Bấy giờ vua Bạch Tịnh sau khi đă truyền lệnh cho Quốc sư và quan đại thần đi t́m Thái tử, liền lấy xâu chuỗi anh lạc của Thái tử trao cho phu nhân Ma-ha Ba-xà-ba-đề nói:
-Đây là xâu chuỗi anh lạc của Thái tử đeo trao cho Xa-nặc đem về giao lại cho khanh.
Phu nhân Ma-ha Ba-xà-ba-đề trông thấy xâu chuỗi ḷng càng đau khổ, tự nghĩ: "Trong cuộc đời này, chỉ ta là người bạc phước nhất v́ đă mất một vị Chuyển luân thánh vương đầy trí sáng suốt". Vua lại đưa những đồ trang sức c̣n lại cho Da-du-đà-la bảo:
-Thái tử bảo đưa trang sức này cho con.
Da-du-đà-la nh́n thấy những món trang sức ấy liền ngă ra đất ngất lịm, vua liền cho người đỡ dậy, an ủi, và dặn chánh phi phải tự bảo trọng đừng quá đau khổ mà ảnh hưởng không tốt đến thai nhi.
Khi Quốc sư và quan đại thần đến khu rừng tu khổ hạnh của vị Tiên nhân Bạt-già, họ liền bỏ nghi trượng và cho đoàn người tùy tùng dừng lại bên ngoài rừng, chỉ hai người đi tới chỗ vị đạo sĩ. Vị đạo sĩ mời hai người ngồi, cùng chào hỏi xong, vị Quốc sư lên tiếng thưa:
-Tôi là Quốc sư của vua Bạch Tịnh, nay đến đây là v́ nhà vua có một Thái tử nhưng Thái tử chán cảnh khổ sinh già bệnh chết nên đă đến vùng này xuất gia học đạo. Xin hỏi đạo sĩ có gặp không?
Tiên nhân Bạt-già đáp:
-Gần đây chúng tôi có gặp một chàng trai trẻ dung mạo rất trang nghiêm, đầy đủ tướng tốt, đến khu rừng này cùng tôi bàn luận và ngủ lại một đêm, không ngờ đó lại là Thái tử. V́ cho đạo chúng tôi thô thiển nên người đă đi về hướng Bắc, đến chỗ đạo sĩ A-la-la và Ca-lan.
Hai người nghe vị đạo sĩ nói thế liền vội vă từ giă đi về hướng Bắc nơi hai vị Tiên nhân kia cư ngụ. Hai người đi được giữa đường th́ thấy Thái tử từ xa đang ngồi tĩnh tọa dưới bóng cây, tướng tốt rạng rỡ như mặt trời mặt trăng, nên vội xuống ngựa, để lại nghi trượng cùng người tùy tùng, đi đến chỗ Thái tử và ngồi sang một bên. Sau khi chào hỏi xong, vị Quốc sư thưa:
-Đại vương sai chúng tôi đi t́m Thái tử có điều muốn thưa với Thái tử.
Thái tử hỏi:
-Phụ vương sai các vị đến nói điều ǵ?
Vị Quốc sư thưa:
-Đại vương từ lâu đă biết Thái tử muốn xuất gia, ư định đó khó thay đổi nhưng ḷng vua đối với Thái tử t́nh c̣n sâu nặng nên lo rầu nung nấu dường như lửa đốt, mong Thái tử trở về để dập ngọn lửa ưu sầu phiền muộn. Cúi xin Thái tử hăy trở về. Dù nơi vương cung có nhiều chướng ngại nhưng không để cho Thái tử mất đạo nghiệp, bỏ sự tĩnh tâm, cần ǵ phải vào rừng núi. Hiện nay phu nhân Ma-ha Ba-xà-ba-đề và chánh phi Da-du-đà-la cùng tất cả họ hàng nội ngoại đang đắm ch́m trong biển nhớ thương, mong Thái tử trở về cứu vớt họ Thái tử nghe Quốc sư nói thế bèn cất tiếng tha thiết trả lời:
-Có lẽ nào Ta lại không biết t́nh cảm sâu nặng của phụ vương đối với Ta sao? Ta chỉ v́ sợ cái khổ do sinh già bệnh chết nên đến đây t́m học đạo để dứt trừ chúng. Nếu yêu thương mà sum họp măi măi, không có sinh già bệnh chết th́ Ta đến đây làm ǵ? Nay Ta xa phụ vương là muốn trong tương lai sẽ được sum họp. Hiện nay phụ vương tuy bị lửa buồn rầu thiêu đốt, đời nay Ta và phụ vương Ta chỉ có nỗi khổ ấy, nhưng mai sau sẽ trừ diệt được mối lo đó. Nếu theo lời ông nói, muốn Ta cứ ở trong cung mà tu hành th́ chẳng khác nào ngôi nhà thất bảo đang bị bốc cháy, có người nào có thể ở trong đó được không? Giống như món ăn có độc th́ người đói cũng không thể ăn. Ta đă ĺa bỏ vương quốc xuất gia tu hành, v́ sao ông lại bảo Ta trở về cung tu tập. Người đời đang ở trong nỗi khổ lớn, chỉ v́ một chút vui mà say đắm không thể rời được, huống chi Ta nay ở nơi vô cùng vắng vẻ, an tịnh không có các nỗi khổ, sao có thể bỏ đi để trở lại với cảnh xấu ác? Các vua xưa vào rừng tu hành không ai nửa chừng trở về thọ hưởng dục lạc. Nếu phụ vương nhất định muốn Ta trở về là trái với đạo pháp của các vua xưa.
Vị Quốc sư liền thưa với Thái tử:
-Lời Thái tử vừa nói quả thật rất đúng nhưng các vị Tiên thánh có người nói tương lai chắc chắn có quả báo, cố người lại bảo không có điều đó. Các vị Tiên thánh ấy c̣n không thể biết chắc trong đời sau có hay không có quả báo, sao Thái tử lại muốn bỏ an lạc hiện tại mà t́m quả báo tương lai chưa chắc chắn? Sông chết, quả báo c̣n chưa biết có không, sao lại muốn t́m quả giải thoát. Cúi xin Thái tử hăy trở về cung.
Thái tử trả lời:
-Hai vị Tiên kia nói về quả báo trong tương lai. Người bảo có, kẻ bảo không, đều bởi ôm ḷng nghi ngờ nên chẳng thể khẳng định. Nay Ta hoàn toàn không tu theo con đường của những vị Tiên đó. ông không nên lấy lư lẽ của họ để vấn nạn Ta. V́ sao? V́ Ta không phải mong cầu quả báo mà rời hoàng cung đến đây t́m đạo, nhưng v́ chính mắt Ta trông thấy nỗi khổ sinh già bệnh chết mà bất cứ ai cũng phải trải qua nên Ta đi t́m con đường giải thoát khỏi những nỗi khổ ấy. Không lâu nữa các ông sẽ thấy đạo của Ta, Ta sẽ hoàn thành được chí nguyện. Nay Ta không thể trở về. Các ông hăy về tâu lại với phụ vương Ta như thế.
Nói xong Thái tử đứng dậy từ giă Quốc sư và quan đại thần đi về hướng Bắc, nơi có hai vị Tiên nhân A-la-la và Ca-lan đang tu hành.
Lúc ấy, cả hai thấy Thái tử bỏ đi liền kêu khóc thảm thiết, bởi bỗng nhớ đến ân t́nh sâu nặng của Thái tử và cũng v́ nhận lệnh của đức vua đến chỗ Thái tử mà vẫn không thể nào làm chuyển lay được ư chí của người nên cứ quanh quẩn bên đường, không thể quay về. Họ bàn với nhau:
-Chúng ta đă chịu mệnh lệnh của vua mà không làm được việc, bấy giờ trở về không có Thái tử biết tâu với vua thế nào? Vậy chúng ta nên để lại năm người trong số những người đi theo, chọn những người thông minh trí tuệ, tính t́nh ôn ḥa, trung tín, ngay thẳng thuộc ḍng họ nổi tiếng, ngầm sai họ theo dơi Thái tử xem người đi về đâu và dừng lại nơi nào.
Nói xong cả hai vị xem xét trong đoàn người hầu cận thân tín, thấy nhóm người năm ông Kiều-trần-như là xứng đáng, liền bảo họ:
-Các ông có thể ở lại được không?
Năm người đều đáp:
-Thật là hạnh phúc! Chúng tôi xin tuân lời ở lại để theo Thái tử, xem người đi về đâu.
Nói xong, cả năm người vội từ biệt đi theo hướng Thái tử vừa đi, c̣n hai vị Quốc sư và quan đại thần cũng quay gót về cung.
Trên đường tới trụ xứ của hai vị Tiên nhân A-la-la và Ca-lan, Thái tử đă vượt qua sông Hằng rồi theo đường đến thành Vương xá. Khi vào thành, dân chúng thấy thân tướng và dung mạo vô cùng trang nghiêm, đẹp đẽ của Thái tử nên rất hân hoan ngưỡng mộ cung kính. Dân chúng trong thành tranh nhau đến xem làm huyên náo cả thành khiến vua Tần-tỳ-sa-la ngạc nhiên hỏi các quan hầu:
-Có việc ǵ mà ồn ào, inh ỏi thế?
Các quan thưa:
-Vị Thái tử con vua Bạch Tịnh tên là Tát-bà Tất-đạt khi mới sinh đă được các thầy tướng đoán rằng sau này sẽ lên ngôi Chuyển luân thánh vương cai trị bốn châu thiên hạ, c̣n nếu xuất gia sẽ thành Bậc Nhất Thiết Chủng Trí; Người ấy vừa vào thành, dân chũng đă tranh nhau đến xem nên gây ra huyên náo ồn ào.
Vua Tần-tỳ-sa-la nghe tâu trong ḷng rất đỗi vui mừng liền sai một người đi ḍ xem nơi ở của Thái tử. Sứ giả vâng lệnh đi t́m, gặp Thái tử đang ngồi tĩnh tọa suy tư trên một phiến đá tại núi Bàn-trà-bà. Sứ giả vội trở về tŕnh tâu lên vua. Đức vua liền sai chuẩn bị xa giá cùng các quan và nhân dân đến chỗ Thái tử. Khi vừa đến núi Bàn-trà-bà, từ xa vua đă thấy tướng mạo của Thái tử sáng rỡ như mặt trời, mặt trăng nên liền xuống ngựa dẹp bỏ nghi trượng, không cho người hầu đi theo, vua đến bên Thái tử ngồi và vấn an sức khỏe:
-Thái tử có được b́nh yên không? Được gặp Thái tử tôi rất vui mừng, nhưng có một điều buồn đó là Thái tử vốn thuộc ḍng họ cao quư, nhiều đời nối ngôi làm Chuyển luân vương, có đầy đủ tướng của một vị Chuyển luân, sao lại rũ bỏ tất cả vào trong rừng sâu, giẫm trên gai góc đất cát từ xa đến đây, tôi buồn là v́ thấy điều ấy. Nếu Thái tử thấy vua cha c̣n tại thế, không thể lên ngôi Chuyển luân vương, tôi xin chia nửa nước tôi cho người cai trị, c̣n nếu Thái tử chưa đồng ư th́ tôi xin nhường cả nước cho Ngài, tôi sẽ phụng sự Thái tử. Nếu Thái tử không muốn cai trị vương quốc này, tôi xin giao cho Ngài bốn đạo binh để chiếm lấy một nước khác. Điều ấy chắc không trái với ước nguyện của Thái tử.
Nghe vua Tần-tỳ-sa-la nói thế, Thái tử rất cảm động về tấm chân t́nh của nhà vua liền đáp:
-Đại vương vốn thuộc ḍng họ quyền quư, bản tính cao thượng, thuần thiện, không làm những điều sai quấy, bất nhă, những điều đại vương đă làm đều rất cao đẹp, trong sạch, nay nói những lời ấy không lấy ǵ làm lạ. Tuy tôi biết ḷng chí thành của đại vương hơn hẳn người đời xưa nay nhưng nay đại vương đang tu theo pháp tam kiên là xem thường thân thể, mạng sống và tài sản th́ lẽ nào đem pháp bất kiên mà khuyến dụ người khác. Tôi đă bỏ ngôi Chuyển luân th́ lư đâu lại nhận ngôi vua. Đại vương có ḷng chân thành nhường vương quốc cho tôi, tôi c̣n không nhận th́ lẽ nào lại đem quân đi đánh chiếm quốc gia khác. Sở dĩ tôi nay ĺa xa cha mẹ, cạo bỏ râu tóc, không màng ngôi vị là muốn dứt các nỗi khổ sinh già bệnh chết chứ không muốn đi t́m cầu năm món dục lạc ở đời đâu. Năm món dục lạc ấy là đống lửa thiêu đốt chúng sinh làm cho họ không thoát ra được, sao lại khuyên tôi say đắm nó? Nay tôi đến đây v́ muốn t́m hai vị Tiên nhân A-la-la và Ca-lan là các vị đạo sư có con đường giải thoát tối thượng, tôi từ xa đến đó là muốn t́m đạo giải thoát nên không ở lại đây lâu. Tôi đă làm trái với ân điển và ḷng thành của đại vương, mong đại vương chớ phiền trách. Xin đại vương dùng chánh pháp để trị quốc, đừng bỏ dân.
Nói xong, Thái tử đứng dậy từ giă nhà vua. Vua Tần-tỳ-sa-la thấy Thái tử ra đi trong ḷng rất luyến tiếc, đôi mắt ứa lệ, chắp tay thưa:
-Vừa gặp Thái tử, ḷng tôi rất vui mừng. Nay Thái tử vội ra đi khiến ḷng tôi buồn bă. Ngài v́ đạo lớn giải thoát, tôi không dám cầm giữ, chỉ mong Thái tử mau chóng thành tựu đạo quả. Nếu Ngài đắc đạo xin độ tôi trước.
Thái tử từ biệt lên đường, vua theo tiễn chân rồi đứng nh́n đăm đăm theo bóng Thái tử cho đến khi Thái tử khuất hẳn mới trở về.
Bấy giờ Thái tử đi đến chỗ vị Tiên A-la-la. Trước đó chư Thiên đă báo với vị Tiên nhân:
-Thái tử Tát-bà Tất-đạt đă ĺa bỏ ngôi vị Quốc chủ xa ĺa cha mẹ là v́ muốn t́m đạo Vô thượng Chánh chân để trừ tận khổ đau cho tất cả chúng sinh, nay người sắp đến đây.
Vị Tiên nhân nghe chư Thiên báo tin rất vui mừng. Trong giây lát đă thấy Thái tử từ xa đi tới, Tiên nhân liền ra nghênh tiếp. Hai vị chào hỏi nhau rồi Thái tử theo vị Tiên nhân vào nơi ông cư trú. Đến nơi, Tiên nhân mời Thái tử ngồi. Nh́n thấy dung mạo Thái tử đoan nghiêm có đủ các tướng tốt, các căn đều thanh tịnh, A-la-la rất kính trọng, ngưỡng mộ, bèn hỏi Thái tử:
-Ngài đi đường có mệt mỏi lắm không? Từ lúc Thái tử sinh ra lớn lên cho đến khi xuất gia rồi đến đây, tôi đều biết cả. Việc Thái tử xuất gia có thể nói như đống lửa tự cháy, như voi lớn tự thoát khỏi dây cương ràng buộc. Xưa nay các vị vua ở tuổi tráng niên thường phóng túng thọ hưởng năm dục, đến khi tuổi già mới rời bỏ ngôi Quốc chủ xuất gia học đạo, điều đó chẳng có ǵ lạ. Nay Thái tử trong lúc tuổi c̣n thanh xuân đă có thể ĺa bỏ năm dục, xuất gia học đạo mới thật là hy hữu. Nếu Ngài tinh tấn, sẽ mau qua được bờ bên kia.
Thái tử nghe xong bèn đáp:
-Tôi nghe ngài nói trong ḷng thật là vui mừng, vậy ngài hăy giảng cho tôi nghe về phương pháp dứt trừ sinh lăo bệnh tử, tôi nay rất muốn nghe.
Tiên nhân đáp:
-Lành thay! Lành thay!
Rồi liền nói tiếp:
-Từ thuở ban đầu, chúng sinh đă sống trong ṿng u tối, từ sự u tối ban đầu ấy mà sinh tâm ngă mạn, từ tâm ngă mạn sinh si mê, từ si mê sinh nhiễm ái, từ tâm đă nhiễm ái sinh năm món vi trần khí, từ năm thứ vi trần khí sinh năm đại, từ năm đại sinh ra tham dục, giận dữ... các phiền năo, từ đó mà lưu chuyển trong sinh già bệnh chết, lo buồn khổ năo. Nay tôi chỉ nói vắn tắt cho Thái tử nghe như thế.
Khi ấy Thái tử liền hỏi:
-Nay tôi đă biết những điều ngài nói rồi, nhưng bằng phương tiện ǵ có thể dứt trừ được cội rễ của sinh tử?
Tiên nhân đáp:
-Nếu muốn dứt trừ cội rễ của sinh tử th́ trước tiên phải xuất gia tu tŕ giới hạnh, khiêm cung, nhẫn nhục, ở nơi vắng vẻ an tịnh tu tập thiền định, xa rời mọi ư thức tham muốn xấu, bất thiện, nhưng ư thức lúc đó vẫn c̣n cảm giác, c̣n quan sát, đạt được Sơ thiền; trừ bỏ mọi cảm thức và nhận thức, tâm định tĩnh sinh khởi sự hỷ lạc là đạt Nhị thiền. Rời bỏ tâm hỷ lạc ấy nên được chánh niệm, thân tâm phát sinh niềm vui trọn vẹn là đạt Tam thiền. Trừ bỏ ư niệm khổ và vui được niệm thanh tịnh, tâm xả ly các niệm th́ được Tứ thiền, được tâm vô tưởng. Trước đây có một vị cho rằng Tứ thiền ấy chính là giải thoát, từ định mà được giác ngộ. Sau đó mới biết chưa phải là chỗ giải thoát thật sự. Do vậy cần phải xa ĺa mọi sắc tưởng đi vào Không tưởng, diệt trừ mọi niệm tưởng có đối tượng, đi vào Thức tưởng. Đoạn trừ tất cả mọi tưởng phân biệt chỉ c̣n trú tâm quán niệm một thức th́ được đi vào tưởng Vô sở hữu xứ, rồi lại xa ĺa hoàn toàn tất cả niệm tưởng mà đạt đến Phi tưởng phi phi tưởng xứ. Đến được đây mới thật là giải thoát rốt ráo, đó cũng là mục tiêu cuối cùng của người tu học. Nếu Thái tử muốn dứt trừ nỗi khổ sinh già bệnh chết th́ nên tu tập theo pháp hành đó.
Lúc ấy Thái tử nghe vị Tiên nhân nói xong trong ḷng không vui, tự nghĩ: "Những điều vị ấy vừa nói chưa phải là chỗ rốt ráo, chưa phải là cách dứt trừ vĩnh viễn bao phiền năo ràng buộc". Thái tử bèn nói:
-Nay tôi có điều chưa rơ trong những lời ngài giảng giải nên muốn hỏi.
Tiên nhân đáp:
-Xin được nghe những ư kiến của Ngài.
Thái tử liền hỏi:
-Phi tưởng phi phi tưởng xứ là hữu ngă hay vô ngă? Nếu nói vô ngă th́ không thể nói Phi tưởng phi phi tưởng xứ, c̣n nếu nói hữu ngă th́ ngă đó có tri giác, hay là không có tri giác? Nếu ngă đó không có tri giác th́ khác ǵ gỗ đá. Nếu ngă ấy có tri giác là c̣n dính líu vào đối tượng, nếu đă có dính líu đến đối tượng th́ sẽ có tâm nhiễm trước, mà tâm c̣n nhiễm trước th́ không thể gọi là giải thoát. Ngài nghĩ là đă dứt hết mọi phiền năo ràng buộc nhưng chưa biết c̣n có những phiền năo vi tế; do vậy đă vội cho đó là giải thoát hoàn toàn. Các phiền năo vi tế ràng buộc kia sẽ từ từ tăng trưởng khiến chúng sinh luẩn quẩn xoay chuyển trong ṿng sống chết vô tận. V́ thế, tôi nghĩ cách tu này chưa phải là giác ngộ tối hậu, đưa đến giác ngộ hoàn toàn. Nếu có thể dứt hẳn ư niệm th́ mới có thể gọi là chân giải thoát về ngă, xả bỏ hoàn toàn mọi ức tưởng, niệm tưởng về ngă th́ chính đó mới gọi là giải thoát thật sự.
Tiên nhân yên lặng suy nghĩ: "Điều Thái tử nói thật là thậm sâu, vi diệu"
Khi đó Thái tử lại hỏi Tiên nhân:
-Ngài mấy tuổi th́ xuất gia và tu tập Phạm hạnh đến nay đă bao lâu?
Tiên nhân đáp:
-Tôi xuất gia năm mười sáu tuổi, tu tập Phạm hạnh đến nay đă một trăm lẻ bốn năm.
Thái tử nghe nói liền suy nghĩ: "Từ ngày xuất gia đến nay đă rất lâu mà sở đắc chỉ có như thế sao?"
Khi ấy Thái tử muốn t́m cầu đạo pháp rốt ráo hơn nên đứng dậy từ giă Tiên nhân. Tiên nhân nói với Thái tử:
-Tôi từ trước đến nay tu tập khổ hạnh đă lâu mà chỗ sở đắc chỉ được như thế. Thái tử là ḍng dơi vua chúa làm sao có thể tu khổ hạnh được?
Thái tử đáp:
-Sự tu tập như của ngài chưa phải là khổ lắm đâu, vẫn c̣n những cách tu khổ hạnh khó hơn nữa.
Tiên nhân đă thấy Thái tử trí tuệ hơn người lại có ư chí mạnh mẽ, vững vàng như thế th́ biết chắc chắn Thái tử sẽ thành Bậc Nhất Thiết Chủng Trí nên vội thưa:
-Nếu Ngài đắc đạo, xin hăy độ tôi trước tiên.
Thái tử đáp:
-Lành thay!
Kế đó Thái tử đến trú xứ của Tiên nhân Ca-lan để cùng luận bàn đạo lư nhưng cũng chỉ như thế, nên Thái tử liền bỏ ra đi. Hai vị Tiên nhân thấy Thái tử ra đi đều nghĩ: "Trí tuệ của Thái tử thật vô cùng thâm sâu, vi diệu, đặc biệt khác thường, khó ai lường được" nên đồng chắp tay đưa tiễn nh́n theo cho tới khi Thái tử khuất bóng mới trở lại.
Sau khi Thái tử đă điều phục được hai Tiên nhân A-la-la và Ca-lan liền thẳng tiến đến khu rừng khổ hạnh Già-xà, nơi năm anh em ông Kiều-trần-như đang cư ngụ. Thái tử đến bên bờ sông Ni-liên tĩnh tọa tư duy, quan sát căn tánh của chúng sinh, Ngài thấy cần phải tu sáu năm khổ hạnh rồi mới độ thoát cho họ. Suy nghĩ như thế rồi, Thái tử nỗ lực tu khổ hạnh. Lúc ấy chư Thiên dâng cúng mè, gạo cho Ngài. V́ muốn cầu đạo Giác ngộ nên Thái tử tịnh tâm giữ giới, mỗi ngày chỉ ăn một hột mè, một hạt gạo nhưng nếu có người đến xin, Thái tử cũng bố thí hết. Năm người trong nhóm của Kiều-trần-như thấy Thái tử tịnh tọa tư duy, tu khổ hạnh, mỗi ngày chỉ ăn một hạt gạo hay một hạt mè, cũng có khi hai ngày hoặc bảy ngày mới ăn một hạt gạo, một hạt mè, nên năm người cũng tu khổ hạnh, luôn ở bên cạnh để hầu hạ Thái tử không lúc nào rời xa. Sau khi thấy Thái tử tu hành như thế, họ liền cử một người trở về thưa với Quốc sư và quan đại thần, thuật lại đầy đủ việc tu tập của Thái tử.
Bấy giờ Quốc sư và quan đại thần trở về cung, khuôn mặt buồn rầu, thân thể mệt mỏi, xơ xác, giống như người vừa đưa tiễn người thân chết mới đi chôn xong, nén đau thương mà trở về nhà. Lúc ấy người giữ cổng thành vội vàng vào tŕnh tâu lên vua:
-Quốc sư và quan đại thần đă về đến ngoài cổng thành.
Vua nghe tâu thở hổn hển, nói không ra lời, chỉ c̣n biết gật đầu. Người gác cổng biết ư liền lớn tiếng truyền lệnh cho Quốc sư vào gặp vua. Vua quá buồn không thể nói được, hồi lâu mới nghẹn ngào hỏi:
-Thái tử là tính mạng của ta. Các khanh nay về có một ḿnh, th́ tính mạng ta làm sao c̣n được?
Quốc sư đáp:
-Chúng thần vâng lệnh đại vương đi t́m Thái tử, đến chỗ Tiên nhân Bạt-già hỏi thăm tin tức, Tiên nhân cho biết nơi Thái tử đến và thuật lại những lời Thái tử nói, chúng thần liền đi tới, nhưng giữa đường th́ gặp Thái tử đang tĩnh tọa tư duy dưới bóng cây, tướng tốt chói sáng hơn cả mặt trời mặt trăng. Thần liền nói với Thái tử về nỗi sầu khổ của đại vương, phu nhân Ma-ha Ba-xà-ba-đề và chánh phi Da-du-đà-la. Thái tử đă dùng những lời lẽ chân t́nh nói rằng có lư nào Thái tử không biết mối thâm t́nh của phụ vương và thân thích đối với Thái tử? Nhưng chỉ v́ sợ các nỗi khổ sinh, già, bệnh, chết, yêu thương khiến phải xa cách nên Thái tử ra đi t́m đạo dứt trừ những nỗi khổ ấy. Từng lời từng chữ của Thái tử nói đều tỏ bày ư chí kiên định, vững vàng như núi Tu-di không thể lay chuyển được, rồi Thái tử bỏ chúng thần ra đi như vứt bỏ cỏ rác. Khi ấy chúng thần liền chọn năm người trong những người tùy tùng bảo đi theo hầu và dơi xem Thái tử đi về đâu và như thế nào. Sau đó có một người trong nhóm ấy về báo với chúng thần là trên đường đến chỗ hai vị đạo sĩ A-la-la và Ca-lan, Thái tử đă được thần lực của chư Thiên đưa qua sông Hằng. Khi Thái tử đến thành Vương xá, vua Tần-tỳ-sa-la đă đến chỗ Ngài dùng bao nhiêu cách khuyên Ngài đừng xuất gia, và hứa sẽ chia nửa đất nước hoặc cả quốc gia cho cai trị, hoặc trao binh quyền để đi chinh phục nước khác nhưng Thái tử đều không ưng thuận và lập tức ra đi, đến chỗ Tiên nhân hỏi về pháp hàng phục tâm, rồi lại đến rừng khổ hạnh Già-xà, tĩnh tọa tư duy bên ḍng sông Ni-liên-thiền, mỗi ngày ăn một hạt gạo, một hạt mè.
Nghe Quốc sư và quan đại thần kể lại mọi việc xong, ḷng vua Bạch Tịnh vô cùng buồn rầu toàn thân run lẩy bẩy, kinh hoảng tột độ. Nhà vua nói với hai vị đại thần:
-Thái tử đành bỏ niềm vui hưởng ngôi báu Chuyển luân vương, ĺa xa t́nh thương yêu của cha mẹ và họ hàng thân thuộc vào rừng sâu tu khổ hạnh. Ta nay thật bạc phước nên phải chịu mất người con quư báu như vậy.
Nhà vua đem những lời của Quốc sư nói lại cho Ma-ha Ba-xà-ba-đề và Da-du-đà-la nghe rồi ra lệnh sắp xếp, chuẩn bị năm trăm cỗ xe, phu nhân Ma-ha Ba-xà-ba-đề và chánh phi Da-du-đà-la cũng cho năm trăm xe đến, mỗi xe đều chở đầy đủ mọi thứ cần dùng. Nhà vua bảo Xa-nặc:
-Ngươi đă đưa Thái tử đến chốn rừng sâu, nay ta truyền lệnh cho ngươi phải đưa ngàn cỗ xe chở lương thực và các thứ cần dùng này đến chỗ Thái tử rồi tùy thời mà dâng cho Thái tử đừng để người thiếu thốn, hết th́ hăy về báo.
Xa-nặc vâng lệnh lănh ngàn cỗ xe tức tốc ra đi. Đến nơi, thấy Thái tử thân h́nh gầy khô, chỉ c̣n da bọc xương, các đường gân máu lộ ra như gân của loài hoa Ba-la-xà, Xa-nặc liền cúi đầu đành lễ nơi chân Thái tử, quá cảm động nên ngă xuống đất ngất lịm, giây lát tỉnh lại ứa lệ thưa:
-Đại vương thương nhớ Thái tử ngày đêm không nguôi nên sai thần đem một ngàn cỗ xe chở đủ lương thực và vật dụng cần thiết cho Thái tử.
Thái tử trả lời Xa-nặc:
-Ta xa cha mẹ quê hương và đất nước đến đây để t́m con đường giải thoát, lẽ nào lại nhận những thứ vua cho đem đến?
Xa-nặc nghe thế ḷng suy nghĩ: "Nay Thái tử không chịu nhận, vậy ta phải nhờ người đưa những xe này về tâu lại với vua, ta ở lại đây để chăm nom, hầu hạ Thái tử". Nghĩ thế xong, Xa-nặc liền sai một người đưa xe về c̣n ḿnh th́ ở lại âm thầm ngày đêm hầu hạ Thái tử không rời. Một hôm, Thái tử suy nghĩ: "Ta ăn mỗi ngày một hạt gạo, một hạt mè, có lúc bảy ngày mới ăn một hạt gạo, một hạt mè, thân thể nay gầy như cây khô. Ta tu khổ hạnh như thế đă sáu năm rồi mà không t́m được con đường giải thoát; thế mới biết đây không phải là phương pháp tu chân chánh, chi bằng Ta trở lại cách trước khi Ta ngồi dưới bóng cây Diêm-phù suy nghĩ cách xa ĺa năm dục, t́m sự vắng lặng, đó là phương pháp đúng nhất. Nếu như nay Ta vẫn theo lối tu khổ hạnh hành xác mà đạt đạo th́ những kẻ ngoại đạo sẽ nói rằng tu tập theo cách nhịn đói là nhân của Niết-bàn. Tuy Ta đă hạn chế từ từ sức lực của Ta nhưng cũng không v́ thế mà đạt đạo. Ta nên ăn uống lại b́nh thường, sau đó mới thành đạo". Nghĩ xong, Thái tử đứng dậy đi xuống ḍng sông Ni-liên-thiền tắm rửa. Tắm xong nhưng v́ sức quá yếu nên Ngài không lên bờ được. Lúc ấy có vị Thiên thần làm cho cành cây bên bờ sà thấp xuống để Thái tử vịn mà lên bờ.
Lúc đó ở ngoài khu rừng có một mục nữ tên Nan-đà-ba-la được vị Thiên tử ở cơi trời Tịnh cư đến khuyên:
-Nay Thái tử đang ở trong rừng, nàng nên đến cúng dường.
Nàng mục nữ nghe thế, ḷng rất mừng vui. Ngay khi ấy bỗng có một đóa hoa sen ngàn cánh từ đất mọc lên, nở ra, bên trên đóa hoa có sẵn bát cháo sữa. Cô gái rất ngạc nhiên liền lấy bát cháo sữa ấy đem đến quỳ lạy, dâng cho Thái tử. Thái tử nhận bát cháo sữa và chú nguyện:
-Nay thí chủ cúng bát cháo sữa để khiến Ta dùng xong phục hồi được khí lực. Nguyện cho gia đ́nh thí chủ được an vui, vô bệnh, sống lâu, trí tuệ đầy đủ.
Thái tử liền tuyên bố:
-Ta v́ muốn cứu vớt chúng sinh nên nhận sữa này.
Chú nguyện xong, Ngài liền dùng bát cháo sữa ấy. Khí lực của Ngài dần dần phục hồi, thân thể tươi sáng, có thể đạt đạo Bồ-đề. Lúc ấy, năm vị nhóm ông Kiều-trần-như kinh ngạc nghĩ là Thái tử đă thoái chí nên cùng nhau quay trở về nơi của họ. Bồ-tát một ḿnh đến dưới bóng cây Tất-bát-la và phát lời thệ nguyện:
-Ta ngồi nơi cội cây này, nếu không thành đạo quyết không đứng dậy.
Đức độ của Bồ-tát lớn lao đến nỗi đất trời cảm động, mặt đất khi ấy chấn động mạnh phát ra âm thanh lớn. Một con rồng mù nghe được tiếng ấy trong ḷng vô cùng vui mừng nên hai mắt tự sáng, suy nghĩ: "Ta đă từng thấy điềm lành này của chư vị cổ Phật trong quá khứ". Suy nghĩ xong, rồng liền từ đất vọt lên đến lễ nơi chân Bồ-tát. Lúc ấy có năm trăm con chim Thanh tước bay trên hư không ṿng quanh Bồ-tát, trên không trung hiện ra các vầng mây lành nhiều màu rực rỡ, các làn gió thơm theo ánh sáng thổi đến. Lúc ấy rồng liền nói kệ ca ngợi Bồ-tát:
Bồ-tát bước đến đâu
Mặt đất đều chuyển động
Phát ra tiếng vang xa
Ta nghe mắt bừng sáng
Lại thấy trong không trung
Khổng tước bay quanh Ngài
Mây lành thật rực rỡ
Dịu mát làn gió thơm
Điềm lành này của Ngài
Giống như Phật quá khứ
Do vậy biết Bồ-tát
Sẽ thành đạo Chánh chân.
Lúc ấy Bồ-tát nghĩ: "Chư Phật trong quá khứ đă dùng ṭa ngồi như thế nào để thành đạo Vô thượng?" Bồ-tát nội quán tự biết chư Phật đă dùng cỏ làm ṭa ngồi. Vua trời Đế Thích biết ư nghĩ của Bồ-tát liền hóa thành một người trong tay đang ôm bó cỏ sạch sẽ, mềm mại đến trước Bồ-tát. Bồ-tát hỏi:
-Ông tên ǵ?
Người ấy đáp:
-Tôi tên là Cát Tường.
Bồ-tát nghe thế ḷng rất vui mừng nghĩ: "Ta sẽ phá những điều không lành để thành đạo kiết tường".
Bồ-tát lại hỏi:
-Cỏ trên tay người có thể cho Ta được không?
Cát tường liền tặng bó cỏ cho Bồ-tát và thưa:
-Bồ-tát nếu đắc đạo, xin độ tôi trước.
Bồ-tát nhận cỏ trải ra làm ṭa, thẳng thân ngồi kiết già trên ṭa cỏ, theo đúng cách ngồi của chư Phật quá khứ và phát lời thệ nguyện:
-Không thành đạo Chánh giác, Ta quyết không rời khỏi ṭa này.
Khi Bồ-tát phát lời nguyện ấy, trời rồng, quỷ thần đều vui mừng, gió mát lành từ bốn phương thổi tới, cầm thú bỗng im tiếng, cây không c̣n xào xạc, mây bay bụi cuốn đều sạch sẽ. Đó là điềm lành báo Bồ-tát sắp thành đạo. Cũng lúc ấy, ở trên không trung, tám bộ chúng trời, rồng vui mừng nhảy múa ngợi khen, c̣n cung điện của Ma vương ở tầng trời thứ sáu tự nhiên rung động. Ma vương trong ḷng buồn bực, tinh thần rối loạn, không c̣n tâm trí nghĩ đến việc thọ lạc, lo lắng suy nghĩ: "Sa-môn Cù-đàm hiện đang ngồi tĩnh tọa nơi cội cây, ĺa được ngũ dục, không bao lâu sẽ thành đạo Chánh giác. Nếu vị ấy thành đạo, sẽ đưa tất cả muôn loài vượt thoát cảnh giới của ta. Vậy nay trong lúc vị ấy chưa thành đạo, ta phải đến làm cho rối loạn". Người con của Ma vương tên là Tát-đà thấy cha có vẻ lo lắng liền đến thưa:
-Thưa cha, không rơ v́ sao cha có vẻ buồn rầu lo lắng như vậy?
Ma vương đáp:
-Sa-môn Cù-đàm nay đang ngồi nơi cội cây tu hành và sắp đắc đạo. Đạo ấy vượt hơn hẳn đạo của ta nên ta muốn đến đấy phá hoại.
Người con vội can ngăn:
-Bồ-tát thanh tịnh vượt cả ba cơi, có thần thông và trí tuệ không ǵ là không rơ biết, tám bộ chúng trời, rồng... đều ngợi khen. Đối với Ngài, phụ vương không thể phá hoại được, chẳng may tạo ác sẽ tự chuốc lấy tai họa.
Ma vương có ba người con gái h́nh dung dáng điệu vô cùng mỹ miều, xinh đẹp, có nhiều phương cách để quyến rũ, làm mê hoặc ḷng người, đứng đầu trong hàng Thiên nữ. Họ thường xông hương thơm ngát, đeo chuỗi ngọc đẹp. Người thứ nhất tên là Nhiễm Dục, người thứ hai tên Năng Duyệt Nhân, người thứ ba tên là Khả Ái Lạc, ba cô đến trước cha và hỏi:
-Không biết v́ sao hôm nay cha lại rầu lo như vậy?
Ma vương bèn giải bày ḷng ḿnh với ba con gái:
-Hiện nay có Sa-môn Cù-đàm ở thế gian, ḿnh mặc áo giáp Pháp, tay cầm cung tự tại, bắn mũi tên trí tuệ muốn thu phục chúng sinh, hủy hoại cảnh giới của ta. Nếu ta không có phương cách diệt trừ th́ chúng sinh sẽ tin tưởng và đều theo về với vị ấy, cảnh giới ta sẽ trở nên trống rỗng, chính v́ vậy mà ta buồn rầu. Trong lúc vị ấy chưa thành đạo, ta muốn đến phá hoại làm găy cây cầu đưa đến bờ giác của vị ấy.
Dự định như thế Ma vương liền tay cầm cung cứng và năm mũi tên cùng với con trai, con gái và chúng thiên ma kéo đến dưới cây Tất-bát-la thấy Đức Mâu-ni ngồi lặng lẽ không động, sắp vượt bể sinh tử của ba cơi. Ma vương lập tức tay trái cầm cung, tay phải cầm tên hét lớn bảo Bồ-tát:
-Người thuộc ḍng Sát-đế-lợi, chết thật oan uổng, sao không mau rời khỏi đây, lên ngôi Chuyển luân vương, bỏ con đường xuất gia, thực hành bố thí sẽ được sinh lên trời hưởng thiên lạc, đó là đạo cao nhất, hơn cách tu tập này. Người là ḍng dơi vua Chuyển luân mà lại đi làm khất sĩ, thật không xứng đáng. Nay nếu không đứng dậy th́ ngồi yên mà hủy bỏ lời thệ nguyện. Với người, ta chỉ cần bắn một mũi tên. Các Tiên nhân khổ hạnh chỉ nghe tiếng cung tên của ta không người nào không kinh hồn, khiếp sợ, hoảng loạn, mất hết tinh thần; huống chi Cù-đàm, người sao chịu nỗi những mũi tên độc này. Nếu mau đứng lên sẽ được an toàn.
Ma vương dùng lời đe dọa Bồ-tát nhưng Bồ-tát vẫn an nhiên không chút kinh động. Ma vương liền phóng tên và đưa ma nữ đến. Khi ấy Bồ-tát mắt không nh́n nhưng những mũi tên ấy bỗng dừng lại ở khoảng không, mũi tên rơi xuống đất hóa thành những đóa sen. Lúc ấy ba nàng ma nữ liền nói với Bồ-tát:
-Nhân giả là bậc đức cao, trời người đều kính trọng nên cần có người hầu hạ. Chúng tôi nay tuổi c̣n trẻ, những Thiên nữ xinh đẹp nhất cũng không hơn được chúng tôi. Nay trời sai chúng tôi đến để ngày đêm hầu hạ Bồ-tát.
Bồ-tát nói:
-Các ngươi nhờ có trồng ít phước đức nên được sinh lên trời lại không nhớ nghĩ đến vô thường mà làm điều mê hoặc. Thân h́nh tuy đẹp mà ḷng không đoan chính, tâm nhiều dục vọng bất thiện, chết ắt bị sa vào ba đường dữ, mang thân cầm thú khó mà thoát nạn. Nay các ngươi có ư muốn làm loạn tâm trí Ta, không phải tâm thanh tịnh. Hăy đi đi! Ta không cần các ngươi.
Khi ấy cả ba ma nữ bỗng biến thành ba bà lăo tóc bạc, da nhăn răng rụng, nước miếng phều phào, gầy trơ xương, bụng to như cái trống, chống gậy lê bước đi, không thể lấy lại h́nh dáng như cũ.
Ma vương thấy tâm Bồ-tát quá vững mạnh liền nghĩ: "Ngày xưa trong núi Tuyết, ta từng bắn Ma-hê-thủ-la làm cho hoảng sợ, đánh mất tâm lành, thế mà nay không làm lay chuyển được Cù-đàm, cung tên và ba đứa con gái của ta cũng đều không lay chuyển được ông ấy làm ta thêm lo rầu giận dữ. Ta phải dùng cách khác mới được". Nghĩ xong Ma vương dùng lời êm dịu khuyên dụ Bồ-tát:
-Nếu Ngài không ưa thích thọ hưởng thú vui của cơi người th́ nay có thể lên cung trời, ta sẽ trao ngôi vị và năm món dục cho Ngài.
Bồ-tát đáp:
-Trong các đời trước ngươi do tu đối chút hạnh bố thí nên nay được ngôi Tự tại Thiên vương. Phước báo ấy cũng có hạn, hết hạn sẽ bị ch́m đắm trong ba đường, muốn thoát ra rất khó. Đó là nguyên nhân của tội khổ, chẳng phải điều Ta cần.
Ma vương hỏi Bồ-tát:
-Quả báo của ta Ngài biết rồi, vậy quả báo của Ngài ai biết?
Bồ-tát đáp:
-Quả báo của Ta chỉ có đất biết.
Bồ-tát vừa dứt lời, mặt đất liền rung động sáu cách. Lúc ấy một vị Địa thần tay cầm b́nh bảy báu cắm đầy hoa sen từ đất vọt lên nói với Ma vương:
-Xưa kia Bồ-tát đă từng đem đầu, mắt, năo, tủy để bố thí cho chúng sinh, máu Ngài đă đổ ra thấm ướt khắp nơi. Đất nước, vợ con, châu báu... Bồ-tát đều đă bố thí, số ấy không thể kể xiết, chí để cầu đạo Vô thượng Chánh chân. Do đó ngươi nay không nên làm loạn động Bồ-tát.
Ma vương nghe thế ḷng sinh sợ hăi, lông tóc dựng đứng. Vị Địa thần liền đảnh lễ Bồ-tát, dâng hoa cúng dường rồi biến mất.
Khi ấy Ma vương suy nghĩ: "Ta đă dùng cung mạnh tên sắt, cả ba con gái ta cũng đă dùng lời êm ái để mê hoặc mà vẫn không thể làm loạn tâm vị Cù-đàm này. Nay ta phải huy động hết tất cả phương tiện và lực lượng quân ma dùng sức mạnh uy hiếp ông ta". Ma vương vừa nghĩ xong lập tức quân ma hiện ra đầy cả không trung với h́nh dáng quái dị. Kẻ th́ cầm kiếm, kích, đầu đội đai thọ, tay cầm chày sắt; cả đoàn mang theo rất nhiều các loại khí giới. Bọn chúng thân người nhưng đầu lại là đầu các loại thú như cá, heo, lừa, ngựa, sư tử, rồng hoặc như gấu, cọp, các loài thú khác. Có loài nhiều đầu, mỗi mặt một con mắt, hoặc nhiều mắt; hoặc bụng to thân dài, hoặc ốm trông như không có bụng; hoặc chân dài gối lớn; hoặc gót chân to, bắp chân mập; hoặc móng dài răng nhọn; hoặc đầu ở trước ngực; hoặc có nhiều thân ḿnh mà chỉ có hai chân; hoặc mặt lớn, mặt ở một bên; hoặc sắc mặt như tro đất; hoặc ḿnh phóng khói lửa; hoặc lỗ tai to như lỗ tai voi trùm cả núi; hoặc tóc dài lơa thể; hoặc sắc mặt nửa đỏ nửa trắng; hoặc môi xệ chấm đất; hoặc dưới mặc khố trên mặc áo da cọp, da sư tử, da rắn hoặc rắn quấn quanh người hoặc trên đầu lửa bốc; hoặc mắt trợn tay quơ; hoặc đi ngang hoặc nhảy nhót; hoặc lăn lộn trên không trung; hoặc chạy bộ la hét... không biết bao nhiêu loài có h́nh dạng quái ác như thế bao xung quanh như muốn xé xác Ngài. Hoặc làm bốn phía khói, lửa bốc cháy rực trời; hoặc nổi lên âm thanh cuồng loạn, vang động, khắp các hang núi, gió, lửa, khói bụi mờ mịt không thể nh́n thấy ǵ cả. Nước trong bốn biển cùng lúc trào dâng. Các chúng trời, người, rồng, quỷ... theo bảo hộ Bồ-tát đều giận bọn ma chúng đến nỗi máu từ các lỗ chân lông ứa ra. Các vị trời ở cơi Tịnh cư thiên thấy bọn ma làm rối loạn Bồ-tát nên v́ ḷng từ bi, sợ chúng làm tổn hại Ngài liền xuống đứng trên hư không quan sát thấy vô số vô lượng quân ma vây quanh Bồ-tát gầm rú, kêu gào thật hung tợn làm vang động trời đất, nhưng Bồ-tát vẫn ngồi bất động, gương mặt không đổi sắc, khác nào Sư tử ở giữa đàn nai nên đều cất lời khen ngợi:
-Ôi thật là kỳ diệu! Chưa từng thấy bao giờ! Bồ-tát chắc chắn sẽ thành Chánh giác.
Ma quân khi ấy gấp rút đem hết lực lượng đến phá Bồ-tát. Chúng hoặc trợn mắt nghiến răng, hoặc bay nhảy loạn xạ ngang qua trước Bồ-tát, nhưng Bồ-tát xem chúng như trẻ con đùa giỡn. Ma vương càng giận dữ gia tăng sức phá phách, Bồ-tát lấy sức từ bi khiến những kẻ ôm đá không sao nhấc lên được; ôm lên được th́ lại không đặt xuống được. Dao bay, kiếm phóng đều dừng lại ở giữa khoảng không, sấm chớp, mưa lửa đều hóa thành hoa năm sắc. Rồng dữ phun độc, độc ấy biến thành gió thơm. Bao nhiêu thứ dữ nhằm làm hại Bồ-tát nhưng không thể đụng đến Ngài.
Ma vương có một người chị và một người em tên là Di-già và Ca-lợi, cả hai đều cầm vũ khí là đầu lâu người chết, đến trước Bồ-tát làm nhiều cử chỉ quái dị để làm loạn tâm Ngài. Toàn bộ chúng ma quân đều hiện thân h́nh kinh dị muốn khủng bố Bồ-tát, nhưng tất cả đều không động được một sợi lông của người. Ma vương thấy vậy trong ḷng càng uất ức, buồn lo, rầu rĩ.
Lúc ấy trong không trung có vị Thiên thần tên Phụ Đa ẩn thân và lên tiếng:
-Ta thấy Đức Mâu-ni tâm ư an tịnh, hỷ xả, không chút oán hận. Chúng quân ma khởi lên ḷng thâm độc phá hoại mà Ngài vẫn không oán hờn. Các loại quỷ ác ngu ngốc, chúng ngươi chỉ tự làm ḿnh mệt nhọc, hoàn toàn không được lợi ǵ cả. Nay nên bỏ tâm giận dữ toan phá hoại Ngài bởi v́ miệng các ngươi dù có thể thổi lay động núi Tu-di, có thể làm cho lửa lạnh đi, nước nóng lên, đất cứng bị mềm nhăo, nhưng các ngươi không thể hại Bậc Bồ-tát đă trải qua nhiều kiếp tu tập thiện quả, thiền định chân chánh, tinh cần tu hành các pháp môn, nên trí tuệ an tịnh, sáng suốt, bốn công đức ấy không thể diệt trừ được. Nếu không trải thân qua vô lượng khổ khó ấy th́ không thể đạt được quả Chánh giác. Như ngàn mặt trời soi sáng tất diệt hết bóng tối, dùi cây được lửa, đào đất được nước, chăm lo tu tập các pháp th́ có thể đạt được điều mong muốn. Chúng sinh ở đời đang bị ch́m đắm trong ba độc không có người cứu vớt; v́ ḷng từ bi, Bồ-tát t́m thuốc trí tuệ v́ đời mà trị bệnh, các ngươi sao lại quấy phá như vậy? Chúng sinh trong thế gian mê mờ, phiền năo, vô trí, tà kiến; nay Ngài mở bày pháp nhăn, dắt dẫn chúng sinh để họ tu tập theo chánh đạo, sao các ngươi lại quấy rối Bậc Đạo Sư? Đó là điều không thể làm được, giống như nơi đồng trống mà xem thường người dẫn đường. Chúng sinh bị rơi vào đêm tối mờ mịt, hoang mang không biết đường nơi đâu, Bồ-tát v́ họ mà thắp đèn trí tuệ lớn, các ngươi sao lại muốn thổi tắt đi? Chúng sinh bị ch́m đắm trong bể sinh tử, Bồ-tát v́ họ mà tạo thuyền trí tuệ sao các ngươi lại muốn làm cho thuyền đắm? Bồ-tát lấy nhẫn nhục làm mầm, tâm kiên định làm rễ, dùng chánh pháp vô thượng để đạt quả vị Phật-đà, sao các ngươi lại chặt phá? Tham, sân, si trói buộc chúng sinh, Bồ-tát tu tập khổ hạnh v́ muốn giải thoát cho họ. Hôm nay Ngài quyết định ngồi kiết già thiền định nơi cội cây này để thành đạo vô thượng, nơi ấy chính là ṭa kim cang của chư Phật quá khứ, các vùng đất khác dù rung chuyển nhưng vùng đất ấy vẫn không rung động. Ngài đă nhập vào định nhiệm mầu, chẳng người nào có thể lay chuyển được. Ma vương, ngươi phải sinh ḷng vui mừng, dứt tâm kiêu căng, sửa đổi suy nghĩ để phụng sự Ngài.
Ma vương nghe những lời ấy, lại thấy Bồ-tát vẫn điềm nhiên nên xấu hổ không c̣n ḷng kiêu mạn, theo lời khuyên trở về cung ma. Chúng quân ma tan ră, ḷng đầy buồn bă, khốn khổ, không c̣n chút uy vũ nào, khí giới bỏ rơi ngổn ngang khắp rừng núi.
Khi ác ma đi rồi, Bồ-tát tâm yên tĩnh, vắng lặng không động. Trên trời không một bóng mây, gió ngừng thổi, vầng tịch dương cuối ngày như sáng lên gấp bội, bóng nguyệt hằng vừa ló dạng nhẹ soi khắp nơi, các cḥm sao trời như rực rỡ hẳn, tất cả mọi thứ u ám, tối tăm không c̣n làm trở ngại. Trên hư không, chư Thiên tung hoa đẹp xuống như mưa, tấu nhạc cúng dường Bồ-tát.
Vào đêm mồng bảy tháng hai, Bồ-tát dùng sức từ bi hàng phục Ma vương xong liền phóng hào quang lớn và nhập định suy nghĩ về chân lư. Từ trong các pháp thiền định tự tại, Bồ-tát biết được trong vô lượng kiếp ở quá khứ, bỏ thân mạng ở chỗ này sinh đến chỗ kia và đă tạo những nghiệp thiện ác ǵ, cha mẹ họ hàng, giàu nghèo, sang hèn, thọ yểu và tên họ như thế nào đều biết rơ. Sau đó Bồ-tát liền khởi ḷng đại Bi đối với chúng sinh suy niệm: "Tất cả chúng sinh không có người cứu vớt nên luân hồi trong năm đường không biết bến đâu. Năm đường ấy đều giả dối, không chân thật, thế mà chúng sinh ở trong ấy cứ măi đùa giỡn trong khổ lạc". Bồ-tát nghĩ như thế cho đến hết canh một.
Vào lúc giữa đêm, Bồ-tát đạt được Thiên nhăn minh. Bồ-tát xem xét mọi việc trong thế gian đều thấy rất rơ ràng như tự thấy h́nh dung ḿnh trong gương. Ngài thây vô số chúng sinh với nhiều chủng loại, chết ở đây sinh ở kia, tùy theo nghiệp thiện ác mà thọ quả báo khổ vui, thấy chúng sinh bị trừng phạt trong địa ngục như đổ nước đồng sôi vào miệng, hoặc ôm cột đồng nóng đỏ, hoặc nằm giường gai, hoặc bị rang đốt trong chảo sắt, hoặc bị nướng trên lửa, hoặc bị cọp beo, lang sói ăn thịt, có người nấp dưới bóng cây để trốn lửa nhưng những lá cây khi rụng xuống lại biến thành đao kiếm cắt đứt thân thể, hoặc bị cưa búa cưa chặt tứ chi, hoặc bị ném vào ḍng sông lửa đầy tro bụi, hoặc bị ném vào hầm phân uế... chịu bao nhiêu thứ khổ nhưng do nghiệp báo phải chết đi sông lại để chịu cảnh ấy. Bồ-tát thấy những h́nh phạt ấy rồi, quán niệm: "Những chúng sinh ấy vốn v́ cái vui ở thế gian nên tạo các nghiệp ác, nay gặp quả báo thật là đau khổ. Nếu người nào thấy được quả báo như thế th́ sẽ không có ư làm việc ác."
Bồ-tát lại xem xét cơi súc sinh, thấy rơ các loại súc sinh tùy theo giống loài mà phải mang những h́nh dáng xấu xa, có loài xương thịt, gân sừng, răng lông bị người giết thịt hay bắt chuyên chở nặng nề, đói khát thiếu thôn không ai biết đến, hoặc bị xỏ mũi, hoặc bị cột đầu, thường cung cấp thịt cho người, lại cùng đồng loại ăn thịt lẫn nhau, chịu bao nhiêu nỗi khổ như thế. Bồ-tát thấy thế sinh tâm đại Bi liền nghĩ: "Những chúng sinh ấy luôn phải lấy thân thể, sức lực để phục vụ cho con người và c̣n bị đánh đập đói khát thống khổ đều do bao nghiệp dữ nên chịu quả báo như thế."
Bồ-tát lại xem xét tiếp cơi ngạ quỷ, thấy chúng thường ở những nơi tối tăm, chưa từng thấy ánh sáng mặt trời, mặt trăng và cũng không trông thấy nhau, phải mang thân thể lớn dài, bụng to như Thái sơn nhưng cổ lại nhỏ như cây kim, trong miệng thường có lửa bốc cháy, luôn luôn bị đói khát hành hạ đến ngàn muôn vạn năm không nghe được tiếng "ăn". Nếu gặp trời mưa th́ hạt nước biến thành hạt ngọc lửa, nếu vào nơi sông biển ao hồ th́ thấy nước biến thành nước đồng sôi, tro bụi mịt mù, thân thể cử động bước đi tạo ra tiếng như người kéo năm trăm cỗ xe, từng đoạn thân thể đều có lửa đốt. Bồ-tát thấy ngạ quỷ chịu bao nhiêu điều khổ như thế nên khởi tâm đại Bi suy nghĩ: "Những chúng sinh đó vốn có tính keo bẩn, chỉ lo chứa của cải, không biết bố thí nên nay phải chịu những tội báo này. Nếu người nào thấy được nỗi thống khổ ấy chắc sẽ phát tâm bố thí, không c̣n keo kiệt. Nếu như không có tài sản, họ cũng phải cắt thịt bố thí".
Bồ-tát lại quan sát ở nhân gian, thấy con người bắt đầu từ thân trung ấm theo dục mà vào thai, cha mẹ ḥa hợp do niệm điên đảo sinh ra tâm ái, tức là lấy điều bất tịnh làm thân ḿnh. Khi đă vào thai ở trong bụng mẹ, thân thể bị đun nóng như nỗi khổ ở địa ngục, đến đủ mười tháng mới sinh ra. Lúc mới sinh, được người khác bồng ẵm, xúc chạm thô rít nên đau đớn, thống khổ như bị đao gươm châm chích, chẳng bao lâu lại đến già chết, rồi lại sinh ra làm trẻ con ... cứ thế trôi lăn trong năm nẻo không thể tự tỉnh. Sau khi nội quán, Bồ-tát khởi tâm đại Bi, suy nghĩ: "Tất cả chúng sinh đều có nỗi khổ như thế nhưng tại sao họ cứ ở trong cảnh ấy tham đắm các món dục cho đó là vui, không thể dứt trừ nguồn cội điên đảo".
Cuối cùng Bồ-tát quán sát cơi trời, thấy các vị Thiên tử thân thể trong sạch, không bị bụi nhơ, như ngọc lưu ly sáng láng, đôi mắt sạch trong không bụi. Có vị trụ ở đỉnh núi Tu-di, hoặc ở bốn phía núi Tu-di, hoặc ở giữa hư không, ḷng thường vui vẻ không có mối lo, thường tấu nhạc trời để làm vui, không biết ngày đêm, khắp nơi bốn phương nơi nào cũng tuyệt diệu. Bồ-tát thấy chư Thiên ở phương Đông mê đắm nhiều năm, quên sự chuyển đời, chư Thiên ở phương Tây cũng măi mê thọ lạc, ngày qua tháng lại không nghĩ đến việc thác sinh, các phương Nam, phương Bắc đều như thế. Ăn uống, áo quần hễ nghĩ tới là có ngay. Tuy có những điều vừa ư như thế nhưng cũng bị lửa dục nung nấu. Đến lúc phước ở cơi trời hết th́ năm tướng chết hiện ra: một là hoa trên đầu héo, hai là mắt nháy, ba là ánh sáng trên thân không c̣n, bốn là dưới nách mồ hôi xuất, năm là tự nhiên rời khỏi ṭa ngồi của ḿnh. Các quyến thuộc nh́n thấy năm tử tướng ấy hiện ra sinh tâm quyến luyến. Vị Thiên tử ấy tự thấy thân ḿnh hiện năm tử tướng lại thêm các quyến thuộc quyến luyến nên ngay khi đó sinh ḷng đau khổ. Bồ-tát thấy các Thiên tử như vậy nên khởi tâm đại Bi suy nghĩ: "Các vị Thiên tử vốn tu tập ít điều thiện nên được thọ hưởng lạc thú cơi trời nhưng khi sắp hết phước cũng vẫn sinh khổ năo, mạng chung bỏ thân trời vẫn có thể đọa vào ba đường ác. Mục đích tu là để cầu quả báo vui, nhưng họ được rồi lại vẫn ít vui nhiều khổ, giống như người đói ăn thức ăn độc, trước có thể ngon miệng nhưng sau đó là tai họa. Bậc trí lại ham cái vui ấy sao? Chư Thiên ở cơi Sắc và Vô sắc giới thấy thọ mạng lâu dài liền cho là có vui lâu dài, đến khi thấy tướng suy hoại cảm thấy đau khổ, sinh ra tà kiến phỉ báng, cho là không có nhân quả v́ thế mà bị trôi lăn trong ba đường chịu đủ mọi nỗi khổ".
Bồ-tát dùng Thiên nhăn xem khắp năm đường khởi tâm từ bi suy nghĩ: "Trong ba cơi không một chút vui" suy nghĩ như thế đến tận nửa đêm. Sang canh thứ ba, Bồ-tát xem xét chúng sinh do nhân duyên ǵ mà có già chết? Và biết rơ chính do có sinh nên có già chết, nếu xa ĺa sinh th́ không có già chết. Lại hiện tượng sinh ấy không phải từ trời sinh xuống, không phải tự nhiên sinh mà do từ nhân duyên sinh ra. Do tham dục với sắc và Vô sắc nên sinh ra nghiệp. Bồ-tát lại quán nghiệp trong Tam hữu từ đâu sinh, liền biết từ Bốn thủ sinh ra. Cứ thế Bồ-tát nội quán thấy rơ bốn thủ từ ái sinh, ái từ thọ sinh, thọ từ xúc sinh, xúc từ lục nhập sinh, lục nhập do danh sắc sinh, danh sắc từ thức sinh, thức từ hành sinh, hành từ vô minh sinh ra. Nếu diệt được vô minh th́ diệt được hành, hành diệt th́ thức diệt, thức diệt th́ danh sắc diệt, danh sắc diệt th́ lục nhập diệt, lục nhập diệt th́ xúc diệt, xúc diệt th́ thọ diệt, thọ diệt th́ ái diệt, ái diệt th́ thủ diệt, thủ diệt th́ hữu diệt, hữu diệt th́ sinh diệt, sinh diệt th́ già chết, lo buồn, sầu thương diệt. Cứ như thế Bồ-tát nội suy, quán niệm mười hai nhân duyên theo hai chiều thuận, nghịch đến canh ba th́ phá được vô minh, vầng thái dương vừa hiện, Bồ-tát t́m được ánh sáng trí tuệ, tâm đoạn trừ hoàn toàn tập khí phiền năo chướng ngại và thành Bậc Nhất Thiết Chủng Trí.
Khi ấy Như Lai suy nghĩ về tám Thánh đạo chân chánh, là con đường mà ba đời chư Phật đă đi để đến Niết-bàn, nay Ngài đă thể đạt được, thành tựu trí tuệ vô ngại. Lúc ấy toàn mặt đất hiện ra mười tám tướng chấn động, khắp nơi đều sạch trong, không có một mảy bụi trần, trống trời tự phát ra tiếng, gió thơm thổi lên êm ái mát mẻ, mây lành nhiều sắc tuôn mưa cam lộ, hoa quả ở trong các khu lâm viên bỗng nẩy lộc, kết trái dù không phải mùa. Từ trời cao rơi xuống các loại hoa quư như hoa Mạn-đà-la, Đại Mạn-đà-la, Mạn-thù-sa và Đại Mạn-thù-sa, hoa vàng, hoa bạc, hoa lưu ly... Hoa sen bằng bảy báu phủ đầy quanh cây Bồ-đề đến ba mươi sáu do-tuần. Cùng lúc đó chư Thiên tấu Thiên nhạc, đốt hương, ca hát, khen ngợi, tay cầm bảo cái, tràng phan hiện ra đầy khắp hư không mà cúng dường Đức Như Lai. Tám bộ chúng rồng, thần... đều cúng dường như thế. Ngay lúc ấy tất cả chúng sinh đều khởi ḷng từ yêu thương, không có ư tưởng giận dữ làm hại, vui mừng phấn chấn như thấy được Thánh tích, không sợ hăi mà ôn ḥa, không kiêu căng, không keo kiệt, ganh tị dối trá. Các Thiên tử ở cơi trời Ngũ Tịnh cư, nơi đă xa ĺa các trạng thái tâm hỷ lạc cũng đều vui mừng không kiềm chế được. Nỗi thống khổ ở địa ngục tạm thời giảm bớt, chúng sinh ở cơi đó đều khởi sinh niệm hoan hỷ, tất cả loài súc sinh hay ăn thịt nhau bỗng không c̣n ḷng ác, ngạ quỷ no đủ không c̣n đói khát. Những nơi u ám của thế giới, nơi mặt trời mặt trăng chưa bao giờ chiếu tới nay bỗng sáng tỏ, chúng sinh trong các cơi ấy thấy được nhau đều thắc mắc tại sao nơi đây bỗng nhiên có chúng sinh. Vị Pháp Vương Đại Thánh xuất hiện khai sáng cho đời, dùng ánh sáng chánh pháp phá bỏ màn phi pháp u tối, làm cho mọi nơi đều sáng rỡ. Vương tổ Cam Giá bỏ ngôi học đạo đạt được Ngũ thông, do tu Thập thiện nên được sinh lên trời, lúc ấy cũng dùng thần thông đến bên cội Bồ-đề, từ hư không vui mừng chắp tay khen ngợi:
-Trong ḍng họ Cam Giá của chúng ta, có người diệt được phiền năo thành Bậc Nhất Thiết Chủng Trí, làm con mắt cho thế gian. Thật là lạ lùng đặc biệt!
Tất cả chúng sinh đều hoan hỷ tột độ, chỉ có Ma vương là ôm ḷng phiền muộn.
Bấy giờ Đức Như Lai trong bảy ngày vẫn ngự tại cội Bồ-đề tư duy nội quán: "Ta ở tại đây diệt hết phiền năo, những việc phải làm đă làm xong, bản nguyện hoàn thành. Pháp mà Ta chứng được thật là vi diệu, chỉ có Phật và Phật mới hiểu được. Toàn thể chúng sinh trong đời ngũ trược bị che khuất bởi tham muốn, giận dữ, ngu si, tà kiến, kiêu mạn, dua nịnh, phước đức mỏng manh, căn trí tŕ độn, không có trí tuệ làm sao có thể hiểu được pháp mà Ta đă chứng. Nếu nay Ta v́ họ mà chuyển pháp luân chắc họ sẽ mê mờ, nghi ngờ, không thể tin theo rồi sinh chê bai mà bị sa vào đường ác chịu bao thống khổ, vậy Ta nên yên lặng mà vào Niết-bàn". Khi đó Đức Như Lai nói kệ:
Đường Thánh thật khó đi
Quả trí tuệ khó đạt
Ta trong khó khăn ấy
Mọi việc làm đă xong
Trí tuệ Ta đạt được
Là vi diệu đệ nhất
Tánh chúng sinh tŕ độn
Ch́m đắm trong mê mờ
Trôi theo ḍng sinh tử
Không thể trở về nguồn
Các loài đều như thế
Làm sao cứu vớt được.
Bấy giờ vị Đại phạm thiên thấy Như Lai đă chứng Thánh quả mà yên lặng không chuyển pháp luân, ḷng buồn rầu suy nghĩ: ‘Thế Tôn đă từng vô lượng kiếp v́ chúng sinh ở lâu dài trong sinh tử, ĺa bỏ ngôi vị, vợ con, cho đến đầu, mắt, năo, tủy, chịu bao khổ sở, nay nguyện đă thành, chứng Bậc Vô Thượng Chánh Đẳng Chánh Giác, sao lại lặng yên không chuyển pháp luân, nếu thế chúng sinh sẽ phải ch́m măi trong biển sinh tử. Ta nay phải đến cầu xin Phật chuyển pháp luân". Nghĩ thế rồi, vị Phạm thiên rời Thiên cung đến chỗ Đức Như Lai nhanh như khoảng thời gian một lực sĩ co duỗi cánh tay. Đến nơi, Phạm thiên cung kính chắp tay, lễ xuống chân Phật, nhiễu quanh trăm ngàn ṿng rồi ngồi sang một bên chắp tay, quỳ bạch Phật:
-Bạch Đức Thế Tôn, Ngài từ xưa đến nay từng ở măi trong sinh tử bỏ cả thân đầu mắt để bố thí, chịu bao nỗi khổ, chỉ v́ chúng sinh mà tu tập tất cả đức hạnh, nay đă thành đạo, sao Ngài lại lặng yên không chuyển pháp luân. Chúng sinh đang ch́m trong đêm dài sinh tử, rơi vào vô minh, thật khó biết khi nào ra khỏi, nhưng cũng có chúng sinh trong đời trước được gần gũi bạn lành, vun trồng các công đức nên có thể nghe pháp, nhận lănh đạo Thánh, vậy xin Thế Tôn thương xót hăy v́ những chúng sinh đó mà chuyển pháp luân.
Trời Đế Thích và trời Tha hóa tự tại cũng đến khuyến thỉnh Như Lai hăy v́ chúng sinh mà chuyển pháp luân.
Lúc ấy Đức Thế Tôn bảo các vị Thiên vương:
-Ta cũng muốn v́ tất cả chúng sinh chuyển pháp luân, nhưng chỉ v́ pháp mà Ta chứng được vô cùng vi diệu, sâu xa, khó hiểu khó bàn, chúng sinh thật khó có thể tin và vâng theo, lại sinh ḷng phỉ báng mà phải sa vào địa ngục. Ta nay v́ thế mà yên lặng.
Trời Phạm thiên và Đế Thích phải ba lần khuyến thỉnh, đến hết ngày thứ bảy, Phật mới yên lặng nhận lời. Chư Thiên biết Phật đă nhận lời liền cúi lạy xuống chân Phật rồi trở về Thiên cung.
Sau khi nhận lời khuyến thỉnh của Phạm thiên và Đế Thích, Thế Tôn liền dùng Phật nhăn quán sát, thấy rơ chúng sinh có ba bậc thượng căn, trung căn và hạ căn; các phiền năo cũng có ba loại thượng, trung và hạ. Quán sát như thế cho đến mười bốn ngày, Phật lại nghĩ: "Ta nay sắp mở cửa cam lộ nhưng ai xứng đáng là người đầu tiên được nghe pháp? Tiên nhân A-la-la là người thông tuệ, có thể hiểu được giáo pháp này. Vị ấy từng nguyện là nếu Ta thành đạo th́ độ ông ta trước". Thế Tôn vừa nghĩ như thế th́ trong không trung có tiếng:
-Tiên nhân A-la-la vừa qua đời đêm hôm qua.
Đức Thế Tôn đáp:
-Ta cũng đă biết đêm qua ông ấy qua đời.
Phật lại nghĩ: "Tiên nhân Ca-lan căn tánh lanh lợi, có thể hiểu được giáo pháp của Ta, xứng đáng được nghe pháp trước tiên". Trong không trung lại có tiếng nói:
-Tiên nhân Ca-lan cũng đă vừa qua đời đêm hôm qua.
Thế Tôn cũng đáp như trước rồi Ngài lại nghĩ: "Năm anh em Kiều-trần-như theo lệnh Quốc sư và quan đại thần ở lại chăm nom, hầu hạ Ta, đều là những người thông minh. Ngoài ra trong đời quá khứ, họ đă phát nguyện với Ta là mong được nghe pháp trước tiên, Ta nay nên v́ năm người này mà mở cửa chánh pháp". Lại nghĩ: "Chư Phật quá khứ chuyển pháp luân đều tại vườn Lộc dă, trụ xứ của các vị Tiên nhân, thuộc nước Ba-la-nại, năm người kia cũng cư trú nơi ấy. Ta nay nên đến đó chuyển đại pháp luân". Nghĩ thế rồi, Thế Tôn đứng dậy đi đến nước Ba-la-nại.
Bấy giờ có năm trăm người lái buôn do hai vị thương chủ là Bạt-đà-la-tư-na và Bạt-đà-la-lê dẫn đầu đang đi qua cánh đồng trống. Một vị Thiên tử hiện đến nói với họ:
-Có Đức Như Lai, Ứng Cúng, Chánh Biến Tri, Minh Hạnh Túc, Thiện Thệ, Thế Gian Giải, Vô Thượng Sĩ, Điều Ngự Trượng Phu, Thiên Nhân Sư, Phật, Thế Tôn xuất hiện, khai hóa cho đời, là ruộng phước cao quư bậc nhất. Các người nên đến trước Ngài cúng dường.
Vị thương chủ nghe vị Thiên tử nói như thế, mừng rỡ khen ngợi và hỏi:
-Lời dạy ấy thật là tốt lành! Đức Thế Tôn giờ ở nơi đâu?
Vị Thiên tử đáp:
-Không lâu nữa, Thế Tôn sẽ đi ngang qua đây.
Lúc ấy Như Lai có vô số chư Thiên hộ tống đến thôn Sa-bạt-lợi. Hai người lái buôn thấy Đức Như Lai tướng mạo uy nghi trang nghiêm, lại thấy chư Thiên vây quanh trước sau hộ tống nên ḷng càng vui mừng bèn dùng mật ong và đường dâng lên cúng dường Phật. Lúc ấy Thế Tôn nghĩ: "Chư Phật trong quá khứ dùng Bát-đa-la để đựng thức ăn". Bốn vị Thiên vương biết ư nghĩ của Phật nên mỗi vị đem một cái bát đến dâng cho Phật. Đức Thế Tôn nghĩ: "Nếu Ta nhận bát của một vị th́ các vị kia sẽ không vui" nên Ngài nhận hết và đặt bốn cái bát lên nhau, dùng bàn tay ấn xuống thành một bát, bốn cạnh bát hiện lên rất rơ. Thế Tôn chú nguyện:
-Nay các ông cúng dường các món này, mong Ta dùng xong sẽ tăng khí lực, Ta cũng chú nguyện cho các ông được sức khỏe, bền tâm, vui vẻ, an lạc, yên ổn không bệnh tật, sống lâu và được thiện thần phù hộ. Do cúng dường trai thực sẽ dứt được gốc rễ ba độc, tương lai sẽ đạt tam kiên pháp, thông minh trí tuệ, hết ḷng tin tưởng Phật pháp, sinh ra ở đâu cũng đều có chánh kiến, không mê muội. Trong hiện tại cha mẹ vợ con, quyến thuộc thân thích đều sum vầy, không có những chuyện quái lạ, chẳng lành xảy ra, người trong gia đ́nh có ai làm ác mà đọa vào đường dữ sẽ do phước báo bố thí này được sinh trong cơi người, cơi trời, không khởi tà kiến, tiến tu công đức, thường được ở gần chư Phật Như Lai, được nghe pháp nhiệm mầu, chứng được chân lư đầy đủ như ư nguyện.
Đức Thế Tôn chú nguyện xong mới thọ thực. Sau khi thọ thực, rửa tay và bát xong, Ngài truyền pháp tam quy cho các thương gia: quy y Phật, quy y Pháp, quy y Tăng-già ở tương lai. Trao truyền pháp tam quy xong, Đức Phật từ giă đi tiếp đến vườn Lộc dă, với oai nghi đĩnh đạc thanh thoát giống như Nga vương. Trên đường, Phật gặp một người ngoại đạo tên là Ưu-bà-già. Vị ngoại đạo ấy thấy tướng tốt trang nghiêm, các căn tĩnh lặng của Phật cho là điều kỳ diệu nên nói kệ khen ngợi:
Chúng sinh ở thế gian
Đều bị ba độc trói
Các căn lại phóng dật
Bị ngoại cảnh cuốn lôi
Nhưng nay thấy Nhân giả
Các căn thật vắng lặng
Ắt đạt đạo giải thoát
Chắc thế không c̣n nghi
Thầy Nhân giả là ai?
Tên họ gọi là ǵ?
Đức Thế Tôn dùng kệ đáp:
Ta nay đă vượt thoát
Khỏi cảnh giới chúng sinh
Pháp vi diệu sâu xa
Ta nay đă biết hết
Ba độc và năm dục
Đoạn hẳn không c̣n nữa
Như hoa sen trong bùn
Không nhiễm nước bùn hôi
Tự chứng Bát chánh đạo
Không thầy không bạn bè
Dùng trí tuệ thanh tịnh
Hàng phục được Ma vương
Nay đạt đạo Chánh giác
Xứng là Thầy trời người
Thân miệng ư toàn tịnh
Nên hiệu là Mâu-ni
Muốn đến Ba-la-nại
Để chuyển chánh pháp luân
Điều mà trời người, ma
Không sao giảng nói được.
Ưu-bà-già nghe bài kệ xong, ḷng sinh vui mừng khen là chưa từng có, chắp tay cung kính nhiễu quanh Thế Tôn, từ biệt ra đi. Đi một đoạn, Ưu-bà-già c̣n quay lại nh́n, không thấy Thế Tôn nữa mới đi hẳn.
Đức Thế Tôn đi tiếp đến bờ sông A-xà-ba-la th́ trời đă chiều tối nên phải dừng chân nghỉ rồi ngồi nhập định suốt bảy ngày trong mưa gió. Tại ḍng sông ấy, có vị Long vương tên Mục-chân-lân-đà thấy Phật nhập định liền dùng thân quấn quanh Phật bảy ṿng suốt trong bảy ngày. Sau bảy ngày vị ấy liền biến thành h́nh người cúi đầu lễ dưới chân Phật thưa:
-Thế Tôn ngồi ở đây suốt trong bảy ngày không ngại trời mưa gió sao?
Đức Thế Tôn nói kệ đáp:
Chư Thiên và người đời
Vui thích trong ngũ dục
So với vui thiền định
Không thể nào sánh bằng.
Long vương nghe lời kệ của Phật vui mừng hớn hở cúi đầu lễ xuống chân Phật rồi trở về Long cung. Đức Thế Tôn lại tiếp tục đi đến thành Ba-la-nại, chỗ của năm vị Kiều-trần-như, Ma-ha-na-ma, Bạt-ba, A-xá-bà-xà, Bạt-đà-la-xà cư trú. Năm người ấy thấy Phật từ xa đang đi đến liền bàn với nhau:
-Sa-môn Cù-đàm bỏ lối tu khổ hạnh, thoái thân trở lại thọ hưởng thú vui ăn uống không c̣n tâm đạo nữa. Nay ông ta đến đây chúng ta không cần đứng lên tiếp đón, cũng không làm lễ kính, thăm hỏi. Nếu ông ấy muốn cần một chỗ ngồi th́ cứ tự ư chọn chỗ để ngồi.
Nói xong, họ đều yên lặng nhưng khi Phật đến gần th́ năm người tự động đứng dậy lạy chào, vội vàng cung kính tiếp đón, làm những việc như lúc trước, người tiếp đỡ y bát, người lấy nước rửa, người rửa chân cho Phật... Ai cũng làm ngược lại những lời đă giao ước, nhưng vẫn như trước, gọi Phật là Cù-đàm.
Bấy giờ Đức Thế Tôn hỏi anh em Kiều-trần-như:
-Các người cùng đồng ư với nhau là gặp Ta không đứng dậy, nay sao lại trái với lời hẹn ước, vội đứng dậy tiếp đón hầu hạ Ta?
Năm người nghe hỏi trong ḷng hổ thẹn liền thưa:
-Cù-đàm đi đường có mỏi mệt không?
Thế Tôn hỏi:
-Sao các người đối với Bậc Vô Thượng Tôn lại gọi tên họ như thế? Ḷng Ta tuy không chấp trách sự hủy báng hay khen ngợi, không có tâm phân biệt nhưng các người kiêu căng sẽ chuốc lấy quả báo dữ. Ví như đối với lễ nghi ở thế gian, con c̣n không thể gọi cha mẹ bằng tên, huống chi Ta nay là cha mẹ của tất cả.
Cả năm vị nghe những lời dạy ấy lại càng hổ thẹn, thưa với Phật:
-Chúng con ngu si không trí tuệ, không biết nay Ngài đă thành Chánh giác. V́ sao? V́ trước kia thấy Như Lai tu khổ hạnh sáu năm, ngày ăn một hạt gạo, một hạt mè mà nay trở lại hưởng thú vui ăn uống; do đó chúng con tưởng Phật chưa đạt đạo.
Phật bèn nói với năm người:
-Các ông chớ dùng trí nhỏ để đo lường đạo Ta thành hay chưa thành đạo. V́ sao? V́ khi thân xác khổ th́ tâm loạn, thân vui sướng th́ ḷng sẽ say đắm. Do đó khổ và vui, cả hai đều không phải là nguyên nhân thành đạo, chẳng khác ǵ dùi cây lấy lửa, lại đặt khúc cây trong nước mà dùi th́ chắc chắn không có lửa để soi sáng. T́m lửa trí tuệ cũng vậy, có nước của khổ vui th́ ánh sáng của lửa trí tuệ không sinh, v́ lửa trí tuệ không sinh nên không thể diệt trừ được màn đen tối của sinh tử. Nay nếu bỏ được khổ và vui, tu tập theo Trung đạo th́ tâm sẽ an định, có thể lĩnh hội tu tập theo tám Thánh đạo chân chánh, xa rời mối lo sinh, già, bệnh, chết. Chính Ta đă tu tập theo Trung đạo nên đạt quả vị Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác.
Năm người ấy nghe Như Lai dạy như thế ḷng rất vui mừng, vô cùng phấn chấn, nh́n ngắm dung nhan của Phật không rời. Khi ấy Đức Thế Tôn xét thấy căn tánh của năm vị nhóm ông Kiều-trần-như có thể nhận hiểu được đạo pháp nên dạy:
-Này Kiều-trần-như, các ông nên biết, thân năm ấm này là khổ, sinh là khổ, già là khổ, bệnh là khổ, chết là khổ, yêu thương mà xa nhau là khổ, căm ghét mà gặp nhau là khổ, mong mỏi không được cũng khổ, mất đi niềm vui sướng khi vinh hiển là khổ. Này Kiều-trần-như, chưng sinh hữu h́nh hay vô h́nh, không chân, có một chân, hai chân, ba chân, bốn chân hay nhiều chân.. không loài nào là không có những nỗi khổ ấy. Ví như lấy tro phủ lên lửa; nếu gặp cỏ khô, lửa sẽ bốc cháy. Như vậy những nỗi khổ là do gốc chấp Ngă mà sinh ra. Nếu có chúng sinh nào khởi lên niệm tưởng chấp ngă, dù nhỏ nhiệm đến đâu cũng phải chịu những nỗi khổ ấy. Tham dục, giận dữ, ngu si đều do căn bản chấp Ngă sinh ra. Lại nữa, ba độc này là nguyên nhân của khổ, ví như hạt giống có năng lực sinh ra mầm mộng, chúng sinh chính v́ chúng nên phải luân hồi trong ba cơi. Nếu diệt được chấp Ngă và tham, sân, si th́ những nỗi khổ sẽ theo đó đoạn dứt. Tất cả khổ đau phiền năo đều do Bát chánh đạo đó mà diệt trừ, giống như một người lấy nước rưới tắt lửa lớn. Toàn thể chúng sinh không biết cội rễ của khổ đau, nên đều bị luân hồi trong sinh tử. Này Kiều-trần-như, Khổ cần nên biết, Tập phải đoạn trừ, Diệt cần nên chứng, Đạo cần nên tu. Này Kiều-trần-như, Ta đă biết Khổ, đă dứt Tập, đă chứng Diệt, đă tu Đạo nên đă chứng đắc quả vị Vô thượng Chánh đẳng Chánh giác. Do đó nay các ông cần phải biết Khổ, dứt Tập, chứng Diệt và tu Đạo. Nếu ai không tỏ ngộ Tứ thánh đế ấy th́ nên biết người ấy chưa được giải thoát. Bốn chân lư ấy là chân thật: Khổ chính thực là Khổ, Tập chính thực là Tập, Diệt chính thực là Diệt, Đạo chính thực là Đạo. Này Kiều-trần-như, các ông đă thông suốt chưa?
Kiều-trần-như thưa:
-Bạch Thế Tôn, chúng con đă hiểu, chúng con đă biết.
V́ hiểu rơ pháp Tứ đế nên từ ấy ông có hiệu là A-nhă Kiều-trần-như. Khi Phật ba lần giảng pháp Tứ đế và Mười hai hành, Kiều-trần-như thông đạt pháp ấy, tâm xa ĺa trần cấu và đắc pháp nhăn thanh tịnh. Cùng lúc ấy, tám vạn na-do-tha chư Thiên ở trên không trung cũng xa ĺa trần cấu đắc pháp nhăn tịnh. Vị Địa thần thấy Đức Như Lai ở nơi khu đất của ḿnh chuyển pháp luân, ḷng rất vui mừng, lớn tiếng xướng:
-Như Lai đă ở nơi đây chuyển pháp luân vi diệu.
Tất cả trời thần trong hư không nghe được lời ấy sinh tâm phấn chấn, truyền nhau hô lớn vang thấu đến cơi trời sắc cứu cánh. Chư Thiên tại nơi ấy nghe được liền hân hoan vô cùng, cao giọng xướng:
-Hôm nay, trong vườn Lộc dă, trú xứ của các Tiên nhân thuộc thành Ba-la-nại, Đức Như Lai đă chuyển Đại pháp luân, điều mà tất cả thế gian, Trời, Người, Ma vương, Phạm thiên, Sa-môn, Bà-la-môn không thể giảng nói được.
Lúc đó toàn mặt đất hiện ra mười tám tướng chuyển động, tám bộ chúng trời, rồng... ở trên hư không tấu các loại nhạc, trống trời tự kêu, đốt các danh hương, rải các loài hoa quư, cờ quư, lọng báu cùng ca ngâm khen ngợi, khắp các cơi trong thế giới tự nhiên sáng rỡ. A-nhă Kiều-trần-như do tỏ ngộ chánh pháp đầu tiên nên là vị đệ tử thứ nhất của Phật. Bốn vị kia thấy Phật chuyển pháp luân xong mà chỉ có A-nhă Kiều-trần-như đắc đạo nên trong ḷng nghĩ: "Nếu Thế Tôn v́ chúng ta nói pháp lại lần nữa, chúng ta cũng sẽ đắc đạo". Nghĩ như thế rồi cùng nhau chiêm ngưỡng Đức Phật không rời. Đức Phật biết tâm niệm của bốn người ấy nên giảng nói lại pháp Tứ đế. Sau khi nghe xong, họ cũng xa ĺa trần cấu, đắc được pháp nhăn tịnh.
Bấy giờ, sau khi đă thấy chân lư, năm vị liền đảnh lễ Phật, thưa:
-Bạch Thế Tôn, năm người chúng con đă thấy được chân lư, đă chứng được dấu đạo, nay chúng con muốn xuất gia theo Phật, xin Đức Thế Tôn thương xót nhận.
Đức Thế Tôn liền gọi năm người:
-Hay lắm các Tỳ-kheo!
Râu tóc họ liền tự rụng, khoác cà-sa trên thân, năm người đều trở thành Sa-môn. Lúc ấy Thế Tôn hỏi năm vị Tỳ-kheo:
-Này các Tỳ-kheo, các ông cho rằng có biết sắc, thọ, tưởng, hành, thức là thường hay vô thường, là khổ hay không khổ, là không hay chẳng phải không, là ngă hay vô ngă.
Năm vị Tỳ-kheo vừa nghe lời hỏi về năm ấm ấy xong, các lậu hoặc đều sạch không, tâm thông suốt, chứng được quả A-la-hán, liền thưa:
-Bạch Thế Tôn, sắc, thọ, tưởng, hành, thức đều là vô thường, khổ, không, vô ngă.
Kể từ đó, tại thế gian có sáu vị A-la-hán. Đức Phật chính là Phật bảo, Tứ đế chính là Pháp bảo, năm vị La-hán ấy chính là Tăng bảo. Như thế, ba ngôi báu đă đầy đủ, hiện diện ở thế gian, là ruộng phước tốt nhất cho cả trời người.
