện gia h�nh trực tiếp sinh ra bảy t�m l� bốn t�m thuộc tự giới, một gia h�nh thiện thuộc Sắc giới, một t�m Hữu học, một t�m V� học; v� sinh khởi từ s�u t�m l� ba t�m thuộc tự giới, tức trừ dị thục sinh, gia h�nh thiện thuộc Sắc giới, t�m Hữu học v� t�m V� học.

T�m sinh đắc thiện trực tiếp sinh ra bảy t�m l� bốn t�m thuộc tự giới, t�m hữu ph� v� k� thuộc Sắc giới, t�m bất thiện v� hữu ph� v� k� thuộc Dục giới; v� sinh khởi từ bốn t�m thuộc tự giới.

T�m hữu ph� v� k� trực tiếp sinh ra t�m t�m l� bốn t�m thuộc tự giới, t�m gia h�nh thiện v� hữu ph� v� k� thuộc Sắc giới, t�m bất thiện v� hữu ph� v� k� thuộc Dục giới; v� sinh khởi từ mười t�m l� bốn t�m thuộc tự giới, t�m sinh đắc thiện, uy nghi lộ v� dị thục sinh thuộc Sắc giới v� Dục giới.

T�m dị thục sinh trực tiếp sinh ra s�u t�m l� ba t�m thuộc tự giới, tức trừ gia h�nh thiện, t�m hữu ph� v� k� thuộc Sắc giới, t�m bất thiện v� hữu ph� v� k� thuộc Dục giới; v� sinh khởi từ bốn t�m thuộc tự giới.

T�m Hữu học trực tiếp sinh ra s�u t�m l� ba t�m gia h�nh thiện thuộc ba giới, t�m sinh đăc thiện thuộc Dục giới, t�m Hữu học, t�m V� học; v� sinh khởi từ bốn t�m l� ba t�m gia h�nh thiện thuộc ba giới v� t�m Hữu học.

T�m V� học trực tiếp sinh ra năm t�m, tức trong số s�u t�m sinh khởi từ t�m Hữu học ở tr�n trừ đi t�m Hữu học (ba gia h�nh thiện, một sinh đắc thiện Dục giới, một t�m V� học); v� sinh khởi từ năm t�m l� ba t�m gia h�nh thiện thuộc ba giới, t�m Hữu học v� t�m V� học.

(Hỏi) C�c t�m dị thục sinh, uy nghi lộ, v� c�ng xảo xứ đều trực tiếp sinh khởi từ t�m gia h�nh thiện thuộc Dục giới. Tại sao kh�ng c� trường hợp ngược lại?

(Đ�p) T�m dị thục sinh kh�ng th�ch hợp (anukūla) với gia h�nh thiện v� t�m n�y yếu liệt (durbala) v� kh�ng ph�t khởi tức thời (anabhisaṃskāravāhivāt = ayatnena tieḥ). T�m uy nghi lộ v� c�ng xảo xứ kh�ng th�ch hợp với t�m gia h�nh thiện v� sự ph�t khởi của ch�ng thuộc về sự tạo t�c của một uy nghi hoặc một t�c phẩm (īryāpathaśilpābhi saṃskāraṇapravṛttatvāt).

Tr�i lại loại t�m xuất (niṣkramaṇacitta), tức một loại t�m n�o đ� như dị thục sinh, v.v., m� h�nh giả đ� nương v�o để ra khỏi chuỗi t�m gia h�nh thiện, v.v., lại c� thể ph�t khởi tức thời; v� thế loại t�m xuất n�y c� thể sinh khởi trực tiếp từ t�m gia h�nh.

(Vấn nạn) Nếu t�m gia h�nh kh�ng thể trực tiếp từ t�m dị thục sinh, v.v., bởi v� c�c t�m n�y kh�ng th�ch hợp với t�m gia h�nh th� t�m gia h�nh l�m sao c� thể sinh khởi từ t�m nhiễm � vốn tr�i ngược (viguṇa) với n�.

(Giải th�ch) Đ�ng l� t�m nhiễm � tr�i ngược với t�m gia h�nh. Tuy nhi�n khi h�nh giả cảm thấy mệt mỏi (parikhinna) v� sự hiện h�nh (samudācāra) của c�c phiền n�o (kleśa) m� h�nh giả muốn liễu tri (parij�āna) th� t�m gia h�nh vẫn c� thể sinh khởi.

(Vấn nạn) T�m sinh đắc thiện thuộc Dục giới vốn m�nh lợi (paṭu) v� thế n� c� thể sinh khởi từ hai t�m v� lậu cũng như từ t�m gia h�nh thuộc Sắc giới; tại sao khi ph�t khởi tức thời, t�m sinh đắc thiện lại kh�ng c� c�c t�m n�i tr�n theo sau?

(Giải th�ch) T�m sinh đắc thiện thuộc Dục giới v� m�nh lợi n�n c� thể sinh khởi từ t�m nhiễm � thuộc Sắc giới; tuy nhi�n t�m sinh đắc thiện thuộc Sắc giới lại kh�ng m�nh lợi cho n�n kh�ng thể sinh khởi từ t�m nhiễm � thuộc V� sắc giới.

�

三界染心中　　得六六二種
　�� 色善三學四　　餘皆自可得　

論曰。欲界染心正現前位。十二心內容得六心。彼先不成今得成故。由疑續善及界退還。欲界善心爾時名得。由起惑退及界退還得欲二心。不善有覆及得色界一有覆心。由起惑退得無色界一有覆心。及得學心。故名得六。色界染心正現前位。十二心內亦得六心。由界退還得欲界一無覆無記及色界三。色界染心亦由退得。由起惑退得無色界一有覆心。及得學心。故名得六。無色染心正現前位。十二心內唯得二心。由起惑退得彼染心。及得學心。故名得二。色界善心正現前位。十二心內容得三心。謂彼善心及欲色界無覆無記。由昇進故。若有學心正現前位。十二心內容得四心。謂有學心及欲色界無覆無記并無色善。由初證入正性離生。及由聖道離欲色染。餘謂前說染等心餘。不說彼心正現前位得心差別。應知彼心正現前位。唯自可得。有餘於此總說。頌曰�

慧者說染心　　現起時得九
　�� 善心中得六　　無記唯無記　

於善心中應言得七。謂由正見續善根時。欲界善心起位名得。離欲界染究竟位中。頓得欲色無覆無記。得色無色三摩地時。彼二善心說名為得。初入離生位證阿羅漢時。學無學心說名為得。餘准前釋應知其相。為攝前義。復說頌言�

由託生入定　　及離染退時
　�� 續善位得心　　非先所成故

�

� � H�́t Chương 2b ��

��̀U TRANG | C1 | C2a | C2b | C3a | C3b | C4a | C4b | C5 | C6 | C7 | C8 | C9

�

�